ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ
21 հուլիսի 2022 թվականի N 1133-Լ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ԵՎ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ 2022-2026 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԴՐԱՆԻՑ ԲԽՈՂ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԾՐԱԳԻՐԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ 2019 ԹՎԱԿԱՆԻ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ 10-Ի N 1441-Լ ՈՐՈՇՈՒՄՆ ՈՒԺԸ ԿՈՐՑՐԱԾ ՃԱՆԱՉԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
(3-րդ մաս)
ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՆՊԱՏԱԿ
ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԵՎ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐ
Մասնագիտացված արդարադատության, այդ թվում` վարչական արդարադատության, ինստիտուտի ներդրումը, ի թիվս այլնի, նպատակ է հետապնդում առաջին հերթին ապահովել տվյալ ոլորտում դատական պաշտպանության իրավունքի իրացման արդյունավետությունը և լիարժեքությունը` արդարադատության այդ տեսակին բնորոշ առանձնահատկությունների հաշվառմամբ:
Վարչական արդարադատությունը Հայաստանի Հանրապետությունում թերևս, «ամենաերիտասարդ» իրավական ինստիտուտներից է: Իրավունքի այս ճյուղի օրենսդրորեն առանձնացման և հատուկ կարգավորման ավելի քան 14 տարիների ընթացքում Հայաստանի Հանրապետությունում ընդունվել են վարչական դատավարության երկու օրենսգրքեր: Ընդ որում, նշված տարիների ընթացքում վարչական դատավարության իրավակարգավորումները պարբերաբար փոփոխվել և զարգացվել են ինչպես իրավակիրառ գործունեության ընթացքում բացահայտված խնդիրների, այնպես էլ հասարակական հարաբերությունների զարգացմամբ ի հայտ եկած անհրաժեշտությունների հիման վրա: Վերջին հիմնական փոփոխությունները` ուղղված վարչական արդարադատության արդյունավետության բարձրացմանը, 20202021 թվականների ընթացքում ընդունված Վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ նախատեսող օրենքներն էին, որոնք հիմնականում ուղղված էին Վարչական դատարանի ծանրաբեռնվածության նվազեցմանը և նոր իրավական իրողություններով պայմանավորված նոր ընթացակարգերի սահմանմանը` նախատեսելով գործերի գրավոր ընթացակարգերով քննության կառուցակարգեր, վիճարկման դեպքում վարչական ակտերի կասեցման չհանգեցնող նոր հիմքեր և կարգավորելով վարույթային այլ առանձնահատկություններ:
Այդուհանդերձ, հասարակական հարաբերությունների, դրանով պայմանավորված` նյութական իրավունքի զարգացման, իրավակիրառ գործունեության ընթացքում վեր հանվող խնդրահարույց իրավիճակների և բացերի, ինչպես նաև շարունակական ի հայտ եկող այլ կարիքների բացահայտման արդյունքում վարչական դատավարության հիմնաքարային որոշ ինստիտուտներ դեռևս կարիք ունեն շարունակական վերանայման և բարելավման, իսկ պրակտիկայում ի հայտ եկած տարբեր խնդիրները` լուծման: Օրինակ` վերանայման անհրաժեշտություն է առկա վարչական դատավարությունում ծանուցման եղանակների և կարգի, հայցի ապահովման, վարչական դատավարությունում վերաքննության առանձնահատկությունների և այլ հարցերի առնչությամբ: Միևնույն ժամանակ, վարչական դատարանների ծանրաբեռնվածությունը թեթևացնելու համար ևս կարևոր նշանակություն ունի նաև առանձին տեսակի վարչական գործերի համար պարզեցված վարույթների ներդրման և պարզեցված վարույթների իրականացման հարցում էլեկտրոնային գործիքների կիրառման անհրաժեշտությունը: Առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի էլեկտրոնային արդարադատության գործիքների համալիր ներդնումը, ինչի արդյունքում առաջ է գալու օրենսդրության համապարփակ վերանայման և ներդրվելիք համակարգերին դրա հնարավորինս հարմարեցման անհրաժեշտություն: Էլեկտրոնային արդարադատության համակարգերի ներդնմանը զուգահեռ իրավական դաշտի համապատասխանեցումը և նախապատրաստումը բխում են նաև այս ոլորտում սահմանված Եվրոպայի խորհրդի չափանիշներից. օրինակ` Արդարադատության արդյունավետության եվրոպական հանձնաժողովի (CEPEJ) կողմից մշակված ուղեցույցի համաձայն` էլեկտրոնային արդարադատության վերաբերյալ օրենսդրությունը անհրաժեշտ նախապայման է դատական ընթացակարգերի հաջող թվայնացման համար(36): Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհուրդը, նույնպես ընդգծելով նախօրոք օրենսդրական փոփոխություններ կատարելու անհրաժեշտությունը, նշել է նաև, որ դրանք պետք է ուժի մեջ մտնեն էլեկտրոնային համակարգերի ներդնումից հետո միայն(37): Իր հերթին, անհրաժեշտ է ուսումնասիրության և քննարկման առարկա դարձնել նաև վարչական դատարանին ենթակա վեճերի այլընտրանքային լուծման եղանակների նախատեսման իրավական հնարավորության և դրա օբյեկտիվ անհրաժեշտության հարցը:
____________________
36) Տե՛ս CEPEJ, Guidelines on electronic court filing (e-filing) and digitalisation of courts, 2021:
37) Տե՛ս CCJE. 2011. Opinion No.(2011)14 of the CCJE «Justice and information technologies (IT)»:
Այսպիսով, իրավակիրառ պրակտիկայում ծագած և վերհանված խնդիրների, ինչպես նաև էլեկտրոնային արդարադատության ներդնման կարիքների հիման վրա անհրաժեշտ է փոփոխություններ կատարել վարչադատավարական հարաբերությունները կանոնակարգող իրավական ակտերում` համապատասխան ստորև առաջարկվող ռազմավարական ուղղությունների:
Միևնույն ժամանակ, Հայաստանում դեռևս որոշակի փոփոխություններով գործում է Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ 1986 թ.-ի օրենսգիրքը: Սակայն հարկ է նկատի ունենալ, որ դրանում կատարվող փոփոխությունները մշտապես կրել են ոչ թե համալիր և համապարփակ, այլ հատվածական բնույթ, ինչի արդյունքում վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսդրության շրջանակներում առաջացել են բազմաթիվ անհամապատասխանություններ, խնդիրներ և կարգավորման բացեր, իսկ բազում կարգավորումներ այլևս արդիական չեն: Արդյունքում օբյեկտիվորեն առաջ է գալիս Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքի լիարժեք վերանայման և փոփոխման անհրաժեշտություն, այլ կերպ` նոր օրենսգրքի մշակում, որը ոչ միայն կապահովի նշված խնդիրների լուծումը, այլև կապահովի վարչական իրավախախտումների օրենսդրության պատշաճ կոդիֆիկացիան:
ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Վարչական դատավարության օրենսդրության վերանայում
Վարչական դատավարության օրենսգիրքն ուժի մեջ է մտել 2014 թվականին, որից հետո դրա կիրառման պրակտիկայում բացահայտվել են բազմաթիվ օրենսդրական բացեր, որոնցից որոշները իրենց լուծումն են ստացել միայն Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումների մակարդակում, որոշ կարգավորումներ ճանաչվել են հակասահմանադրական, իսկ որոշ կարգավորումներ էլ չեն համապատասխանում հասարակական հարաբերությունների զարգացման ներկայիս միտումներին կամ այլևս արդյունավետ չեն:
Այսպես, Վարչական դատավարությունում ծանուցումների գործող համակարգի պարագայում դատարանը պարտավոր է յուրաքանչյուր գործով յուրաքանչյուր դատավարական գործողության մասին հիմնականում փոստի միջոցով ծանուցել դատավարության մասնակցին: Ընդ որում, որևէ տարբերակում չի դրվում, թե դատավարության մասնակիցը ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ է, փաստաբան է, թե պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմին: Բոլոր դեպքերում, դատարանը փաստացի մեծ չափերի ֆինանսական և մարդկային ռեսուրսներ է ծախսում օրենսդրական գործող պահանջը բավարարելու համար (օրինակ` միայն Երևանում այն անցնում է 400 միլիոն դրամից):
Հարկ է նկատել, օրինակ, որ Քաղաքացիական դատավարության 2018 թ.-ի օրենսգրքով նախատեսված դատական ծանուցումների համակարգը զգալիորեն նվազեցրել է դատարանների ծանրաբեռնվածությունը և ծախսվող միջոցների չափը, մասնավորապես պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմնի, իրավաբանական անձի, անհատ ձեռնարկատիրոջ, ինչպես նաև գործին մասնակցող անձի` փաստաբանի կարգավիճակ ունեցող ներկայացուցչի կողմից առաջին դատական ծանուցագիրը ստանալու պահից, նրանք հերթական դատական նիստի ժամանակի և վայրի վերաբերյալ ծանուցվում են դատական իշխանության պաշտոնական կայքում համապատասխան տեղեկությունները տեղադրելու միջոցով:
Հետևաբար, անհրաժեշտ է նմանատիպ կարգավորումներ նախատեսել նաև վարչական դատավարությունում:
Միևնույն ժամանակ, Վարչական դատավարության շրջանակներում նախատեսված են բազում հատուկ վարույթներ, որոնց նախատեսման նպատակահարմարությունը, անհրաժեշտությունը կարիք ունեն քննարկման և, ըստ անհրաժեշտության, վերանայման: Մասնավորապես, Վարչական դատավարության հատուկ վարույթների շարքին է դասվել դատական կարգով վարչական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ գործերի վարույթը, որը, ըստ էության, վարչական մարմնի գործառույթ է, ինչով պայմանավորված անհրաժեշտ է քննարկել ընդհանրապես դրա նախատեսման անհրաժեշտությունը:
Իր հերթին, ներկայումս Վարչական դատավարության օրենսգրքում առանձնացվել են վարույթներ, որոնց հատուկ վարույթի կարգով քննելու անհրաժեշտությունը նույնպես հիմնավորված չէ: Մասնավորապես, հասարակական կազմակերպությունների ներկայացրած հայցերով, լիցենզիայի հետ կապված լիազոր մարմնի որոշումների իրավաչափությունը վիճարկելու վերաբերյալ, ըստ էության, ներկայացվում են վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված հայցատեսակներ, ինչով պայմանավորված գործի քննության էական առանձնահատկություն այս գործերով անհրաժեշտ չէ կիրառել: Միաժամանակ, այս գործերով առկա են հակադիր շահերով օժտված կողմեր և նյութաիրավական պահանջներ, ինչով պայմանավորված կարող է առաջանալ դրանք ընդհանրապես որպես հատուկ վարույթ դիտարկելու իրավական նպատակահարմարության հարցը:
Հետևաբար, անհրաժեշտ է դիտարկել վարչական դատավարությունում նախատեսված հատուկ վարույթների իրավական կառուցակարգերը և դրանց վերանայման անհրաժեշտությունը:
i
Իր հերթին, Վարչական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 2-րդ մասից բխում է, որ վարչական դատարանին ընդդատյա չեն, ընդհանուր իրավասության դատարանի ենթակայությանը վերապահված քրեական գործերը, ինչպես նաև պատժի կատարման հետ կապված գործերը: Այդուհանդերձ, քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմի որոշումների, գործողությունների և անգործության վիճարկման ընդդատության հարցի վերաբերյալ Սահմանադրական դատարանը 22.01.2019 թ.-ի թիվ ՍԴՈ-1439 որոշմամբ արձանագրել է, որ մինչև Ազգային ժողովի կողմից այդ որոշմամբ արտահայտված առկա համակարգային իրավական անորոշության հաղթահարումը, քրեակատարողական հիմնարկի պաշտոնատար անձանց գործողությունների (անգործության) բողոքարկման հետ կապված գործերը ենթակա են քննության Վարչական դատարանի կողմից, «Դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքի 21-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն, քանի դեռ պատժի կատարման հետ կապված կոնկրետ գործի, նյութի կամ հարցի քննության իրավասությունն օրենքով հստակ վերապահված չէ քրեական գործեր քննող ընդհանուր իրավասության դատարանին:
Բացի այդ, անհրաժեշտ է սահմանել նման գործերի քննության ընթացակարգային առանձնահատկությունները:
Հետևաբար` անհրաժեշտ է քրեակատարողական հիմնարկի վարչակազմի որոշումների, գործողությունների և անգործության դեմ բողոքների ենթակայության և գործի քննության ընթացակարգի օրենսդրական հստակեցում:
Հարկ է վերանայել նաև վարչական գործերով բերվող վճռաբեկ բողոքները Վճռաբեկ դատարանի կողմից վերադարձնելու ինստիտուտը: Մասնավորապես, անհրաժեշտ է առանձնացնել այն դեպքերը, երբ գործ ունենք բողոքին ներկայացվող պահանջների ակնհայտ տեխնիկական բնույթի խախտումների հետ և դրանց հիման վրա բողոքները վերադարձնելու գործառույթը վերապահել Վճռաբեկ դատարանի գրասենյակին` դրանով իսկ համապատասխան պալատի դատական կազմին չծանրաբեռնելով բողոքը վերադարձնելու մասին ակտ կայացնելու խնդրով: Ընդ որում, անհրաժեշտ է նախատեսել այնպիսի ընթացակարգ, որը չի բացառի բողոքի վերադարձի հետ անհամաձայնության դեպքում այն Վճռաբեկ դատարանին կրկին ներկայացնելու հնարավորությունը: Բացի այդ, Վճռաբեկ դատարանի կողմից բողոքի վերադարձման հիմքով ևս ընդգծվում է վճռաբեկ բողոքի քննության ողջամիտ ժամկետի երաշխավորման անհնարինությունը:
Նկատենք, նաև, որ վարչական վարույթի շրջանակներում վարչական մարմինը վարույթի մասնակիցներին վարույթի նյութերը տրամադրելիս ապահովում է պետական և ծառայողական գաղտնիքի, ինչպես նաև օրենքով պահպանվող այլ գաղտնիքների, այդ թվում` առևտրային գաղտնիքի պահպանությունը: Մինչդեռ, հարկ է նկատել, որ նման տեղեկությունները դատական քննության շրջանակում հասանելի են դառնում դատավարական գործի բոլոր մասնակիցներին, այդպիսով հակասելով նման տեղեկությունների` գաղտնի պահպանման տրամաբանությանը: Հետևաբար, անհրաժեշտ է նախատեսել իրավական կառուցակարգեր նշված տեղեկատվության գաղտնիությունը վարչական դատավարության շրջանակներում պահպանելու համար:
Կարևոր է ընդգծել նաև վերջին շրջանում, հատկապես, կորոնավիրուսային հիվանդությամբ պայմանավորված դատական նիստերին տեսաձայնային կապի միջոցներով մասնակցելու հարցի առավել մեծ կարևորությունը: Այս առումով, վարչական դատավարության օրենսգրքով թեև նախատեսված է դատական նիստին տեսաձայնային հեռահաղորդակցության միջոցների կիրառման հնարավորություն, սակայն, ի տարբերություն քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի, այն մանրամասն կարգավորված չէ: Ուստի, անհրաժեշտ է օրենսդրորեն անդրադառնալ նաև վարչական դատավարության շրջանակներում հեռավար եղանակով նիստերի անցկացման հնարավորությանը:
i
Այնուհետև նկատենք, որ Սահմանադրական դատարանի 2020 թվականի դեկտեմբերի 1-ի թիվ ՍԴՈ-1565 որոշմամբ արձանագրվել է, որ Վարչական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, սահմանափակելով վարչական մարմնի` վարչական գործի դատական քննության ընթացքում նոր ապացույցներ ներկայացնելու հնարավորությունը, չպետք է սահմանափակի անձանց` գործի արդարացի լուծման համար նշանակություն ունեցող նոր ապացույցներ ներկայացնելու հնարավորությունը:
Նման մեկնաբանության պայմաններում դատավարության մասնակից ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք կարող են չարաշահել դատական քննության ընթացքում նոր ապացույցներ ներկայացնելու իրավունքը: Նշվածով պայմանավորված անհրաժեշտ է օրենսդրորեն բացառել նման չարաշահումների դեպքերը ևս:
Իր հերթին, նկատենք, որ վարչական վերաքննիչ դատարանը դատական ակտը վերանայում է վերաքննիչ բողոքում ներկայացված պահանջի սահմաններում: Սակայն գործնականում լինում են դեպքեր, երբ առկա են դատական ակտի անվերապահ բեկանման հիմքեր, որոնց բողոքաբերը բողոքում չի անդրադարձել: Մինչդեռ, դատական ակտի անվերապահ բեկանման որոշ հիմքերի առկայության դեպքում դատական ակտի վերանայումն անհնար է դառնում: Ընդ որում անվերապահ բեկանման ինստիտուտը գործում է քաղաքացիական դատավարության շրջանակներում` ապահովելով պատշաճ արդարադատության իրականացումը: Ուստի, անհրաժեշտ է նման հիմքեր նախատեսել նաև վարչական դատավարության շրջանակներում:
Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսդրության բարեփոխում
Հայաստանի Հանրապետությունում ներկայումս գործում է դեռևս ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի կողմից 1985 թ. դեկտեմբերի 6-ին ընդունված և 1986 թ. հունիսի 6-ին կիրառության մեջ դրված Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգիրքը:
Օրենսգիրքն իր հիմքում դրված հայեցակարգային տրամաբանությամբ և փիլիսոփայությամբ, համակարգային կառուցվածքով և տասնյակ այլ օրենքների հետ ունեցած անլուծելի հակասություններով, տասնամյակների ընթացքում կատարված բազում հաջողված և անհաջող փոփոխություններով, հնացած կամ գործնական կիրառում չունեցող բազմաթիվ դրույթներով, թերի և ոչ լիարժեք վարչական պատասխանատվության միջոցներով ունակ չէ լուծել իր առջև դրված խնդիրները և ներկայիս խմբագրությամբ չի համապատասխանում իրավական պետության պահանջներին:
Ավելին, վերջին տարիներին մշակվել է Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ նոր օրենսգրքի նախագիծ, որն ընդունելու ուղղությամբ քայլեր չեն ձեռնարկվել:
Հաշվի առնելով այն, որ վարչական իրավախախտումների ոլորտում խնդիրները բավականաչափ ծավալուն են և համակարգային` անհրաժեշտ է ընդունել վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ նոր օրենսգիրք, որը կհանդիսանա վարչական իրավախախտումների ոլորտն իրավական կանոնակարգման ենթարկող արդի և գործնականում առաջացող իրավական խնդիրներին արձագանքելուն ունակ իրավական փաստաթուղթ, որը կապահովի նաև վարչական իրավունքի այս ուղղության զարգացմանն ու բարելավմանը:
Միևնույն ժամանակ, գործող կարգավորումները, ըստ էության, չեն արտացոլում վարչական ներգործության նպատակները: Վարչական տույժը պետք է կիրառվի անձի մոտ իրավաչափ վարքագիծ ձևավորելու և նոր վարչական իրավախախտումների կատարումը կանխելու նպատակներով, մինչդեռ, շատ հաճախ սահմանված տույժերի կիրառմամբ չի ապահովվում վարչական տույժի նպատակների իրացումը:
Բացի այդ, վարչական պատասխանատվության հիմքում ընկած համաչափության սահմանադրական սկզբունքը պահանջում է նաև, որ սահմանված պատասխանատվության չափը լինի տարբերակված` ելնելով կատարված արարքի ծանրությունից, հանրային վտանգավորության աստիճանից, պատճառված վնասից, մեղքի աստիճանից և այլ էական հանգամանքներից: Ըստ այդմ, օրենսդրից ակնկալվում է սահմանել պատասխանատվության այնպիսի իրավակարգավորումներ, որոնք պատասխանատվության ենթարկող իրավասու մարմնին հնարավորություն կընձեռեն որոշելու նշանակվող պատասխանատվության կոնկրետ չափը` ելնելով զանցանքի բնույթից և լրջությունից: Ըստ այդմ, համաչափության սկզբունքի տեսանկյունից ևս անհրաժեշտ է վերանայել վարչական տույժերը:
ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՆՊԱՏԱԿ ՍՆԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐ
Ինչպես գործարար միջավայրի, այնպես էլ արդարադատության համակարգի շարունակական զարգացման տեսանկյունից կարևորվում է նաև սնանկության ոլորտի շարունակական բարեփոխման անհրաժեշտությունը` արդի միտումներին և զարգացող տնտեսական հարաբերություններին համահունչ: Սնանկության ոլորտում բարեփոխումները պետք է միտված լինեն դրա համապատասխանեցմանը ժամանակակից պահանջներին, ինչպես նաև ոլորտում կատարված փոփոխությունների հիման վրա իրավակիրառ պրակտիկայում ծագած և վերհանված նոր խնդիրների լուծմանը:
Այս համատեքստում Կառավարության 2019-2023 թթ. գործունեության միջոցառումների ծրագրի(38), ինչպես նաև Դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թթ. ռազմավարության շրջանակներում հաշվետու ժամանակաշրջանում Արդարադատության նախարարության նախաձեռնությամբ Ազգային ժողովի կողմից արդեն իսկ ընդունվել են «Սնանկության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքը և հարակից օրենքները, դրանց հիման վրա անհրաժեշտ ենթաօրենսդրական իրավական ակտերը: Ուստի, սնանկության ոլորտի օրենսդրության բարելավումը նպատակ է հետապնդելու կարգավորել այն խնդիրները, որոնք չեն լուծվել արդեն իսկ կատարված բարեփոխումներով կամ որոնց անհրաժեշտությունը բացահայտվել է այդ փոփոխությունների կիրառման շրջանակներում, այդ թվում` սնանկության վարույթին առնչվող բոլոր ընթացակարգային և նյութական ասպեկտները մեկ միասնական ակտով կարգավորելու կարևորության հաշվառմամբ:
______________________
38) Տե՛ս https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=131287 հղումով:
Միևնույն ժամանակ, ներկայումս մշակվող և փուլ առ փուլ ներդրվող էլեկտրոնային արդարադատության, այդ թվում` էլեկտրոնային սնանկության համակարգի ներդրումը պահանջելու է նաև դրան համապատասխան օրենսդրության առկայություն, որը հնարավորություն կտա սնանկության վարույթը` սկսած դրա հարուցումից մինչև վարույթի ավարտը, հնարավորինս իրականացնել էլեկտրոնային եղանակով` առանց լրացուցիչ փաստաթղթաշրջանառության` առավելագույնս բացառելով մարդկային միջամտությունը և գործընթացներն իրականացնելով առանց կողմերի անմիջական մասնակցության: Էլեկտրոնային արդարադատության համակարգերի ներդրմանը զուգահեռ իրավական դաշտի համապատասխանեցումը և նախապատրաստումը բխում են նաև այս ոլորտում սահմանված Եվրոպայի խորհրդի չափանիշներից. օրինակ` Արդարադատության արդյունավետության եվրոպական հանձնաժողովի (CEPEJ) կողմից մշակված ուղեցույցի համաձայն` էլեկտրոնային արդարադատության վերաբերյալ օրենսդրությունը անհրաժեշտ նախապայման է դատական ընթացակարգերի հաջող թվայնացման համար(39): Իր հերթին, Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհուրդը, նույնպես ընդգծելով նախօրոք օրենսդրական փոփոխություններ կատարելու անհրաժեշտությունը, նշել է նաև, որ դրանք պետք է ուժի մեջ մտնեն էլեկտրոնային համակարգերի ներդնումից հետո միայն(40):
__________________________
39) Տե՛ս CEPEJ, Guidelines on electronic court filing (e-filing) and digitalisation of courts, 2021:
40) Տե՛ս CCJE. 2011. Opinion No.(2011)14 of the CCJE «Justice and information technologies (IT)»:
Հաշվի առնելով վերոգրյալը` սնանկության ոլորտի բարեփոխումների շրջանակներում սույն ռազմավարությամբ նախանշվել են մի շարք ուղղություններ, որոնք կապահովեն արդեն իսկ մեկնարկած բարեփոխումների շարունակականությունը և ոլորտի հետագա զարգացումը:
ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆ
Սնանկության ունիվերսալ օրենսդրության մշակում
Սնանկության վարույթին առնչվող բոլոր հարցերը միատեսակ չափանիշներով և սկզբունքներով կարգավորելու կարևորությամբ պայմանավորված` անհրաժեշտ է քայլեր ձեռնարկել համակարգային, համապարփակ և լիարժեք օրենսդրություն մշակելուն ուղղված հայեցակարգ մշակելու ուղղությամբ, որը կնախատեսի մեկ միասնական փաստաթղթով, մասնավորապես, օրենսգրքի տեսքով, սնանկության վարույթին առնչվող բոլոր ընթացակարգային և նյութական ասպեկտների կարգավորումը: Միևնույն ժամանակ, սնանկության ոլորտը կարգավորող միասնական իրավական ակտը պետք է բավարար երաշխիքներ ստեղծի պարտատերերի իրավունքների պաշտպանության և նրանց խախտված իրավունքների վերականգնման, պարտապանների առողջացման հնարավորությունների ապահովման, սնանկության վարույթի կանխատեսելի և համալիր կարգավորման համար, ինչպես նաև ստեղծի բարենպաստ միջավայր և պայմաններ ձեռնարկատիրական գործունեության անխոչընդոտ իրականացման համար, ինչպես Հայաստանում գործող, այնպես էլ օտարերկրյա ձեռնարկատերերի մասնակցությամբ հարաբերությունների զարգացման համար: Ուստի, նախատեսվող հայեցակարգի շրջանակներում անհրաժեշտ է, ի թիվս այլնի, անդրադառնալ`
1. Հայաստանում սնանկության մոդելի փոփոխությանը` առանձնացնելով լուծարման և առողջացման գործընթացները և նախատեսելով առողջացման կամ լուծարման ծրագրերի ներդնում հենց վարույթի սկզբից,
2. սնանկության վարույթի հնարավոր բոլոր կողմերի և մասնակիցների կարգավիճակի հստակեցմանը,
3. բացի ֆիզիկական անձանցից նաև մասնագիտացված կազմակերպությունների` որպես սնանկության կառավարիչ հանդես գալու իրավական հնարավորության նախատեսումը,
4. ֆիզիկական անձանց սնանկության իրավակարգավորումների կատարելագործմանը,
5. սնանկության վարույթի ժամկետների կրճատմանը,
6. կոռուպցիոն ռիսկեր պարունակող բոլոր ներկա կարգավորումների վերանայմանը,
7. սնանկության վարույթում սնանկության կառավարչի կողմից, պարտապանի սեփականության և բիզնեսի կառավարման հարցերի վերանայմանը,
8. սնանկության վարույթում թույլատրելի ծախսերի համակարգի նախատեսմանը,
9. անդրազգային սնանկության վերաբերյալ իրավակարգավորումների նախատեսմանը,
10. առանձին սուբյեկտների համար սնանկության հատուկ ընթացակարգերի նախատեսմանը:
Սնանկության վարույթի վերաբերյալ համակարգային, համապարփակ և լիարժեք օրենսդրություն մշակելուն ուղղված հայեցակարգը մշակելուց և լայն քննարկում անցնելուց հետո անհրաժեշտ է բոլոր շահագրգիռ մարմինների հետ մշակել սնանկության օրենսգիրք, որը կնախատեսի սնանկության վարույթին առնչվող բոլոր ընթացակարգային և նյութական ասպեկտների սահմանումն ու կարգավորումը, ինչպես նաև հայեցակարգի շրջանակներում ուրվագծված այլ խնդիրները:
ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՆՊԱՏԱԿ
ՎԵՃԵՐԻ ԼՈՒԾՄԱՆ ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔԱՅԻՆ ԵՂԱՆԱԿՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ
Արդարադատության արդյունավետության և մատչելիության ապահովման տեսանկյունից շարունակում է արդիական մնալ վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակների զարգացումը: Հաշվի առնելով զարգացած տնտեսություն և իրավական մշակույթ ունեցող երկրներում, ինչպես նաև ձեռնարկատերերի շրջանակներում վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակների կիրառման տարածվածությունն ու զարգացման մակարդակը` դրանց զարգացումը Հայաստանում կարևոր է նաև ներքին և արտաքին ներդրումների խթանման նպատակով: Մասնավորապես, Հայաստանի ներդրումային գրավչությունը պայմանավորված է նաև առևտրային վեճերի լուծման կանխատեսելիությամբ, որում մեծ դեր ունեն վեճերի լուծման այլընտրանքային մեխանիզմները:
Իր հերթին վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակների զարգացումը պայմանավորված է դատարանների ծանրաբեռնվածության թեթևացման, գործերի քննության ժամկետների կրճատման, ինչպես նաև կողմերի համար վեճերի առավել ճկուն և միաժամանակ մատչելի և արդյունավետ եղանակով լուծման մեխանիզմներ նախատեսելու անհրաժեշտությամբ: Ուստի, ներկայումս` դատարանների գերծանրաբեռնվածության պայմաններում, վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակների կիրառելիության խթանումն ու ընդլայնումը խիստ անհրաժեշտություն է: Ընդ որում, դատարանների վարույթում գտնվող գործերի մեծամասնությունը կազմում են որոշակի տեսակի գործեր, օրինակ, 2021 թ.-ի ընթացքում առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարաններում ստացվել են 164,187 գործեր, որից 150,923-ը (91.92%) գումարի բռնագանձման պահանջի մասին: Իր հերթին, նույն ժամանակահատվածում ներկայացվել է 115,555 վճարման կարգադրություն արձակելու մասին դիմում: Ընդ որում, նշված գործերի և դիմումների դեպքում մեծ թիվ են կազմում ֆինանսական կազմակերպությունների կամ հանրային ծառայություն մատուցող կազմակերպությունների մասնակցությամբ վեճերը (դիմումները), քանի որ բացակայում են այդպիսի վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակների արդյունավետ մեխանիզմները:
Հատկանշական է, որ ներկայումս Հայաստանում գործում են մի քանի արբիտրաժային կենտրոններ, որոնք, սակայն, առավելապես գործում են տեղական մակարդակով: Ընդ որում, այս կենտրոնները քննում են առավելապես գումարի բռնագանձման վերաբերյալ վեճեր, որոնք մեծամասամբ ներկայացվում են ֆինանսական կազմակերպությունների կողմից: Արդյունքում, միայն գործող արբիտրաժային կենտրոնների գործունեության պարագայում լիարժեք չի ապահովվում վեճերի լուծման այլընտրանքային այս եղանակի զարգացումը Հայաստանում, որոշակի մասնագիտացված վեճերով ներպետական գործերի, ինչպես նաև օտարերկրյա անձանց մասնակցությամբ վեճերի լուծման ներգրավումը Հայաստանում գործող արբիտրաժային կենտրոններ:
Անդրադառնալով հաշտարարությանը` որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակի, հարկ է նկատել, որ դրա զարգացումը և ժամանակակից միտումներին համապատասխանեցումը նույնպես կնպաստեն Հայաստանում վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակների զարգացմանը և կիրառման տարածմանը: Մասնավորապես, ներկայումս հաշտարարության ինստիտուտի զարգացման նպատակով անհրաժեշտ է իրականացնել օրենսդրական բարեփոխումներ, որոնց միջոցով օրենսդրական լուծում կտրվի պրակտիկայում ծագած մի շարք խնդիրների: Նախ անհրաժեշտ է որոշ ընտանեկան գործերով նախքան դատարան դիմելը սահմանել պարտադիր հաշտարարության իրականացման պահանջ, ինչն իր դրական ազդեցությունը կունենա նաև դատական համակարգի ծանրաբեռնվածության թեթևացման վրա: Հաշտարարության ինստիտուտի բարեփոխման նպատակով անհրաժեշտ են նաև նոր իրավակարգավորումներ` կապված առցանց հաշտարարության իրականացման, հաշտարարների նշանակման, փոխկապակցվածության բացահայտման, հաշտարարական գաղտնիքի պահպանման վերաբերյալ: Կարևորվում է նաև նոր իրավակարգավորումների սահմանումը հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության արդյունավետ գործունեության ապահովման նպատակով: Մասնավորապես, անհրաժեշտ է օրենքում հստակ ամրագրել հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության կառավարման մարմինների և նրանց իրավասությունների շրջանակը և խնդիրները: Անհրաժեշտ է օրենսդրորեն կարգավորել հաշտարարներին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վարույթի հիմունքները, վարույթի հարուցման հիմքերն ու առիթները, վարույթի հարուցման ու քննության կարգը և այլ հարցեր: Իր հերթին, օրենսդրական կառուցակարգերի ներդրմանը զուգահեռ, անհրաժեշտ է իրականացնել նաև աջակցող միջոցառումներ` օրենսդրական կարգավորումները պատշաճ իրագործելու նպատակով:
Հետևաբար, նշված ոլորտում իրականացվելիք բարեփոխումների շրջանակներում միջազգային լավագույն փորձին, զարգացման համաշխարհային միտումներին և Հայաստանի Հանրապետության դատաիրավական և սոցիալ-տնտեսական առանձնահատկություններին համահունչ` համապարփակ անդրադարձ պետք է կատարել վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակներին, մշակել և ներդնել դրանց կենսագործման կայուն մեխանիզմներ:
ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Հայաստանում նոր արբիտրաժային կենտրոնի ստեղծում
Ինչպես նշվել է, Հայաստանում գործում են մի քանի արբիտրաժային հաստատություններ, որոնք առավելապես գործում են տեղական մակարդակով: Այս առումով, հաշվի առնելով մի շարք բարենպաստ գործոններ, մասնավորապես` անդամակցությունը ԵԱՏՄ կառույցին, ԵՄ-Հայաստան համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագրի կնքումը, հայկական սփյուռքի ձեռնարկատիրական դերի ակտիվացումը Հայաստանում և այլ հանգամանքները բարենպաստ և հեռանկարային պայմաններ կարող են ստեղծել Հայաստանում նոր տարածաշրջանային և միջազգային կշիռ ունեցող ժամանակակից արբիտրաժային կենտրոնի ստեղծման համար: Ուստի նոր արբիտրաժային կենտրոնը պետք է այնպես նախատեսել, որ այն ի վիճակի լինի ապահովել և` միջազգային, և` տարածաշրջանային, և` տեղական գործերի քննությունը: Հատկանշական է, որ նոր արբիտրաժային հաստատության ստեղծման անհրաժեշտությունը կարևորվում է նաև Հայաստանում իրականացված ոլորտային ուսումնասիրությունների արդյունքներով(41):
_______________________
41) Տե՛ս «Եվրասիա համագործակցություն» հիմնադրամի «ՀՀ-ում վեճերի այլընտրանքային լուծման ոլորտի վերաբերյալ» հետազոտությունը, էջ 60:
Կենտրոնի ստեղծման գործում պետք է հաշվի առնել ինչպես հարաբերականորեն նոր ստեղծված արբիտրաժային կենտրոնների ստեղծման և գործունեության փորձը (Ռուսաստանի արբիտրաժային կենտրոն, Աստանայի և Ռուբայի արբիտրաժային կենտրոններ), այնպես էլ ավանդական և միջազգային մեծ հեղինակություն ունեցող կենտրոնների փորձը (Լոնդոնի, Ստոկհոլմի, Ցյուրիխի կենտրոններ): Իր հերթին, նոր արբիտրաժային կենտրոնը պետք է քննի ինչպես ընդհանուր առևտրային բնույթի վեճեր, այնպես էլ փոքր հայցապահանջներով գործեր (օրինակ` ֆինանսական կազմակերպությունների և հանրային ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների մասնակցությամբ վեճեր)` հատուկ վարույթի կարգով, որը հատկապես կնպաստի դատարանների ծանրաբեռնվածության թոթափմանը` գումարի բռնագանձման գործերի որոշ մասի քննության համար դառնալով արդյունավետ հարթակ: Իր հերթին, ընդհանուր առևտրային բնույթի վեճերի դեպքում նոր կենտրոնը պետք է արդյունավետ հարթակ լինի հատուկ որոշակի մասնագիտացվածության գործերի քննության համար, ինչպես, օրինակ, մտավոր սեփականության, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, ներդրումային, կորպորատիվ կամ այլ վեճերն են` հաշվի առնելով այս ոլորտների զարգացման ինչպես համաշխարհային, այնպես էլ տեղական միտումներն ու հեռանկարները, որոնց համատեքստում ստեղծվող կենտրոնը կարող է ձգտել դառնալու տարածաշրջանային կառույց:
Նոր արբիտրաժային կենտրոնի հեղինակության և ավելի մեծ թվով գործեր ներգրավելու տեսանկյունից անհրաժեշտ է լինելու դրա հիմնադրման աշխատանքներին և հետագա գործունեությանը ներգրավել ոլորտի անվանի մասնագետների, կազմակերպությունների (այդ թվում արբիտրաժային կենտրոնների), որոնք կներդնեն իրենց փորձը և գիտելիքները, ինչպես նաև կնպաստեն նոր կենտրոնի կայացմանը:
Արդյունքում` նման նախաձեռնությունը ոչ միայն մեծ խթան է հանդիսանալու Հայաստանում վեճի լուծման այլընտրանքային եղանակների զարգացմանը, նպաստելու է Հայաստանի ներդրումային միջավայրի բարելավմանը, այլև բարձրացնելու է Հայաստանի վարկանիշը առնվազն տարածաշրջանային մակարդակով:
Արբիտրաժային օրենսդրության կատարելագործում
Չնայած այն հանգամանքին, որ «Առևտրային արբիտրաժի մասին» օրենքը, հատկապես 2015թ. կատարված փոփոխություններից հետո, համահունչ է ՅՈՒՆՍԻՏՐԱԼԻ «Միջազգային առևտրային արբիտրաժի» մոդելային օրենքի կարգավորումներին, այնուամենայնիվ, առկա են որոշակի իրավական խնդիրներ, որոնց պետք է անդրադարձ կատարել արբիտրաժի արդյունավետության ապահովման տեսանկյունից: Այս առումով օրենսդրական կարգավորմամբ, ի թիվս այլնի, պետք է կատարելագործել արբիտրաժային վճիռների չեղարկման և կատարման վարույթները, ընդլայնել արբիտրաժի կողմից քննվող գործերի շրջանակը և այլն:
Հաշտարարության օրենսդրության կատարելագործում
Արբիտրաժի ինստիտուտի զարգացմանը զուգահեռ Հայաստանում վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակների կատարելագործման նպատակով անհրաժեշտ է բարեփոխել նաև հաշտարարության ինստիտուտը: Այսպես, անհրաժեշտ է միջազգային լավագույն փորձի ուսումնասիրության և պրակտիկայում ծագած խնդիրների վերլուծության հիման վրա վերանայել «Հաշտարարության մասին» օրենքը և, ըստ անհրաժեշտության հարակից օրենսդրությունը: Նշված միջոցառման շրջանակներում անհրաժեշտ է օրենսդրորեն ամրագրել տեսաձայնային հեռահաղորդակցության միջոցների կիրառմամբ, այդ թվում` տեղեկատվական և հեռահաղորդակցային տարբեր հասանելի տեխնոլոգիաների զուգակցմամբ առցանց հաշտարարության իրականացման հնարավորությունը: Դատական համակարգի ծանրաբեռնվածության թեթևացման նպատակով և, հիմք ընդունելով նաև լավագույն միջազգային փորձը, նախատեսվում է օրենսդրորեն ամրագրել ընտանեկան որոշ գործերով նախքան դատարան դիմելը պարտադիր հաշտարարության իրականացման պահանջ: Ընդ որում, Արդարադատության արդյունավետության եվրոպական հանձնաժողովի (CEPEJ) կողմից հրապարակված «Հաշտարարության ոլորտում օրինաստեղծ գործունեության եվրոպական ձեռնարկվում ևս առաջարկվում է նախնական հաշտարարությանը դիմած լինելը որոշակի դեպքերում սահմանել որպես դատարան դիմելու պայման(42): Անհրաժեշտ է օրենսդրորեն ամրագրել, որ որոշ ընտանեկան գործերով անձը կարող է դիմել դատարան հաշտարարության իրականացումից հետո: Միևնույն ժամանակ հարկ է ամրագրել անհրաժեշտ երաշխիքներ անձի իրավունքների դատական պաշտպանության արդյունավետ իրականացման համար: Մասնավորապես նախատեսել որոշ բացառություններ նշված կանոնից, ինչպես նաև օրենսդրական դրույթներ սահմանել` կապված հաշտարարության ավարտման կանոնակարգման հետ: Ոլորտի բարեփոխման նպատակով առաջարկվում է նաև իրավակարգավորումներ սահմանել` ուղղված հաշտարարական գաղտնիքի պաշտպանության, հաշտարարների ռեեստրի վարման և հաշտարարների նշանակման կամ թեկնածուի ընտրության կարգի բարեփոխմանը: Հաշտարարության ինստիտուտի արդյունավետ գործունեության և կանոնակարգման նպատակով պետք է նաև սահմանել նոր իրավակարգավորումներ` կապված հաշտարարների ինքնակարգավորվող կազմակերպության մարմինների, նշված մարմինների ձևավորման կարգի և լիազորությունների վերաբերյալ: Հաշտարարության ինստիտուտի նկատմամբ վստահության աճի նպատակով կարևոր է նաև օրենսդրորեն հստակ կարգավորել հաշտարարներին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու հիմքերը և առիթները, վարույթի իրականացման կարգը և հետևանքները:
______________________
42) European Commission for the Efficiency of Justice (CEPEJ): European Handbook for Mediation Lawmaking, As adopted at the 32th plenary meeting of the CEPEJ Strasbourg, 13 and 14 June 2019, 14 June 2019, տե՛ս https://rm.coe.int/cepej-2019-9-en-handbook/1680951928 հղումով:
Հաշտարարության ոլորտի բարեփոխումների իրականացման ապահովում
«Հաշտարարության մասին» օրենքում ակնկալվող փոփոխությունների պատշաճ իրացումն ապահովելու նպատակով անհրաժեշտություն է առաջանում ավելացնելու Հայաստանում գործող որակավորված հաշտարարների թիվը: Նշվածով պայմանավորված անհրաժեշտ է նաև վերանայել նոր հաշտարարների ներգրավման, ուսուցման, ռեեստրի վարման և ընտրության իրավական և գործնական մեխանիզմները: Իր հերթին, անհրաժեշտ է բավարար չափով կարգավորել հաշտարարների որակավորման և վերապատրաստման ընթացակարգերը:
ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՆՊԱՏԱԿ
ԻՐԱՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐ
Անկախության, ինքնակառավարման և փաստաբանների իրավահավասարության վրա հիմնված փաստաբանության գործունեությունը կարևոր և առաջնային սահմանադրաիրավական մեխանիզմ է անձանց իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունքի երաշխավորման համար: Ուստի, դատաիրավական բարեփոխումների նախորդ փուլերում միշտ անդրադարձ է կատարվել փաստաբանական համակարգի բարելավման անհրաժեշտությանը և այդ ուղղությամբ ձեռնարկվելիք քայլերին` ընդգծելով այս ոլորտի կարևորությունը մարդու իրավունքների պատշաճ ապահովման և պաշտպանության տեսանկյունից և դրա շարունակական կատարելագործման և զարգացման անհրաժեշտությունը:
Նշվածով պայմանավորված` անհրաժեշտ է նախատեսել իրավական կառուցակարգեր, որոնք հնարավորինս կերաշխավորեն սահմանադրական մակարդակում ամրագրված փաստաբանության գործունեության սկզբունքները: Այս համատեքստում կարևորվում է փաստաբանության ինստիտուտի` փաստաբանների պալատի ներքին կառուցակարգերի զարգացումը` փաստաբանության գործունեության ինքնակառավարման սահմանադրական սկզբունքին համապատասխան:
Իր հերթին, իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունքի պատշաճ երաշխավորման համատեքստում հատուկ կարևորություն ունեն կարիքավոր անձանց իրավաբանական օգնությամբ ապահովման մեխանիզմները, որոնցից ամենատարածվածն են պետության կողմից երաշխավորվող անվճար իրավաբանական օգնությունը և հենց փաստաբանների կողմից տրամադրվող կամավոր անհատույց իրավաբանական օգնությունը:
Փաստաբանության ինստիտուտի և որպես դրա վերջնարդյունք` իրավաբանական օգնության իրավունքի զարգացման համատեքստում առանձնակի կարևորության ուղղություններից մեկն էլ փաստաբանների որակավորման ընթացակարգերն են, որոնց պատշաճ ապահովման դեպքում է միայն հնարավոր ապահովել լավ մասնագետների մուտքը փաստաբանական համայնք, որոնք էլ հետագայում ստանձնելու են իրենց վստահորդների իրավունքների պաշտպանությունը: Ուստի, փաստաբանական համակարգի արդյունավետության բարձրացման համատեքստում հարկ է անդրադարձ կատարել ինչպես որակավորման ընթացակարգերին, այնպես էլ փաստաբանական դպրոցում ուսուցման կարգին:
ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Փաստաբանների պալատի ներքին կառուցակարգերի զարգացում
Փաստաբանության գործունեության ինքնակառավարման սահմանադրական սկզբունքի համատեքստում փաստաբանների պալատի ներքին կառուցակարգերի կատարելագործման տեսանկյունից անհրաժեշտ է վերանայել փաստաբանների պալատի գործող կառուցվածքը: Մասնավորապես, նպատակահարմար է թվում ստեղծել կարգապահական հանձնաժողով, որը մասնագիտացված կերպով և անկախության սկզբունքին համապատասխան կքննի փաստաբանների նկատմամբ հարուցված կարգապահական վարույթները: Իր հերթին, անհրաժեշտ է նախատեսել պալատի մարմինների, ինչպես նաև հանրային պաշտպանի գրասենյակի հաշվետվողականության բարձրացման մեխանիզմներ: Պալատի ներքին կառուցվածքների զարգացմանը կնպաստեն նաև պալատի մարմինների անդամների և պաշտոնատար անձանց գործունեության անհամատեղելիության որոշ կանոնների սահմանումը, օրինակ, նույն անձի միաժամանակ մի քանի մարմնում անդամ լինելու արգելքը կամ պալատի պաշտոնատար անձանց` միաժամանակ պալատի մարմինների անդամ լինելու սահմանափակումները: Իր հերթին, պալատի մարմինների անդամների լիազորությունների դադարման և դադարեցման հիմքերի օրենսդրական մակարդակում ամրագրումը կնպաստի պալատի ներքին գործընթացների և կառուցակարգերի զարգացմանը: Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտություն կա վերանայել պալատի մարմինների անդամների ընտրության կարգը, քանի որ ներկայումս յուրաքանչյուր ընտրող կարողանում է ընտրել համապատասխան մարմնի անդամների թվի չափով թեկնածուների, ինչի պարագայում մեծ է հավանականությունը, որ չի ապահովվի առանց որոշակի ուղղորդումների պալատի մարմինների կազմի համալրման հնարավորությունը:
Փաստաբանների պալատի ներքին կառուցակարգերի գործունեության արդյունավետության բարձրացման և ապահովման տեսանկյունից կարևոր նշանակություն ունի նաև դրա մարմինների որոշումների, հատկապես, կարգապահական վարույթի շրջանակներում կայացված որոշումների պատշաճ և ժամանակին կատարման կապակցությամբ առաջացող հարաբերությունների իրավական կարգավորման հնարավորությունը: Ուստի, անհրաժեշտ է ուսումնասիրել նաև նման որոշումների` հատուկ վարույթի շրջանակներում դատական կարգով բողոքարկման հնարավորության նպատակահարմարությունը` հաշվի առնելով այդ գործընթացների առանձնահատկությունները:
Անվճար իրավաբանական օգնության շահառուների շրջանակի ընդլայնում
Անձանց իրավաբանական օգնություն ստանալու սահմանադրական իրավունքի տեսանկյունից առանցքային է հանրային պաշտպանության ինստիտուտի դերն ու նշանակությունը: Այս համատեքստում «Փաստաբանության մասին» օրենքում պարբերաբար կատարվել են փոփոխություններ` ուղղված հանրային պաշտպանների կողմից անվճար իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունք ունեցող անձանց շրջանակի ընդլայնմանը: Այդուհանդերձ, նման շրջանակը պարբերաբար վերանայման կարիք ունի, քանի որ առկա են նաև այլ խմբերի պատկանող անձինք, որոնց նպատակահարմար է ներառել անվճար իրավաբանական օգնության շահառուների ցանկում: Ուստի, անհրաժեշտ է քննարկել այդ շրջանակում ստորև նշված անձանց ներառելու հարցը, մասնավորապես`
. օտարերկրացիներին` արտաքսման վերաբերյալ որոշումը բողոքարկելու համար,
. այն անձանց, ում վերաբերյալ իրականացվում է անգործունակ կամ սահմանափակ գործունակ ճանաչելու, անգործունակ ճանաչված քաղաքացուն գործունակ ճանաչելու կամ քաղաքացու գործունակության սահմանափակումները վերացնելու գործերի վարույթ,
. տուժողներին, եթե վերջիններս պարտադիր ժամկետային զինծառայող են կամ երեխա:
Հանրային պաշտպանների թվակազմի ավելացում
Հայաստան Հանրապետությունում անվճար իրավաբանական օգնություն ստանալու սահմանադրական իրավունքն ապահովվում է միայն փաստաբանների պալատի հանրային պաշտպանի գրասենյակի միջոցով: Այս համատեքստում հարկ է հաշվի առնել, որ հանրային պաշտպանի գրասենյակի ծանրաբեռնվածությունը վերջին տարիներին յուրաքանչյուր տարի մեծանում է, ինչի հետևանքով գրասենյակը ներկայումս աշխատում է գերծանրաբեռնված:
Վերոնշյալի լույսի ներքո և հանրային պաշտպանի գրասենյակի գործող հաստիքների պարագայում, ինչպես նաև հաշվի առնելով նոր ընդունված Քրեական դատավարության օրենսգրքի կարգավորումները` մոտ ապագայում էապես կարող է վտանգվել քրեական գործերով վարույթ իրականացնող մարմինների` անվճար իրավաբանական օգնություն տրամադրելու առնչությամբ կայացված որոշումների ժամանակին կատարման ապահովումը, ինչպես նաև հանրային պաշտպանի գրասենյակին դիմող քաղաքացիներին անվճար որակյալ իրավաբանական օգնության տրամադրումը:
Այսպես, հանրային պաշտպանի գրասենյակը քրեական գործերով 2018 թ.-ին վարել է 6688 գործ, 2019 թ.-ին` 7183 գործ (աճ` 7.5 տոկոս), 2020 թ.-ին` 7361 գործ (աճ` 2.5 տոկոս), 2021 թ.-ին` 10492 գործ (աճ` 42.5 տոկոս): Իր հերթին, քաղաքացիական գործերով 2018 թ.-ին գրասենյակը վարել է 7021 գործ, 2019 թ.-ին` 8608 գործ (աճ` 23 տոկոս), 2020 թ.-ին` 7926 գործ (նվազում` 7.9 տոկոս), 2021 թ.-ին` 8800 գործ (աճ` 11 տոկոս):
Վերոգրյալի համատեքստում անհրաժեշտություն է առաջացել ավելացնել հանրային պաշտպանի գրասենյակի հաստիքների թիվը, ինչը կնպաստի անվճար իրավաբանական օգնություն ստանալու սահմանադրական իրավունքի պատշաճ ապահովմանը:
Անհատույց իրավաբանական օգնության (pro bono) տրամադրման կառուցակարգերի զարգացում
Արդարադատության մատչելիության ապահովման նպատակով անհրաժեշտ է զարգացնել անվճար իրավաբանական օգնության տրամադրման այլընտրանքային մեխանիզմները` մասնավորապես pro bono իրավաբանական ծառայությունների արդյունավետ կառուցակարգեր ներդնելու միջոցով, ինչն իր հերթին կնպաստի հանրային պաշտպանների ծանրաբեռնվածության թեթևացմանը: Անհատույց իրավաբանական օգնության տրամադրումը խրախուսող կարգավորումների նախատեսման անհրաժեշտության մասին նշվել է նաև ՄԱԿ Զարգացման Ծրագրի կողմից իրականացված «Հայաստանի Հանրապետությունում անհատույց իրավաբանական օգնության համակարգի գնահատում» փաստաթղթում(43):
____________________________
43) Տե՛ս ՄԱԿ Զարգացման Ծրագրի կողմից իրականացված «Հայաստանի Հանրապետությունում անհատույց իրավաբանական օգնության համակարգի գնահատում» 6.9-րդ կետ, էջ 41:
Մասնավորապես, անհրաժեշտ է ստեղծել մեխանիզմներ, որոնք կներառեն հանրային պաշտպան չհանդիսացող փաստաբանների, փաստաբանական դպրոցի ունկնդիրների, բուհերի ուսանողների, ինչպես նաև փաստաբանական գործունեություն իրականացնող և այլ կազմակերպությունների իրավաբանների, որոնք տարբեր ձևաչափերով կտրամադրեն անհատույց իրավաբանական օգնություն` միաժամանակ դրա դիմաց ստանալով որոշակի արտոնություններ, օրինակ, վերապատրաստման դասընթացներից ազատման ձևով: Նման մեխանիզմների շրջանակում կարելի է նախատեսել, որ նշված անձինք գրանցվեն հանրային պաշտպանի գրասենյակի կողմից վարվող ցուցակներում, որի դեպքում հանրային պաշտպանի գրասենյակի ղեկավարը կկարողանա նրանց հանձնել հանրային պաշտպանի գրասենյակի կողմից վարվող գործերի որոշակի մասը: Նման մեխանիզմի պարագայում հնարավոր կլինի նաև որոշակիորեն համակարգել pro bono օգնության տրամադրումը` նպաստելով հանրային պաշտպանի գրասենյակի աշխատանքների իրականացմանը և միաժամանակ հնարավորինս թեթևացնելով վերջինիս ծանրաբեռնվածությունը:
Իր հերթին, pro bono իրավաբանական օգնության կառուցակարգերի ներդրումից հետո անհրաժեշտություն է առաջանալու ուսումնասիրել այդ կառուցակարգերի արդյունավետությունը և քայլեր ձեռնարկել դրանց հաջորդական զարգացումն ապահովելու ուղղությամբ` նախատեսելով ինչպես խրախուսման նոր կառուցակարգեր, այնպես էլ դրանց ընդլայնման և պատշաճ տրամադրման ապահովմանն ուղղված այլ մեխանիզմներ:
Փաստաբանների որակավորման ընթացակարգերի վերանայում
Գործող օրենսդրությանը համապատասխան` փաստաբանական դպրոցի հիմնական առաքելությունը փաստաբանական դպրոցի ունկնդիրների մասնագիտական ուսուցման, որակավորման քննության և փաստաբանների մասնագիտական վերապատրաստման կազմակերպումն ու անցկացումն է: Ուստի, ներկայումս փաստաբան կարող են դառնալ բացառապես այն անձինք, ովքեր Փաստաբանական դպրոցում անցել են համապատասխան ուսուցում: Այնուամենայնիվ, հարկ է նկատել, որ նման պարտադիր ուսուցման պահանջը առավելագույնս հաշվի չի առնում փաստաբանի արտոնագիր ստանալու ցանկություն ունեցող անձանց տարբեր շրջանակների առանձնահատկությունները (կրթություն, մասնագիտական փորձ, անցած ուղի և այլն): Ուստի, հարկ է նախատեսել որակավորման քննություններին մասնակցելու, ինչպես նաև Փաստաբանական դպրոցում ուսուցման ճկուն և տարբերակված համակարգեր: Հատկանշական է, որ այս ուղղությամբ բարեփոխումների անհրաժեշտությունը ընդգծվել է նաև ՄԱԿ Զարգացման Ծրագրի կողմից իրականացված «Հայաստանի Հանրապետությունում փաստաբանների որակավորման համակարգի գնահատում» փաստաթղթում(44):
_______________________
44) Տե՛ս ՄԱԿ Զարգացման Ծրագրի կողմից իրականացված «Հայաստանի Հանրապետությունում Հայաստանի Հանրապետությունում փաստաբանների որակավորման գնահատումը», էջեր 29-30:
Իր հերթին, փաստաբանների որակավորմանը, ինչպես նաև մասնագիտական վերապատրաստմանը վերաբերող կարգավորումները առավելապես կարգավորվում են փաստաբանների պալատի ներքին իրավական ակտերով, այնինչ այդ հարաբերությունները որոշակիորեն նպատակահարմար է կարգավորել օրենսդրական մակարդակում, քանի որ փաստաբանությունը հանրային կարևոր ինստիտուտ է, և հանրությունը շահագրգռված է արհեստավարժ փաստաբանական համայնքի առկայությամբ և դրա կայուն զարգացմամբ:
ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՆՊԱՏԱԿ
ՀԱՐԿԱԴԻՐ ԿԱՏԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐ
Արդարադատության արդյունավետության կարևորագույն բաղադրիչ և դատական պաշտպանության իրավունքի երաշխավորման անբաժանելի մաս է նաև հարկադիր կատարման կայուն համակարգի առկայությունը: Հատկանշական է, որ «Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին» օրենքի ընդունումից ի վեր Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգը կրել է բազմաթիվ ինստիտուցիոնալ փոփոխություններ: Չնայած այն հանգամանքին, որ «Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին» օրենքում լրացումներ և փոփոխություններ կատարելու մասին» 2019 թվականի հուլիսի 23-ի թիվ ՀՕ-126-Ն օրենքով կատարվել են բազմաթիվ էական փոփոխություններ, այնուամենայնիվ, հարկադիր կատարման ոլորտի օրենսդրությունը համակարգային վերանայման կարիք ունի:
ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության նոր մոդելի ներդրում
Գործող իրավակարգավորումների համաձայն` Հայաստանի Հանրապետությունում հարկադիր կատարման ենթակա ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովում է Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայությունը, որը գործում է Արդարադատության նախարարության կազմում` որպես նախարարությանը ենթակա մարմին:
Ներկայումս հարկադիր կատարողների աշխատանքի վարձատրությունը որևէ կերպ փոխկապակցված չէ նրանց կատարած աշխատանքի ծավալների, արդյունավետության կամ այլ որակական ցուցանիշների հետ, առկա չէ աշխատանքի արդյունավետության բարձրացման և մոտիվացիայի ապահովման բավարար գործիքակազմ:
Ըստ այդմ` անհրաժեշտ է իրականացնել ոլորտային ուսումնասիրություններ` ուղղված Ծառայության նոր մոդելի, կառուցվածքի և կարգավիճակի փոփոխության հնարավորությանը և արդյունավետությանը, դրա հիման վրա մշակել համապատասխան օրենսդրական փոփոխությունների հայեցակարգ: Արդյունքում իրենց լուծումը կստանան մի շարք հարցեր, ինչպիսիք են` Ծառայության մոդելի վերանայման միջոցով Ծառայության ծանրաբեռնվածությանը և կատարողական գործողությունների ծավալին համապատասխան վարձատրության ապահովումը, արդյունքում` առավել արհեստավարժ կադրերի ներգրավումը, անձնակազմի գործունեության և կատարողական գործողությունների արդյունավետության բարձրացումը:
Հարկադիր կատարման ոլորտի օրենսդրության համակարգային վերանայում
Գործող օրենսդրական կարգավորումները նախատեսում են հարկադիր կատարման ենթակա մի շարք ակտեր, սակայն հստակեցված չեն այդ ակտերի հարկադիր կատարման բոլոր առանձնահատկությունները, դրանցից յուրաքանչյուրի հարկադիր կատարման հետ կապված հարաբերությունները առանձին ինստիտուցիոնալ կարգավորման ենթարկված չեն, և ոչ միշտ է, որ դատական ակտերի կատարման վերաբերյալ դրույթները կարող են համապարփակ կարգավորել նաև հարկադիր կատարման ենթակա այլ ակտերի կատարման հետ կապված հարաբերությունները:
Բացի այդ, գործնականում լինում են դեպքեր, երբ Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայությունը ստանում է կատարողական թերթեր, որոնք տրվել են ճանաչողական հայցերով, կատարում չենթադրող դատական ակտերի կամ այնպիսի ակտերի հիման վրա, որոնց կատարումը գործնականում խնդրահարույց է, օրինակ` սահմանել հարկադիր սերվիտուտ, ճանաչել անձի սեփականությունը գույքի նկատմամբ, իրականացնել քանդման աշխատանքներ, հաստատել հաշտության համաձայնություն, որոնց կատարումը պայմանավորված է պահանջատեր կողմի պարտավորության կատարմամբ և դրանց կատարումը գործնականում դառնում է անհնար:
«Կատարողական վարույթի մասին» նոր օրենքի մշակումը միասնական իրավաբանական հասկացությունների կիրառմամբ` թույլ կտա ունենալ առավել համապարփակ, համակարգված, պարզ և ընկալելի նպատակներով կարգավորումներ, սահմանել գույքի առանձին տեսակների բռնագանձման և կատարողական առանձին խումբ վարույթների (այդ թվում` հայցի ապահովման և այլ միջանկյալ դատական ակտերի հարկադիր կատարման, ոչ դրամական բնույթի առանձին տեսակների կատարողական վարույթների) առանձնահատկությունները, ընդլայնել բռնագանձման ենթակա գույքի շրջանակը, կարգավորել կատարողական վարույթի շրջանակում գույքի պահպանության հետ կապված խնդիրները: Դա իր հերթին կնպաստի օրենքի միատեսակ մեկնաբանմանը և դրա հիման վրա ձևավորված իրավակիրառ պրակտիկայի կատարելագործմանը, կատարողական վարույթի հետ կապված վեճերի արդարացի լուծմանը:
Անհրաժեշտ է նաև կատարելագործել կատարողական վարույթում էլեկտրոնային ծանուցումների իրականացման իրավական հիմքերը, էլեկտրոնային ծանուցման եղանակները և ընդլայնել ծանուցման էլեկտրոնային գործիքակազմի կիրառությունը, բարձրացնել ոչ դրամական պահանջների հարկադիր կատարման գործընթացի արդյունավետությունը` ներդնելով նաև ոչ դրամական պահանջների կատարմանն ուղղված լրացուցիչ միջոցներ:
Կատարողական վարույթի վերաբերյալ համապարփակ իրավակարգավորումների նախատեսումը թույլ կտա նաև հարկադրանքի «փափուկ» միջոցների կիրառման միջոցով, ինչպիսիք են, օրինակ, հարկադիր կատարողի որոշմամբ հետախուզվող տրանսպորտային միջոցների տեխնիկական զննության հնարավորության սահմանափակումը, հետախուզվող ֆիզիկական անձանց և շարժական գույքի` Հայաստանի Հանրապետությունից ելքը սահմանափակելը և այլն, խթանել հարկադիր կատարման ենթակա ակտերի կամովին կատարումը, բարձրացնել կատարողական վարույթի արդյունավետությունը:
Ուստի, կատարման ենթակա ակտերի տեսակից և բնույթից ելնելով` անհրաժեշտ է սահմանել կատարողական վարույթների և կատարողական գործողությունների կատարման համապարփակ իրավակարգավորումներ` հարկադիր կատարման ենթակա ակտերի բոլոր առանձնահատկությունների հաշվառմամբ:
Միաժամանակ, գործող կարգավորումների համաձայն` կատարողական գործողությունների կատարման ծախսերը գանձվում են` ելնելով բռնագանձվող գումարի կամ գույքի արժեքի չափից: Այնինչ նման կառուցակարգի պայմաններում գերակայում են այնպիսի իրավիճակները, երբ բռնագանձման ենթակա կատարողական ծախսը ակնհայտորեն գերազանցում է հարկադիր կատարողի կատարած գործողությունների ծավալը և բարդությունը, և հակառակը` կատարված մեծածավալ աշխատանքի դիմաց վճարվում է ակնհայտորեն նվազ կատարողական ծախս` ելնելով բռնագանձվող գումարից:
Ուստի անհրաժեշտ է սահմանել կատարողական ծախսերի հաշվարկման այնպիսի մեխանիզմներ, որոնք թույլ կտան բռնագանձման ենթակա կատարողական ծախսերի չափը որոշել` հիմքում դնելով ոչ միայն բռնագանձման ենթակա գումարի չափը, այլ նաև կոնկրետ կատարողական վարույթի շրջանակում կատարված կատարողական գործողությունների կատարման ծավալը և առանձնահատկությունները:
Անհրաժեշտ է վերանայել նաև կատարողական վարույթի կասեցման, ավարտի և կարճման հիմքերի շրջանակը, հստակ սահմանել դրանց իրավական հետևանքները, այդպիսով` ապահովելով այդ հիմքերի միասնականությունը և բացառելով հարկադիր կատարողի հայեցողությամբ վարույթը կասեցնելու հնարավորությունը` սահմանելով դրանք որպես հարկադիր կատարողի կողմից իրականացվող ընդհանուր լիազորություններ:
Ի լրումն վերոնշյալի, կատարողական վարույթի վերաբերյալ համապարփակ իրավական կարգավորումների և կատարողական վարույթում էլեկտրոնային գործիքակազմերի կիրառման եղանակների ընդլայնման հետ մեկտեղ անհրաժեշտ է ապահովել նաև Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության վերաբերյալ իրավակարգավորումների համապատասխանեցումը «Կատարողական վարույթի մասին» նոր օրենքի կարգավորումներին, շտկել «Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության մասին» գործող օրենքի թերություններն ու բացթողումները, հարկադիր կատարողների սոցիալական երաշխիքների ընդլայնումը, աշխատավարձի հաշվարկման ճկուն մեխանիզմների ներդնումը և հարկադիր կատարողի մասնագիտության հեղինակության բարձրացումը:
Կատարողական վարույթի մասնակիցների իրավունքների պաշտպանության և հարկադիր կատարման արդյունավետության բարձրացման տեսանկյունից կարևորվում է նաև սեղմ ժամկետներում կատարողական վարույթի իրականացման ապահովումը:
Այս առումով անհրաժեշտ է ներդնել այնպիսի գործիքներ, որոնք կբարձրացնեն կատարողական գործողությունների արդյունավետությունը, կապահովեն առավելագույն սեղմ ժամկետում կատարողական գործողությունների կատարումը և կատարողական վարույթի կողմերի իրավունքների ու օրինական շահերի պաշտպանությունը:
Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության տեխնիկական հագեցվածության բարելավում
Կատարողական վարույթում էլեկտրոնային գործիքակազմի կիրառման եղանակների ընդլայնումն ու էլեկտրոնային կատարողական վարույթի ստեղծումն անհնար է իրականացնել առանց Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության տեխնիկական հագեցվածության ապահովման` հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ներկայումս առկա սերվերային հանգույցները և սարքավորումներն էականորեն դժվարացնում, որոշ դեպքերում` անհնարին են դարձնում նորագույն տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառմամբ ժամանակակից ծրագրերի մշակումը և ներդնումը: Ուստի, անհրաժեշտ է արդիականացնել Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության սերվերային հանգույցը, ստեղծել անհրաժեշտ ենթակառուցվածքներ, անհրաժեշտ տվյալների կենտրոններ (data center), փոխարինել և արդիականացնել բաժանարար կոմուտատորները, ձեռք բերել անխափան սնուցման սարքեր, պահուստային սերվերներ, արխիվացման համար անհրաժեշտ սարքավորումներ:
Բանկային հաշիվներում և ավանդներում առկա դրամական միջոցների արգելադրման և բռնագանձման գործընթացի օպտիմալացում
Անհրաժեշտ է ապահովել կատարողական վարույթի շրջանակում պարտապանի բանկային հաշիվներում և ավանդներում առկա դրամական միջոցների արգելադրման և բռնագանձման գործընթացում առևտրային բանկերի կողմից հաղորդագրություններ ուղարկելու, ստանալու և դրանց համապատասխան ընթացքի իրականացումն առավելագույն ինքնաշխատ եղանակով, կրճատել առևտրային բանկերի կողմից ստացված հաղորդագրություններին պատասխանելու, դրամական միջոցներն արգելադրելու և ապաարգելադրելու ժամկետները, ապահովել պարտապանի բանկային հաշիվներից և ավանդներից բռնագանձված գումարների առավելագույն արագ բաշխումը և կատարողական վարույթի կարճումը:
Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության անձնակազմի վերապատրաստման և իրազեկման ապահովում
Կատարողական վարույթի մասին համապարփակ իրավակարգավորումների սահմանման, կատարողական վարույթում էլեկտրոնային գործիքակազմի ընդլայնման, տեխնիկական նոր լուծումների մշակման և տեխնիկական հագեցվածության ապահովման առնչությամբ իրականացվող միջոցառումների արդյունավետությունն ու կենսագործումն ապահովելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել Հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության անձնակազմի վերապատրաստում` ըստ իրականացված բարեփոխումների ուղղությունների և աշխատակիցների գործառույթներին դրանց առնչության:
------------------------------------------------------------
ԻՐՏԵԿ - շարունակությունը հաջորդ մասում