050.0113.100500
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԲԱՆԿԻ ԽՈՐՀՈՒՐԴ
ՈՐՈՇՈՒՄ
10 մայիսի 2000 թվականի թիվ 113
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾՔՈՒՄ ԳՈՐԾՈՂ ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԲԱՆԿԵՐԻՆ ՏՐԱՄԱԴՐՎՈՂ «ՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ» ՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ՆՅՈՒԹԻՆ ՀԱՎԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՏԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
Ղեկավարվելով «Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 20-րդ հոդվածի «ե» կետի, «Բանկերի և բանկային գործունեության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 55-րդ հոդվածի 2-րդ կետի և նույն օրենքի 56-րդ հոդվածի դրույթներով, հաշվի առնելով Հայաստանի բանկերի միության եզրակացությունը` Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի խորհուրդը որոշում է.
1. Հավանություն տալ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գործող առևտրային բանկերին տրամադրվող «Ներդրումների հաշվառումը» մեթոդական նյութին (կցվում է):
2. Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի խորհրդի 1998 թվականի հուլիսի 22-ի թիվ 144 որոշմամբ հաստատված «Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գործող բանկերի հաշվապահական հաշվառման հաշիվների պլանը և մեկնաբանությունները» մեթոդական ցուցումների «Հաշվային պլանի կազմման սկզբունքները» բաժնից հանել վերջին` «Հաշվային պլանի 18-րդ բաժինը («Վաճառքի համար նախատեսված արժեթղթեր») կիրառության մեջ կդրվի Միջազգային հաշվապահական «Ներդրումների հաշվառումը» չափանիշ 25-ում համապատասխան փոփոխություն կատարելուց հետո» պարբերությունը:
3. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում ընդունման պահից:
ՆԱԽԱԲԱՆ
ՀՀ կենտրոնական բանկի խորհրդի 08.06.99 թ. թիվ 97 որոշմամբ հաստատվել են Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության նույն թվականի թիվ 117 հրամանով հաստատված Հայաստանի Հանրապետության հաշվապահական հաշվառման ստանդարտները` բացառությամբ ՀՀՀՀՍ 25-ի («Ներդրումների հաշվառում»): ՀՀՀՀՍ 25-ը ՀՀ կենտրոնական բանկը չի հաստատել, քանի որ ՀՀՀՀՍ 25-ում սահմանված ներդրումների դասակարգման և հաշվառման սկզբունքները հակասում էին «ՀՀ տարածքում գործող բանկերի հաշվապահական հաշվառման հաշիվների պլանի» կառուցվածքին:
ՀՀՀՀՍ 25-ի փոխարեն բանկերը պետք է առաջնորդվեին 1998 թ. ՀՀ կենտրոնական բանկի և ՀՀ ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության կողմից համատեղ հաստատված «ՀՀ տարածքում գործող բանկերի հաշվապահական հաշվառման հաշիվների պլանը և մեկնաբանությունները» մեթոդական ցուցումներով, որում ներդրումների դասակարգման և հաշվառման սկզբունքները համապատասխանում են Հաշվապահական հաշվառման ստանդարտների միջազգային կոմիտեի ընդունած «Ֆինանսական գործիքներ: Ճանաչումը և չափումը» Միջազգային հաշվապահական ստանդարտ (ՄՀՍ) 39-ին:
Հաշվի առնելով, որ ՄՀՍ 39-ը Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության կողմից պետք է հաստատվի և գործողության մեջ դրվի 2001 թվականից, ՀՀ առևտրային բանկերի կատարած ներդրումների հաշվառումը միջազգային ստանդարտներին համապատասխան իրականացնելու նպատակով ՀՀ կենտրոնական բանկը ներկայացնում է ներդրումների դասակարգման և գնահատման վերաբերյալ մեթոդական նյութ, որի հիմքում ընկած են ՄՀՍ 39-ի սկզբունքները:
ՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄԸ
ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ
Ցանկացած շուկայական արժեթուղթ ձեռքբերման պահին պետք է դասակարգել արժեթղթերի գոյություն ունեցող 3 կատեգորիաներից որևէ մեկին: Ընդ որում, յուրաքանչյուր հաշվետու ժամկետի դրությամբ ընկերությունը պետք է գնահատի, ճշգրտի արժեթղթերի կատեգորիան: Գոյություն ունեն արժեթղթերի հետևյալ 3 կատեգորիաները.
1) Արժեթղթեր վերավաճառքի համար: Այն արժեթղթերը, որոնք գնվել են և հիմնականում պահվում են մոտ ժամանակում վաճառելու նպատակով, դասակարգվում են որպես վերավաճառքի արժեթղթեր: Դրանք հիմնականում ակտիվորեն և հաճախակի գնվում ու վաճառվում են` գների կարճաժամկետ տատանումներից շահույթ ստանալու ակնկալիքով:
2) Վաճառքի համար նախատեսված արժեթղթեր: Այն արժեթղթերն են` ա) որոնք չեն դասակարգվել որպես մինչև մարման ժամկետը պահվող (տես ստորև), բ) որոնք չեն դասակարգվել որպես վերավաճառքի արժեթղթեր:
3) Մինչև մարման ժամկետը պահվող պարտքային արժեթղթեր: Այն արժեթղթերն են, որոնք ընկերությունը մտադիր է և ունակ է պահել մինչև մարման ժամկետը: Նախքան մարման ժամկետը լրանալն այս արժեթղթերի վաճառքը պետք է լինի շատ հազվադեպ: Բանկը չպետք է դասակարգի այդ արժեթուղթը մինչև մարման ժամկետը պահվողի, եթե այն մտադիր է պահել այդ արժեթուղթը անորոշ ժամկետով: Հետևաբար, այս կատեգորիային դասակարգումը ընդունելի չէ, եթե արժեթուղթը պետք է վաճառվի այն պատճառով, որ շուկայական տոկոսադրույքը փոխվել է, կամ անհրաժեշտ են դրամական միջոցներ:
ԱՐԺԵԹՂԹԵՐԻ ՍԿԶԲՆԱԿԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ
Յուրաքանչյուր կատեգորիայի արժեթուղթ սկզբնապես գրանցվում է ձեռքբերման արժեքով, որը հենց արժեթղթի ձեռքբերման ամսաթվի դրությամբ նրա իրական արժեքն է (ըստ «Հաշվապահական հաշվառման մասին» ՀՀ օրենքի` իրացման արժեք, ըստ առևտրային բանկերի հաշվային պլանի` շուկայական արժեք, այսուհետ` իրական արժեք): Սակայն ժամանակի ընթացքում, արժեթղթերի իրական արժեքի փոփոխության դեպքում, վերջիններիս գնահատումը և չիրացված շահույթի կամ վնասի գրանցումը հաշվեկշռում տարբեր կատեգորիաների արժեթղթերի գծով տարբերվում են հետևյալ կերպ.
Վերավաճառքի արժեթղթեր: Վերավաճառքի արժեթղթերում ներդրումները գրանցվում են իրական արժեքով` հաշվեկշռային ժամկետի դրությամբ, իսկ չիրացված շահույթը կամ վնասը ներառվում են ընթացիկ ժամանակաշրջանի եկամուտների և ծախսերի հաշվետվության մեջ:
Վաճառքի համար նախատեսված արժեթղթեր: Վաճառքի համար նախատեսված արժեթղթերում ներդրումները գրանցվում են իրական արժեքով, հաշվեկշռային ժամկետի դրությամբ, իսկ չիրացված շահույթը կամ վնասը ներառվում են կապիտալի բաժնում որպես առանձին տարր` մինչև իրացումը: Հետևաբար, չիրացված շահույթը կամ վնասը չեն ներառվում եկամուտների և ծախսերի հաշվետվության մեջ:
Մինչև մարման ժամկետը պահվող պարտքային արժեթղթեր: Մինչև մարման ժամկետը պահվող արժեթղթերում ներդրումները գրանցվում են դրանց անվանական արժեքով` հետևաբար չեն գնահատվում իրական արժեքով:
1. ՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐ ՎԵՐԱՎԱՃԱՌՔԻ ՀԱՄԱՐ ՆԱԽԱՏԵՍՎԱԾ ՊԱՐՏՔԱՅԻՆ ԱՐԺԵԹՂԹԵՐՈՒՄ ԵՎ ԲԱԺՆԵՏՈՄՍԵՐՈՒՄ
Որպես վերավաճառքի արժեթղթեր դասակարգված արժեթղթերում ներդրումների համար համընդհանուր ընդունված հաշվապահական սկզբունքներն են`
(1) ներդրումները սկզբնապես գրանցվում են ձեռքբերման արժեքով,
(2) հետագայում դրանք գրանցվում են իրական արժեքով,
(3) չիրացված շահույթը կամ վնասը ներառվում է ընթացիկ ժամանակաշրջանի եկամուտների և ծախսերի հաշվետվությունում, և
(4) տոկոսային եկամուտը և շահաբաժինները, ինչպես նաև վաճառքից ստացված իրացված շահույթը կամ վնասը ներառվում են ընթացիկ ժամանակաշրջանի եկամուտների և ծախսերի հաշվետվության մեջ:
Քանի որ ստորև քննարկվելու է վաճառքի համար նախատեսված արժեթղթերի հաշվառումը, հարկ է նշել դրանց համեմատ վերավաճառքի արժեթղթերի հետևյալ տարբերությունները`
ա) արժեքի փոփոխման գծով չիրացված շահույթը կամ վնասը ներառվում է ընթացիկ ժամանակաշրջանի եկամուտների և ծախսերի հաշվետվության մեջ, և
բ) վաճառքից ստացված շահույթը կամ վնասը հաշվարկվում է ամենավերջին հաշվեկշռի դրությամբ գրանցված իրական արժեքի և վաճառքի գնի համեմատման միջոցով:
2. ՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐ ՎԱՃԱՌՔԻ ՀԱՄԱՐ ՆԱԽԱՏԵՍՎԱԾ (ԱՅՍՈՒՀԵՏ` ՎՀՆ) ՊԱՐՏՔԱՅԻՆ ԱՐԺԵԹՂԹԵՐՈՒՄ ԵՎ ԲԱԺՆԵՏՈՄՍԵՐՈՒՄ
Որպես ՎՀՆ արժեթղթեր դասակարգված արժեթղթերում ներդրումների համար ընդունված հաշվապահական սկզբունքներն են`
(1) ներդրումները սկզբնապես գրանցվում են ձեռքբերման արժեքով,
(2) հետագայում դրանք գրանցվում են իրական արժեքով,
(3) չիրացված շահույթը կամ վնասը գրանցվում է որպես կապիտալի տարր, և
(4) տոկոսային եկամուտը և շահաբաժինները, ինչպես նաև վաճառքից ստացված իրացված շահույթը կամ վնասը ներառվում են ընթացիկ ժամանակաշրջանի եկամուտների և ծախսերի հաշվետվության մեջ:
Այժմ բերենք օրինակներ.
Ենթադրենք` X ընկերությունը 1997 թ. մայիսի 1-ին ձեռք է բերել հետևյալ արժեթղթերը` որպես վաճառքի համար նախատեսված.
Ա ընկերության հասարակ բաժնետոմս 100 հատ` յուրաքանչյուրը 50 դրամ
Բ ընկերության հասարակ բաժնետոմս 300 հատ` յուրաքանչյուրը 80 դրամ
Գ ընկերության արտոնյալ բաժնետոմս 200 հատ` յուրաքանչյուրը 120 դրամ
Դ ընկերության 10%-ոց պարտատոմս Ձեռք է բերվել 15.625 դրամ,
որից անվանական արժեքը` 15.000 դրամ,
625 դրամը` կուտակված %-ը:
Ընդ որում, %-ը վճարվում է
յուրաքանչյուր տարի` մայիսի 31-ին
և նոյեմբերի 30-ին:
2.1. Սկզբնական (ձեռքբերման) արժեքի գրանցումը
Բոլոր ներդրումները արժեթղթերում սկզբնապես գրանցվում են իրենց ձեռքբերման արժեքով` գումարած գործարքի համար անհրաժեշտ այլ ծախսեր: Այսպիսով, բաժնետոմսերի ձեռքբերման արժեքը պարզապես դրա գնանշված իրական արժեքն է գործարքի կատարման պահին` գումարած գործարքի հետ կապված բոլոր ծախսերը: Որոշ հարցեր են ծագում պարտքային արժեթղթերի հետ, որովհետև ցանկացած կուտակված տոկոս պետք է առանձնացված լինի ձեռքբերման գնից: Քանի որ տոկոսները կուտակվում են ժամանակի ընթացքում, հետևաբար տոկոսների վճարման ժամկետների միջև ընկած ժամանակահատվածում երբ էլ որ պարտատոմսը ձեռք բերվի, գնորդը պարտատոմսի նախկին տիրոջը վճարում է տվյալ ժամկետի դրությամբ վաստակված տոկոսների համար:
X ընկերության կողմից գնված Դ ընկերության պարտատոմսերի կուտակված տոկոսը 1996 թ. նոյեմբերի 30-ից 1997 թ. մայիսի 1-ն ընկած ժամանակահատվածի համար (5 ամիս) կազմում է 625 դրամ (15.000 դրամ x 0.10 x 5/12) *: Հետևաբար, պարտատոմսերի ձեռքբերման արժեքը կազմում է 15.625 դրամ (ներառում է 15.000 դրամ պարտատոմսերի անվանական արժեքը և 625 դրամ կուտակված %-ը): Այսպիսով, X ընկերության կողմից գնված արժեթղթերի ընդհանուր արժեքը կլինի 68.000 դրամ [(100 x 50 դրամ) + (300 x 80 դրամ) + (200 x120 դրամ) + 15.000]: Ձեռքբերման ընդհանուր արժեքը 68.625 դրամ է (68.000 արժեք + 625 կուտակված %) և գրանցվում է հետևյալ կերպ.
Դտ Ներդրումներ ՎՀՆ արժեթղթերում (181x) 68.000
Դտ Կատարված ներդրումներից
ստացվելիք տոկոսներ (156x) 625
Կտ Դրամարկղ (1011)
կամ թղթակցային հաշիվ 68.625
-----------
* Այստեղ և այլ օրինակներում տոկոսի հաշվարկումը կատարվում է`
համարելով, որ 1 տարին = 12 ամիս (անկախ օրերի քանակից):
2.2. Տոկոսային եկամտի և շահաբաժինների գրանցումը
Տոկոսային եկամուտը գրանցվում է, երբ այն ստացվում է ժամանակահատվածի ընթացքում: 1997 թ. մայիսի 31-ին Դ ընկերության պարտատոմսերի գծով կիսամյակային տոկոսն ստացվում է և գրանցվում հետևյալ կերպ.
Դտ Կատարված ներդրումներից
ստացվելիք տոկոսներ (156x) 125
Կտ Տոկոսային եկամուտ 125
Դտ Դրամարկղ (1011) 750
կամ թղթակցային հաշիվ
Կտ Կատարված ներդրումներից
ստացվելիք տոկոսներ (156x) 750
(15.000 դր. x 0.10 x 6/12)
Քանի որ X ընկերությունն սկզբնապես դեբետագրել էր 5 ամսվա կուտակված տոկոսների համար տոկոսային եկամուտը ձեռքբերման օրվա դրությամբ, բոլոր 6 ամիսների համար ստացված տոկոսների համար տոկոսային եկամուտը կրեդիտագրվում է: Հետևաբար, մայիսի 31-ի դրությամբ վաստակվել է մեկ ամսվա տոկոս, որը և գրանցվել է:
Հունիս ամսից սկսած` յուրաքանչյուր ամսվա 31-ին տոկոսների հաշվեգրման նպատակով տրվում են հետևյալ հաշվապահական ձևակերպումները`
հունիսի 31` Դտ 156x 125
Կտ 607x 125
հուլիսի 31` Դտ 156x 125
Կտ 607x 125
1997 թ. նոյեմբերի 30-ին, երբ ստացվում է տոկոսային վճարը, տրվում է հետևյալ հաշվապահական ձևակերպումը`
Դտ Դրամարկղ 1011 750
կամ թղթակց. հաշիվ
Կտ Կատարված ներդրումներից
ստացվելիք տոկոսներ (156x) 750
Վերջապես, 1997 թ. դեկտեմբերի 31-ին 1 ամսվա տոկոս է կուտակվում` հետևյալ ձևակերպմամբ.
Դտ Կատարված ներդրումներից
ստացվելիք տոկոսներ (156x) 125
Կտ Տոկոսային եկամուտ արժեթղթերից (607x)
(15.000 x 0.10 x 1/12) 125
Տարվա համար X ընկերությունը վաստակել է տոկոսային եկամուտ ութ ամսվա համար` 1000 դրամ (750 - 625 + 750 + 125 կամ 15.000 x 0.10 x 8/12):
Շահաբաժիններից եկամուտը գրանցվում է, երբ այն ստացվում է: ՈՒստի, եթե X ընկերությունը 1997 թ. ընթացքում ստացել է 3000 դրամ շահաբաժին Ա, Բ և Գ ընկերությունների բաժնետոմսերում իր կատարած ներդրումներից, գրանցումը կատարվում է հետևյալ կերպ`
Դտ Դրամարկղ (1011) 3000
կամ թղթակցային հաշիվ
Կտ Ներդրումներից ստացված
շահաբաժիններ (6121) 3000
Սկզբունքորեն ավելի ճիշտ է շահաբաժիններից եկամուտը գրանցել, երբ արժեթղթերը թողարկող ընկերության կողմից շահաբաժինները հայտարարվում են, որովհետև դա այն պահն է, երբ ներդրողն իրավունք ունի դրանք ստանալու:
Այժմ նշենք տոկոսային եկամտի և շահաբաժնից ստացվող եկամտի տարբերությունը: Եթե տոկոսային եկամուտը ժամանակի ընթացքում շարունակաբար կուտակվում է, ապա շահաբաժիններից եկամուտը ճանաչվում է միայն այն դեպքում, երբ շահաբաժիններն ստացվում են (կամ հայտարարվում):
2.3. Չիրացված շահույթի կամ վնասի ճանաչումը
Հաշվեկշռային ժամկետի դրությամբ ՎՀՆ արժեթղթերը գրանցվում են իրական արժեքով, իսկ չիրացված շահույթը կամ վնասը ներառվում է կապիտալի բաժնում: Բացի այդ, իրական արժեքը որոշվում է տարեվերջին արժեթղթերի փոխանակման ժամանակ առաջացած շուկայական գներով:
Ենթադրենք` 1997 թ. դեկտեմբերի 31-ին X ընկերության ունեցած արժեթղթերի իրական արժեքը 71.000 դրամ է.
Արժեթղթեր Արժեքը Իրական արժեքը Իրական արժեքի
(12/31/97) փոփոխությունները
Ա ընկերության հասարակ 5.000 6.000 (դր.) 1.000 (դր.)
բաժնետոմս (100 հատ) (դր.)
Բ ընկերության հասարակ 24.000 23.500 (500)
բաժնետոմս (300 հատ)
Գ ընկերության արտոնյալ 24.000 26.000 2000
բաժնետոմս (200 հատ)
Դ ընկերության 10%-ոց 15.000 15.500 500
պարտատոմս` 15.000
անվանական արժեքով
Ընդամենը` 68.000 71.000 3.000
Արժեթղթերի իրական արժեքը որոշվում է` հիմնվելով 1997 թ. դեկտեմբերի 31-ին տարեվերջյան գնանշված շուկայական գներով: Մեր օրինակում Դ ընկերության 10%-ոց պարտատոմսերի գնանշված շուկայական գինը 15.625 դրամ է, բայց այն ներառում է X ընկերության կողմից նախկինում գրանցված 125 դրամ հաշվեգրված տոկոսը, ուստի իրական արժեքը կազմում է 15.500 դրամ:
Արժեթղթերի արժեքի 3000 դրամ աճը գրանցվում է հետևյալ կերպ`
Դտ ՎՀՆ իրական արժեքի
ճշտման հաշիվ (1817) 3000
Կտ ՎՀՆ արժեթղթերի վերագնահատումից
առաջացած չիրացված շահույթ/վնաս (5311) 3000
Մենք ենթադրում ենք, որ X ընկերությունը ՎՀՆ-ի շուկայական արժեքի ճշտման հաշիվն օգտագործում է արժեթղթերի իրական արժեքի փոփոխությունը գրանցելու համար, ուստի յուրաքանչյուր արժեթղթի սկզբնական արժեքի վերաբերյալ այդ տեղեկատվությունը մնում է հաշվում և այդպիսով կարող է ազդել արժեթղթի վաճառքի դեպքում ստացված իրացված շահույթի կամ վնասի հաշվարկի վրա:
Ընկերությունը ներդրումները գրանցում է որպես ակտիվ` 71.000 դրամ իրական արժեքով (68.000 արժեք + 3.000 շուկայական արժեքի աճը, որը գրանցվել է ՎՀՆ-ի շուկայական արժեքի ճշտման հաշվում), իսկ 3.000 դրամ չիրացված շահույթը (որը գրանցվում է ՎՀՆ արժեթղթերից շիրացված շահույթ/վնաս հաշվում) գրանցվում է 1997 թ. դեկտեմբերի 31-ի հաշվեկշռի կապիտալի բաժնում:
Իրական արժեքի հետագա ցանկացած աճ կամ նվազում ճանաչվում է նույն կերպ: Ենթադրենք, որ 1998 թ. դեկտեմբերի 31-ին արժեթղթերի իրական արժեքը 66.000 դրամ է.
Առաջին մեթոդ. Ներկա իրական արժեքը համեմատենք նախորդ անգամ վերագնահատումից առաջացած հաշվեկշռային արժեքի հետ, որը կազմում է 71.000 դրամ (68.000 սկզբնական արժեք + 3.000 շուկայական արժեքի աճը):
Արժեթղթեր Արժեքը Իրական արժեքը Իրական արժեքի
(12/31/97) (12/31/98) փոփոխությունները
Ա ընկերության հասարակ 6.000 6.100 (դր.) 100 (դր.)
բաժնետոմս (100 հատ) (դր.)
Բ ընկերության հասարակ 23.500 22.700 (800)
բաժնետոմս (300 հատ)
Գ ընկերության արտոնյալ 26.000 23.200 (2.800)
բաժնետոմս (200 հատ)
Դ ընկերության 10%-ոց 15.500 14.000 (1.500)
պարտատոմս` 15.000
անվանական արժեքով
Ընդամենը` 71.000 66.000 (5.000)
Ինչպես տեսնում ենք, 1998 թ. դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ ներդրումների իրական արժեքը կազմում է 66.000 դրամ և նախորդ տարվա վերջի համեմատ նվազել է 5.000 դրամով, հետևաբար, այդքանով պետք է դեբետագրվի (նվազեցվի) կապիտալի համապատասխան հաշիվը` 5311, որը նախորդ վերագնահատումից ուներ 3.000 դրամի կրեդիտային մնացորդ, և արդյունքում այն կունենա 2.000 դրամի դեբետային մնացորդ: Ճշտման հաշիվը համապատասխանաբար կրեդիտագրվում է 5.000 դրամով:
Դտ 5311 5.000
Կտ 1817 5.000
Երկրորդ մեթոդ.
Արժեթղթեր Արժեքը Իրական արժեքը Իրական արժեքի
(12/31/98) փոփոխությունները
Ա ընկերության հասարակ 5.000 6.100 (դր.) 1.100 (դր.)
բաժնետոմս (100 հատ) (դր.)
Բ ընկերության հասարակ 24.000 22.700 (1.300)
բաժնետոմս (300 հատ)
Գ ընկերության արտոնյալ 24.000 23.200 (800)
բաժնետոմս (200 հատ)
Դ ընկերության 10%-ոց 15.000 14.000 (1.000)
պարտատոմս` 15.000
անվանական արժեքով
Ընդամենը` 68.000 66.000 (2.000)
Մեկ անգամ արդեն ճշտման հաշիվը կազմվել է, ուստի հաջորդ ժամանակաշրջանի համար արժեքի չիրացված աճ/նվազում հաշվի գումարի ճշգրտումը կատարվում է նախորդ ժամկետի դրությամբ ճշգրտման հաշվի նախկին մնացորդի և ստացված հաշվեկշռային արժեքի համեմատման միջոցով: 1998 թ. դեկտեմբերի 31-ին ճշգրտման հաշվի պահանջվող հաշվեկշռային արժեքն ունի 2.000 դրամի կրեդիտային մնացորդ, բայց 1997 թ. դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ այն ուներ 3.000 դրամի դեբետային մնացորդ: Հետևաբար, ճշգրտման հաշիվը կրեդիտագրվում է 5.000 դրամով` արժեքի անկումը գրանցելու համար.
Դտ ՎՀՆ արժեթղթերի վերագնահատումից
շահույթ/վնաս (5311) 5.000
Կտ Շուկայական արժեքի ճշտման հաշիվ (1817) 5.000
1998 թ. դեկտեմբերի 31-ի հաշվեկշռում X ընկերությունն արժեթղթերը հաշվառում է որպես ակտիվ` արժեթղթերի 66.000 իրական արժեքով (68.000 արժեք - 2.000 ճշգրտում), իսկ արժեքի 2.000 դրամ չիրացված նվազումը (3.000 դրամ չիրացված շահույթ` 12/31/97 - 5.000 դրամ չիրացված վնաս` 12/31/98) հաշվարկվում է որպես կապիտալից նվազում:
2.4. ՎՀՆ արժեթղթերի վաճառքից ստացված իրացված շահույթ կամ վնաս
Ենթադրենք` 1999 թ. X ընկերությունը վաճառել է Ա ընկերության 100 հատ հասարակ բաժնետոմսերը` 6.000 դրամով: Նախորդ հաշվեկշռի դրությամբ արժեթղթերի անվանական արժեքը 5.000 դրամ էր, իսկ շուկայական արժեքը` 6.100.
Արժեթղթեր Արժեքը Իրական արժեքը Իրական արժեքի
(12/31/98) փոփոխությունները
Ա ընկերության հասարակ 5.000 6.100 (դր.) 1.100 (դր.)
բաժնետոմս (100 հատ) (դր.)
Ընկերությունը ճանաչում է 1.000 դրամի շահույթ (6.000 վաճառքի գին - 5.000 արժեք) և ճշգրտում է Ա ընկերության բաժնետոմսերի 1.100 չիրացված աճը և ճշգրտումը): Ընկերությունը վաճառքը գրանցում է հետևյալ կերպ`
Դտ Դրամարկղ (1011) 6.000
կամ թղթակց. հաշիվ
Կտ Ներդրումներ ՎՀՆ արժեթղթերում (181x) 5.000
Կտ ՎՀՆ-ի շուկայական արժեքի ճշտման հաշիվ (1817) 1.000
Դտ ՎՀՆ արժեթղթերի վերագնահատումից
չիրացված շահույթ/վնաս (5311) 1.100
Կտ ՎՀՆ արժեթղթերի վաճառքից ստացված
իրացված շահույթ (6513) 1.000
Կտ ՎՀՆ-ի շուկայական արժեքի ճշտման հաշիվ(1817) 100
Վաճառքից վնասը ցույց տալու համար ենթադրենք, որ 1999 թ. X ընկերությունը վաճառել է Բ ընկերության 300 հատ հասարակ բաժնետոմսերը` 22.000 դրամով: Արժեթղթերի արժեքը 24.000 դրամ էր, իսկ իրական արժեքը, նախորդ հաշվեկշռի դրությամբ, 22.700:
Արժեթղթեր Արժեքը Իրական արժեքը Իրական արժեքի
(12/31/98) փոփոխությունները
Բ ընկերության հասարակ 24.000 22.700 (դր.) (1.300) (դր.)
բաժնետոմս (300 հատ) (դր.)
Այս դեպքում ընկերությունը ճանաչում է 2.000 դրամի վնաս (22.000 վաճառքի գին - 24.000 արժեք) և վերացնում է Բ ընկերության բաժնետոմսերի գծով 1.300 չիրացված նվազումը (և ճշգրտումը): Ընկերությունը վաճառքը գրանցում է հետևյալ կերպ`
Դտ Դրամարկղ (1011) 22.000
կամ թղթակց. հաշիվ
Դտ ՎՀՆ արժեթղթերի վաճառքից ստացված
վնաս (7613) 2.000
Կտ Ներդրումներ ՎՀՆ արժեթղթերում (181x) 24.000
Դտ Շուկայական արժեքի ճշգրտման հաշիվ (1817) 1.300
Կտ ՎՀՆ արժեթղթերի վերագնահատումից
չիրացված շահույթ/վնաս (5311) 1.300
3. ՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐ ՄԻՆՉԵՎ ՄԱՐՄԱՆ ԺԱՄԿԵՏԸ ՊԱՀՎՈՂ ՊԱՐՏՔԱՅԻՆ ԱՐԺԵԹՂԹԵՐՈՒՄ (ԱՅՍՈՒՀԵՏ` ՄՄԺՊԱ)
ՄՄԺՊԱ-ում ներդրումների համար ընդունված հաշվապահական սկզբունքներն են.
(1) ներդրումները սկզբնապես գրանցվում են անվանական արժեքով,
(2) հետագայում դրանք գրանցվում են հաշվեկշռային արժեքով,
(3) չիրացված շահույթ կամ վնաս չի գրանցվում, և
(4) տոկոսային եկամուտը և վաճառքից (եթե տեղի է ունեցել) ստացված իրացված շահույթը կամ վնասը ներառվում է եկամուտների և ծախսերի հաշվետվության մեջ:
3.1. Սկզբնական արժեքի գրանցումը
i
Ենթադրենք` 1997 թ. օգոստոսի 1-ին 100.000 դրամ անվանական արժեքով 9%-ոց պարտատոմսը գնվել է 99.000 դրամով` գումարած հաշվեգրված տոկոսը: Այս պարտատոմսերի գծով տոկոսը վճարվում է 6 ամիսը մեկ` մայիսի 31-ին և նոյեմբերի 30-ին: 1997 թ. օգոստոսի 1-ին այս ձեռքբերումը գրանցելու համար տրվում են հետևյալ հաշվապահական ձևակերպումները`
Դտ ՄՄԺՊԱ-ում ներդրումներ (193x) 100.000
Կտ Դրամարկղ (1011)
կամ թղթակց. հաշիվ 99.000
Կտ Զեղչատոկոսի հաշիվ (193x) 1.000
Դտ Կատարված ներդրումներից
ստացվելիք տոկոսներ (156x) 1.500
(100.000 դր x 0.09 x 2/12)
Կտ Դրամարկղ (1011)
կամ թղթակց. հաշիվ 1.500
Նշենք, որ ներդրումների հաշիվը դեբետագրվում է 100.000 դրամով: Բայց քանի որ պարտատոմսը գնվել է զեղչատոկոսով, 1000 դրամ զեղչատոկոսը հաշվառվում է համապատասխան ներդրման զեղչատոկոսի հաշվով և դուրս է գրվում (ամորտիզացվում է) ներդրման տևողության ընթացքում: Տոկոսային եկամուտը դեբետագրվում է երկու ամսվա համար հաշվեգրված տոկոսի չափով: Յուրաքանչյուր ամսվա վերջում տոկոսային եկամուտը հաշվեգրելու նպատակով տրվում է հետևյալ ձևակերպումը`
Դտ Կատարված ներդրումներից
ստացվելիք տոկոսներ (156x) 750
Կտ Տոկոսային եկամուտ (607x) 750
1997 թ. նոյեմբերի 30-ին, երբ կիսամյակային տոկոսն ստացվի, «կատարված ներդրումներից ստացվելիք տոկոսներ» հաշիվը կկրեդիտագրվի 4.500 դրամով` որպես 1997 թ. հունիսի 1-ից նոյեմբերի 30-ն ընկած ժամանակահատվածում վաստակված տոկոսի արդյունք, և կտրվի հետևյալ հաշվապահական ձևակերպումը`
Դտ Դրամարկղ (1011)
կամ թղթակց. հաշիվ 4.500
Կտ Կատարված ներդրումներից
ստացվելիք տոկոսներ (156x) 4.500
Ներկայացնենք մինչև մարման ժամկետը պահվող այն արժեթղթերի ձեռքբերման օրինակը, որոնք տոկոսային եկամուտ չեն ապահովում: Սրանք այն արժեթղթերն են, որոնցից ստացված եկամուտը միայն զեղչն է, այսինքն` նրա անվանական արժեքի և ձեռքբերման արժեքի տարբերությունը:
Ենթադրենք` բանկը 01.02.99 թ. ձեռք է բերել 500.000 դրամ անվանական արժեքով արժեթուղթ, որի մարման ժամկետն է` 01.05.99 թ: Արժեթուղթը ձեռք է բերվել 492.352-ով: Ձեռքբերումը կձևակերպվի հետևյալ կերպ`
Դտ Ներդրումներ ՄՄԺՊԱ (191x) 500.000
Կտ Զեղչատոկոսի հաշիվ 7.647
Կտ Դրամարկղ (1011) 492.353
կամ թղթակցային հաշիվ
Նշենք, որ 7.647 դրամ զեղչը պետք է եկամուտ ճանաչվի ոչ թե արժեթղթի մարման օրը` 01.05.99 թ., այլ ձեռքբերման և մարման ամսաթվերի միջև ընկած ժամանակահատվածում` օգտագործելով ինչպես էֆեկտիվ տոկոսադրույքի մեթոդը:
Համամասնական դուրսգրման մեթոդը օգտագործելիս յուրաքանչյուր ամսվա վերջում կտրվի հետևյալ հաշվապահական ձևակերպումը`
Դտ Զեղչատոկոսի հաշիվ (193x) 2.549 (7.647/3)
Կտ Տոկոսային եկամուտ (607x) 2.549
(3.1 կետը փոփ. 21.03.01 թիվ 77 որոշում)
3.2.Մինչև մարման ժամկետը պահվող արժեթղթերի վաճառքը
ՄՄԺՊԱ-երի վաճառքն ըստ էության խախտում է մինչև ձեռքբերումն ունեցած սկզբնական մտադրությունը և գնահատման ձևերը, որոնք համապատասխանում են այդ մտադրությանը: Համենայն դեպս, ներքին և արտաքին միջավայրի որոշ հանգամանքների փոփոխության պայմաններում ներկա իրավիճակը կարող է անհամատեղելի լինել սկզբնական մտադրությանը: Այդ դեպքում պետք է վերադասակարգել ներդրումը որպես վաճառքի կամ վերավաճառքի համար նախատեսված, որից հետո միայն վաճառել:
Այդուհանդերձ, այս կատեգորիային դասակարգված արժեթղթերի վաճառքը դիտվում է մարման ժամկետին տեղի ունեցած, եթե`
1) արժեթուղթը վաճառվում է մարման ժամկետին շատ մոտ ժամանակահատվածում, երբ տոկոսադրույքի ռիսկը հիմնականում վերացած է,
2) վաճառքը տեղի է ունենում այն պահին, երբ ընկերությունն արդեն մարել է մայր գումարի էական մասը:
Երբ նման վաճառք տեղի է ունենում, անհրաժեշտ է գրանցել այդ գործարքից ստացված ցանկացած շահույթ կամ վնաս: Միաժամանակ, ներդրումների հաշիվը փակվում է, իսկ տոկոսի վճարման վերջին ժամկետից ի վեր հաշվեգրված յուրաքանչյուր տոկոս գանձվում է գնորդից:
Մինչև ներդրումների վաճառքից ստացված շահույթը կամ վնասը, պարտատոմսերի ցանկացած հավելավճար կամ զեղչատոկոս ամորտիզացվում է տոկոսների վճարման վերջին ժամկետից մինչև վաճառքի ժամկետն ընկած ժամանակահատվածում: Սա անհրաժեշտ է համոզվելու համար, որ տոկոսային եկամտի ճիշտ գումար է գրանցվել, ինչպես նաև վաճառքի օրվա դրությամբ ներդրման հաշվեկշռային արժեքը որոշելու համար: Այնուհետև այդ արժեքը համեմատվում է վաճառքի գնի հետ (բացառելով որևէ կուտակված տոկոս)` շահույթը կամ վնասը որոշելու համար: Ենթադրենք` 1998 թ. հունվարի 15-ին գնվել է 100.000 դրամ անվանական արժեքով, 6 ամիս մարման ժամկետով 13%-ոց պարտատոմս` 97,616.71 դրամով: 1998 թ. մարտի 31-ին պարտատոմսը վաճառվում է 102.000 դրամով` գումարած կուտակված տոկոսագումարը:
Քանի որ պարտատոմսը գնվել է զեղչով, ապա ձեռքբերման պահին տրվում է հետևյալ ձևակերպումը`
Դտ Ներդրումներ ՄՄԺՊԱ-ում (193x) 97616.71
Կտ Դրամարկղ (1011)
կամ թղթակցային հաշիվ 97616.71
Դտ Ներդրումներ ՄՄԺՊԱ-ում (193x) 2383.29
Կտ Նեդրումների զեղչատոկոս (193x) 2383.29
Ենթադրենք` պարտատոմսի զեղչատոկոսն ամորտիզացվում է համամասնական մեթոդով, յուրաքանչյուր ամիս 397.22 գումարի չափով (2383.29/6)
Դտ Ներդրումների զեղչատոկոս (193x)
(2383.29 /6 x 2) 794.44
Կտ Տոկոսային եկամուտ (607x) 794.44
Դտ Ներդրումների զեղչատոկոս (193x) 198.61
(2383.29/ 6 x զ)
Կտ Տոկոսային եկամուտ (607x) 198.61
Վաճառքի պահին արդեն զեղչատոկոսն ամորտիզացվել է 993.05 դրամ գումարի չափով (794.44+198.61), և չամորտիզացված զեղչի գումարը` 1390.24 դրամ (2383.29-993.05), ճշգրտվում է հետևյալ ձևակերպումով`
Դտ Ներդրումների զեղչատոկոս (193x) 1390.24
Կտ Տոկոսային եկամուտ (607x) 1390.24
Բացի այդ, յուրաքանչյուր ամիս ստացվում է տոկոսային եկամուտ` 1083.33 դրամ գումարի չափով: Վաճառքի պահին արդեն ստացվել է 2.5 ամսվա տոկոսային եկամուտ, որը կազմում է 2,700 դրամ (100,000 դրամ x 13% / 12 x 2.5):
Դտ Կատարված ներդրումից
ստացվելիք տոկոս (156x) 2166.66
(100,000x13% / 12x2)
Կտ Տոկոսային եկամուտ (607x) 2166.66
Դտ Կատարված ներդրումից
ստացվելիք տոկոս (155x) 541.66
(100,000x13% /12 x զ)
Կտ Տոկոսային եկամուտ (607x) 541.66
1998 թ. մարտի 31-ին պարտատոմսի վաճառքը ձևակերպելու համար տրվում է հետևյալ ձևակերպումը`
Դտ Դրամարկղ (1011)
(102.000 + 2.700) 104,700.00
Կտ Կատարված ներդրումներից
ստացվելիք Տոկոս (156x) 2.700
(2.5 ամսվա տոկոսագումար)
Կտ Ներդրումներ ՄՄԺՊԱ-ում (193x) 98,609.76
Կտ Եկամուտ արժեթղթերի վաճառքից (6514) 3,390.24
3.3. Արժեքի երկարատև իջեցում
Հնարավոր է ՎՀՆ և ՄՄԺՊ արժեթղթերի արժեքի այլ` «ոչ ժամանակավոր» անկում: Անկման այնպիսի պատճառներ, ինչպիսիք են` անկման տևողությունը, ներդրման հետագա հնարավորությունը, ինչպես նաև տնտեսության ներկա վիճակը, որոշում են, թե արդյոք արժեթղթի արժեքի տվյալ նվազումը կհամարվի «ոչ ժամանակավոր»: Արժեքի երկարատև իջեցում տեղի է ունենում, երբ ակնհայտ է դառնում ընկերության կողմից արժեթղթից նախկինում ակնկալվող գումարների ստացման անհնարինությունը: Ներդրման արժեքը նվազեցվում է, երբ նրա հաշվեկշռային արժեքն ավելի մեծ է, քան նրա սահմանված փոխհատուցվող գումարը: Կազմակերպությունը պետք է ամեն օր գնահատի իր ֆինանսական ակտիվները` ներդրումները, և պարզի, թե արդյոք կան օբյեկտիվ պատճառներ դրանք նվազեցնելու համար: Եթե կան այդպիսիք, ապա կազմակերպությունը պետք է հաշվառի այդ ներդրումը կամ ներդրումների խումբը փոխհատուցվող գումարով: Արժեթղթի հաշվեկշռային արժեքն իջեցվում է իրական արժեքին, իսկ այդ իջեցված գումարը եկամուտների և ծախսերի հաշվետվությունում գրանցվում է որպես իրացված վնաս: Իրական արժեքը դառնում է նոր արժեք և չի փոփոխվում հետագայում իրական արժեքին համապատասխանեցնելու համար:
Օրինակ` Ենթադրենք, որ X ընկերությունը կատարել է ներդրումներ ՄՄԺՊԱ կատեգորիային դասակարգված պարտատոմսերում, որոնք ունեն 21.500 դրամ հաշվեկշռային արժեք և 6.500 դրամ շուկայական արժեք: Եթե այդ անկումը դիտվում է «ոչ ժամանակավոր», ընկերությունն այն գրանցում է 15.000 դրամ (21.500 - 6.500)` հետևյալ ձևակերպումով`
Արժեքի անկումից իրացված վնաս (7614) 15.000
Ներդրում ՄՄԺՊԱ-ում (193x) 15.000
6.500 դրամը դառնում է արժեթղթի նոր արժեքը: Տոկոսային եկամուտը հաշվարկվում է` հիմնվելով նոր տոկոսադրույքի վրա:
Հ.Գ. ՀՀ կենտրոնական բանկում ներկայումս վերանայվում է բանկերի հաշվապահական հաշվառման հաշիվների պլանը:
Ձեր ուշադրությունն ենք հրավիրում այն հանգամանքի վրա, որ արժեթղթերն իրենց անվանական արժեքից բարձր արժեքով (հավելավճարով) ձեռք բերելու դեպքում ձեռքբերման գնի և անվանական արժեքի տարբերությունը հաշվեկշռում պետք է ճանաչվի որպես ծախս: Այդ նպատակով ՀՀ կենտրոնական բանկը ՀՀ ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության հետ փոխհամաձայնեցված կարգով «Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գործող բանկերի հաշվապահական հաշվառման հաշիվների պլանում» կատարել է հետևյալ փոփոխությունները`
7612 հաշիվը վերանվանվել է «Վնասներ վերավաճառքի համար նախատեսված արժեթղթերի առք ու վաճառքից»,
7613 հաշիվը վերանվանվել է «Վնասներ վաճառքի համար նախատեսված արժեթղթերի առք ու վաճառքից»,
7614 հաշիվը վերանվանվել է «Վնասներ մինչև մարման ժամկետը պահվող արժեթղթերի առք ու վաճառքից»:
Հաշվի առնելով նշված փոփոխությունները` առաջարկում ենք արժեթղթերն անվանական արժեքից բարձր արժեքով (հավելավճարով) ձեռք բերելու դեպքում ձեռքբերման գնի և անվանական արժեքի տարբերությունը հաշվառել վերը նշված հաշիվներում:
Միևնույն ժամանակ, ներդրումների վերաբերյալ հաշվետվություններում արժեթղթերի գնման գնի վերաբերյալ համապատասխան տեղեկատվություն ապահովելու նպատակով, առաջարկում ենք ձեռք բերված արժեթղթերի գծով տանել հետհաշվեկշռային հաշվառում 82 «Ներդրումներ արժեթղթերում» բաժնում, ըստ արժեթղթերի տեսակների և գնման գների: