ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ՎՃՌԱԲԵԿ ԴԱՏԱՐԱՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ
ՀԱՆՈՒՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ
ՀՀ վերաքննիչ վարչական Վարչական գործ
դատարանի որոշում թիվ ՎԴ/6067/05/16
Վարչական գործ թիվ ՎԴ/6067/05/16 2019 թ.
Նախագահող դատավոր` Ա. Բաբայան
Դատավորներ` Ա. Առաքելյան
Ա. Թովմասյան
Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական
պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան) հետևյալ կազմով`
նախագահող Ռ. Հակոբյան
զեկուցող Ն. Տավարացյան
Ս. Անտոնյան
Վ. Ավանեսյան
Ա. Բարսեղյան
Մ. Դրմեյան
Ե. Խունդկարյան
Գ. Հակոբյան
Ս. Միքայելյան
Տ. Պետրոսյան
Է. Սեդրակյան
2019 թվականի դեկտեմբերի 25-ին
դռնբաց դատական նիստում քննելով Տիգրան Սահակյանի վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 07.05.2018 թվականի որոշման դեմ` ըստ հայցի Տիգրան Սահակյանի ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի (այսուհետ` Կոմիտե)` 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշումը վերացնելու պահանջի մասին,
ՊԱՐԶԵՑ
1. Գործի դատավարական նախապատմությունը
Դիմելով դատարան` Տիգրան Սահակյանը պահանջել է վերացնել Կոմիտեի իրավաբանական վարչության (այսուհետ` Վարչություն) պետի 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշումը:
ՀՀ վարչական դատարանի (դատավոր` Գ. Սոսյան) (այսուհետ` Դատարան) 17.03.2017 թվականի վճռով հայցը մերժվել է:
ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 07.05.2018 թվականի որոշմամբ Տիգրան Սահակյանի վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, և Դատարանի 17.03.2017 թվականի վճիռը թողնվել է անփոփոխ:
Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Տիգրան Սահակյանը:
Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:
2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը
Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.
1) Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 8-րդ մասը, սխալ է մեկնաբանել իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի (ընդունվել է 14.05.1997 թվականին, ուժի մեջ է մտել 01.07.1997 թվականին, բացառությամբ 6-րդ հոդվածի վերջին պարբերության և 26-րդ հոդվածի 4-րդ կետի` ուժը կորցրել է 01.01.2018 թվականին` ՀՀ հարկային օրենսգրքի (ՀՕ-165-Ն) 445-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն) 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի «ա» ենթակետը, 8-րդ հոդվածի 6-րդ և 9-րդ կետերը, սխալ է կիրառել իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 32-րդ, 33-րդ հոդվածները, իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի (ընդունվել է 14.04.1997 թվականին, ուժի մեջ է մտել 30.05.1997 թվականին, ուժը կորցրել է 01.01.2018 թվականին` ՀՀ հարկային օրենսգրքի (ՀՕ-165-Ն) 445-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն) 23-րդ, 24-րդ հոդվածները, չի կիրառել իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 66-րդ հոդվածը, որոնք պետք է կիրառեր:
Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.
Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել այն հանգամանքը, որ ֆիզիկական անձի մոտ ավելացված արժեքի հարկի գծով հարկային պարտավորություններ կարող են առաջանալ միայն այն դեպքում, երբ նրա կողմից կատարվել են ձեռնարկատիրական գործունեության առարկա հանդիսացող գույքի օտարման որևէ ձևով հատուցելի գործարքներ, և այդ գործարքների գինը գերազանցել է 58,35 մլն ՀՀ դրամը:
2) Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ Սահմանադրության 50-րդ հոդվածի 3-րդ մասը, «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածը, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 20-րդ, 35-րդ, 37-րդ և 38-րդ հոդվածները:
Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել, որ Կոմիտեն 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշմանն ուղղված վարչական վարույթի լսումներ չի անցկացրել, ինչի հետևանքով Տիգրան Սահակյանը ոչ իրավաչափ կերպով զրկվել է իր նկատմամբ հարկային պարտավորություններ առաջադրելուն ուղղված վարչական գործի քննարկման և լուծման համար էական նշանակություն ունեցող հարցերի կապակցությամբ դիրքորոշումներ, ապացույցներ ներկայացնելու և այլ ընթացակարգային գործողությունների միջոցով վարչական մարմնի վերջնական որոշման վրա ազդելու հնարավորությունից:
Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 07.05.2018 թվականի որոշումը և փոփոխել այն` հայցը բավարարել:
3. Վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը
Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը.
1) Տիգրան Սահակյանը 13.05.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի վաճառքի պայմանագրով Օնիկ Այվազյանին է վաճառել Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/5 հասցեում գտնվող շինությունը (շինության նպատակային նշանակությունը` առևտրի սրահ), որի գինը, համաձայն պայմանագրի, կազմում է 57.000.000 ՀՀ դրամ (հատոր 1-ին, գ.թ. 84-85):
2) Տիգրան Սահակյանը 31.07.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի նվիրատվության պայմանագրերով Վալերի Սահակյանին է նվիրել Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/6 և թիվ 69/7 հասցեներում գտնվող շինությունները (շինությունների նպատակային նշանակությունը` հասարակական) (հատոր 1-ին, գ.թ. 80-83):
3) 10.08.2016 թվականին կազմված ծանուցագրով Տիգրան Սահակյանը տեղեկացվել է իր կողմից չկատարված, վերը նշված գործարքների կապակցությամբ առաջացած ավելացված արժեքի գծով հարկային պարտավորությունները գանձելու վերաբերյալ վարչական ակտ ընդունելու նպատակով Վարչությունում վարչական վարույթի հարուցման մասին, և նրան առաջարկվել է եռօրյա ժամկետում Կոմիտեի աշխատակազմի իրավաբանական վարչություն ներկայացնել վերը նշվածի վերաբերյալ իր գրավոր բացատրությունները և/կամ առարկությունները: Նշված ծանուցագիրը Տիգրան Սահակյանը ստացել է 15.08.2016 թվականին (հատոր 1-ին, գ.թ. 86-87):
4) Վարչության պետի 18.08.2016 թվականի «Հարկ վճարողից ժամանակին չվճարված հարկային պարտավորությունների գծով վճարման ենթակա գումարը գանձելու մասին» թիվ 1617/02 որոշմամբ Տիգրան Սահակյանից գանձվել է 14.397.000 ՀՀ դրամ (հատոր 1-ին, գ.թ. 88-89):
4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումը
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 161-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, այն է` բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառության համար, և գտնում է, որ տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումները` նոտար կամ անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից հասարակական նշանակության գույքի անհատույց օտարման գործարքներն ավելացված արժեքի հարկով հարկման ենթակա լինելու հարցի վերաբերյալ, կարևոր նշանակություն կունենան նմանատիպ գործերով միասնական և կանխատեսելի դատական պրակտիկա ձևավորելու համար:
Վերոգրյալով պայմանավորված` Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ հետևյալ իրավական հարցադրումներին.
- արդյո՞ք անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից կատարված գույքի օտարման անհատույց գործարքները կարող են համարվել ապրանքի մատակարարում և առաջացնել ավելացված արժեքի հարկ վճարելու պարտավորություն.
- արդյո՞ք վարչական մարմինն իրավասու է չանցկացնել լսումներ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածով նախատեսված` լսումներ չանցկացնելու հայեցողական և պարտադիր հիմքերի բացակայության պայմաններում:
1) վճռաբեկ բողոքն առաջին հիմքով հիմնավոր է հետևյալ պատճառաբանությամբ.
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածի համաձայն` ավելացված արժեքի հարկը (այսուհետ` ԱԱՀ) անուղղակի հարկ է, որը նույն օրենքի համաձայն վճարվում (գանձվում) է պետական բյուջե` ապրանքների ներմուծման, Հայաստանի Հանրապետության տարածքում դրանց արտադրության ու շրջանառության, ինչպես նաև ծառայությունների մատուցման բոլոր փուլերում:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի համաձայն` նույն օրենքով սահմանված կարգով ԱԱՀ վճարում են ԱԱՀ վճարող համարվող և (կամ) ԱԱՀ-ի վճարման պարտավորություն կրող անձինք:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերության համաձայն` «Շրջանառության հարկի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված` շրջանառության հարկ վճարող համարվելու համար ապրանքների մատակարարման և ծառայությունների մատուցման իրացման շրջանառության չափը նույն օրենքի կիրառման առումով համարվում է ԱԱՀ-ի շեմ, բացառությամբ ձեռնարկատիրական գործունեություն վարելու իրավունք ունեցող ոչ առևտրային կազմակերպությունների և նույն օրենքի 3.1-ին հոդվածի 3-րդ կետի «բ» ենթակետում և 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի «ա» ենթակետում նշված դեպքերի` անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձանց, որոնց համար նույն օրենքի կիրառման առումով ԱԱՀ-ի շեմ է համարվում ապրանքների մատակարարման և ծառայությունների մատուցման իրացման շրջանառության 58,35 մլն դրամը:
Նույն հոդվածի 3-րդ պարբերության համաձայն` անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձանց նկատմամբ ԱԱՀ-ի շեմը կիրառվում է նույն օրենքի 3.1-ին հոդվածի 3-րդ կետի «բ» ենթակետում և 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի «ա» ենթակետում նշված դեպքերում: Նույն պարբերությունում նշված գործարքների մասով ԱԱՀ-ի պարտավորության մեծությունը որոշվում է` (...)
բ. գույքի մատակարարման կամ ծառայության մատուցման գործարքի ընդհանուր հարկվող շրջանառության և ընթացիկ տարվա սկզբից իրականացրած բոլոր գործարքների ընդհանուր հարկվող շրջանառության հանրագումարի ԱԱՀ-ի շեմը գերազանցող գումարից, եթե անձի իրականացրած` ապրանքի մատակարարման և (կամ) ծառայությունների մատուցման գործարքների ընդհանուր շրջանառությունը նախորդ տարում չի գերազանցել ԱԱՀ-ի շեմը:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 3.1-ին հոդվածի 3-րդ կետի «բ» ենթակետի համաձայն` նույն օրենքով այլ բան սահմանված չլինելու դեպքում նույն օրենքի 6-րդ հոդվածով սահմանված ԱԱՀ-ով հարկվող գործարքներ (գործառնություններ) իրականացնելու դեպքում ԱԱՀ-ի վճարման պարտավորություն կրում են` անհատ ձեռնարկատեր կամ նոտար չհանդիսացող ֆիզիկական անձինք, եթե` մատուցել են այնպիսի ծառայություններ (բացառությամբ անշարժ գույքի վարձակալության գործարքների) կամ մատակարարել են այնպիսի ապրանքներ, որոնց իրականացումն օրենքի համաձայն չի դիտվում որպես ապօրինի ձեռնարկատիրական գործունեություն:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 5-րդ հոդվածի համաձայն` ԱԱՀ-ով հարկվող օբյեկտ է համարվում Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ԱԱՀ վճարողների կողմից իրականացվող նույն օրենքի 6-րդ հոդվածով սահմանված բոլոր գործարքների (գործառնությունների) ամբողջ արժեքը (շրջանառությունը), եթե օրենքով այլ բան չի նախատեսված:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 1-ին պարբերության համաձայն` ԱԱՀ-ով հարկվող գործարքներ (գործառնություններ) են համարվում` ապրանքների մատակարարումը` գործարք, որն իրականացվում է ապրանքների (այդ թվում` արտադրանքի և անշարժ գույքի) սեփականության իրավունքը որևէ ձևով կատարվող հատուցման դիմաց այլ անձի փոխանցելու միջոցով:
Նշված կետով սահմանվել են նաև այն դեպքերը, երբ անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված գործարքները ևս համարվում են ապրանքի մատակարարում:
Վերը նշված իրավական նորմերի համակարգային վերլուծության արդյունքում Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ավելացված արժեքի հարկն անուղղակի հարկ է, որի առանձնահատկություններից է այն, որ վերջինս կիրառվում է տնտեսական գործունեության բավականին լայն շրջանակում ընդգրկված գործարքների նկատմամբ, որոնք «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի իմաստով համարվում են ապրանքի մատակարարում:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր նախկին որոշումներում արձանագրել է, որ ավելացված արժեքի հարկի` որպես անուղղակի հարկի հարկվող օբյեկտն ավելացված արժեքի հարկ վճարողների կամ ավելացված արժեքի հարկի վճարման պարտավորություն կրող անձանց կողմից իրականացվող օրենքով սահմանված բոլոր գործարքների (գործառնությունների) ամբողջ արժեքն է (շրջանառությունը): Ընդ որում, «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի իմաստով ավելացված արժեքի հարկով հարկվում են, inter alia, ապրանքների մատակարարման գործարքները (գործառնությունները), այսինքն` գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը որևէ ձևով կատարվող հատուցման դիմաց այլ անձի փոխանցելուն ուղղված գործարքները: Որպես կանոն` ավելացված արժեքի հարկով հարկվող օբյեկտը ձեռնարկատիրական գործունեություն վարող իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց (անհատ ձեռնարկատերերի) իրականացրած գործարքներն են: Սակայն, բացի վերը նշված անձանց կողմից իրականացրած գործարքների, օրենսդիրը որդեգրել է այն մոտեցումը, որ ձեռնարկատիրական գործունեություն չիրականացնող ֆիզիկական անձանց կողմից իրականացվող մի շարք գործարքներ որոշակի պայմանների առկայության դեպքում ևս «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի իմաստով դիտարկվում են որպես ապրանքի մատակարարում, հետևաբար նաև` ավելացված արժեքի հարկով հարկվող գործարքներ (տե՛ս, օրինակ, ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեն ընդդեմ Ռազմիկ Սեդրակյանի թիվ ՎԴ/0560/05/15 վարչական գործով 20.07.2017 թվականի որոշումը):
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված` ապրանքի մատակարարում համարվող գործարքներ են, մասնավորապես, իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերությամբ սահմանված գործարքները:
Այսպես, իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության համաձայն` անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված գործարքները համարվում են ապրանքի մատակարարում հետևյալ դեպքերում`
ա. ձեռնարկատիրական գործունեության առարկա հանդիսացող գույքի, արտադրական, այլ առևտրային և հասարակական նշանակության գույքի, ներառյալ` շենքերի, շինությունների (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության հողերի կամ գույքի սեփականությունում անձին պատկանող բաժնեմասի օտարումը, (...):
Վերը նշված իրավանորմերի համակարգային վերլուծության արդյունքում Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի իմաստով անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված գործարքը համարվում է ապրանքի մատակարարում, հետևաբար նաև` ավելացված արժեքի հարկով հարկվող գործարք, եթե վերջինս օտարել է ձեռնարկատիրական գործունեության առարկա հանդիսացող գույք, արտադրական, այլ առևտրային և հասարակական նշանակության գույք, ներառյալ` շենքեր, շինություններ (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության հողեր կամ գույքի սեփականությունում անձին պատկանող բաժնեմաս: Ընդ որում, վերը նշված գործարքների մասով ավելացված արժեքի հարկի շեմ է սահմանվել 58,35 մլն ՀՀ դրամը: Այն դեպքում, երբ անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված` ապրանքի մատակարարման և (կամ) ծառայությունների մատուցման գործարքների ընդհանուր շրջանառությունը նախորդ տարում չի գերազանցել ավելացված արժեքի հարկի շեմը (58,35 մլն ՀՀ դրամ), ապա վերը նշված գործարքների մասով ավելացված արժեքի հարկի պարտավորության մեծությունը որոշվում է գույքի մատակարարման կամ ծառայության մատուցման գործարքի ընդհանուր հարկվող շրջանառության և ընթացիկ տարվա սկզբից իրականացրած բոլոր գործարքների ընդհանուր հարկվող շրջանառության հանրագումարի ավելացված արժեքի հարկի շեմը (58,35 մլն ՀՀ դրամ) գերազանցող գումարից:
Հաշվի առնելով սույն գործի փաստական հանգամանքները` Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում բացահայտել իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետում կիրառված «օտարում» բառի նշանակությունը:
Այսպես, իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետը, ավելացված արժեքի հարկով հարկվող գործարքների (գործառնություններ) թվին դասելով ապրանքների մատակարարումը, միաժամանակ բացահայտում է նաև դրա հասկացությունը: Մասնավորապես, օրենսդիրն ապրանքների մատակարարում է համարել այն գործարքը, որն իրականացվում է ապրանքների (այդ թվում` արտադրանքի և անշարժ գույքի) սեփականության իրավունքը որևէ ձևով կատարվող հատուցման դիմաց այլ անձի փոխանցելու միջոցով: Փաստորեն, իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` ապրանքի մատակարարում են միայն հատուցելի գործարքները, այսինքն` այն գործարքները, որոնցով ապրանքի նկատմամբ սեփականության իրավունքն այլ անձի է փոխանցվում հատուցման դիմաց:
Միևնույն ժամանակ օրենսդիրն իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերությամբ սահմանել է անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացվող, ապրանքի մատակարարում համարվող գործարքները` դրանց թվին դասելով նաև ձեռնարկատիրական գործունեության առարկա հանդիսացող գույքի, արտադրական, այլ առևտրային և հասարակական նշանակության գույքի, ներառյալ` շենքերի, շինությունների (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության հողերի կամ գույքի սեփականությունում անձին պատկանող բաժնեմասի օտարման գործարքները:
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետով սահմանված` վերը նշված դրույթն անհրաժեշտ է մեկնաբանել ոչ թե այդ հոդվածի ընդհանուր համատեքստից դուրս, այլ հաշվի առնելով նաև դրանով սահմանված մնացած իրավակարգավորումները, մասնավորապես` նույն հոդվածի 1-ին կետի 1-ին պարբերությամբ ամրագրված դրույթը, համաձայն որի` ապրանքի մատակարարում կարող են համարվել բացառապես հատուցելի գործարքները: Փաստորեն, անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետով սահմանված գույքի օտարումը համարվում է ապրանքի մատակարարում միայն այն դեպքում, երբ այդ գործարքով գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքն այլ անձի է փոխանցվել որևէ ձևով կատարվող հատուցման դիմաց: Ընդ որում, Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ` իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետով նախատեսված հատուկ կարգավորումը նպատակ է հետապնդում սահմանափակել անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացվող այն գործարքները, որոնք վերջինիս համար առաջացնում են ավելացված արժեքի հարկ վճարելու պարտավորություն: Այսինքն` իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետի համաձայն` ապրանքի մատակարարում է համարվում ոչ թե անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից կնքված գույքի օտարման հատուցելի ցանկացած գործարք, այլ միայն գույքի օտարման այն գործարքները, որոնց առարկան ձեռնարկատիրական գործունեության առարկա հանդիսացող գույք, արտադրական, այլ առևտրային և հասարակական նշանակության գույք, ներառյալ` շենքեր, շինություններ (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության հողեր կամ գույքի սեփականությունում անձին պատկանող բաժնեմաս է:
Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից ձեռնարկատիրական գործունեության առարկա հանդիսացող գույքի, արտադրական, այլ առևտրային և հասարակական նշանակության գույքի, ներառյալ` շենքերի, շինությունների (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության հողերի կամ գույքի սեփականությունում անձին պատկանող բաժնեմասի օտարումը իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետի ուժով համարվում է ապրանքի մատակարարում և անձի մոտ կարող է առաջացնել ավելացված արժեքի հարկ վճարելու պարտավորություն միայն այն դեպքում, երբ այդ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքն այլ անձի է փոխանցվել հատուցելի գործարքով, այսինքն` որևէ ձևով կատարվող հատուցման դիմաց: Հետևաբար, անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից կատարված` վերոգրյալ գույքի օտարման անհատույց գործարքները չեն կարող համարվել ապրանքի մատակարարում և չեն կարող առաջացնել ավելացված արժեքի հարկ վճարելու պարտավորություն:
Սույն գործի փաստերի համաձայն` Տիգրան Սահակյանը 13.05.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի վաճառքի պայմանագրով Օնիկ Այվազյանին է վաճառել Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/5 հասցեում գտնվող շինությունը (շինության նպատակային նշանակությունը` առևտրի սրահ), որի գինը, համաձայն պայմանագրի, կազմում է 57.000.000 ՀՀ դրամ: Տիգրան Սահակյանը 31.07.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի նվիրատվության պայմանագրերով Վալերի Սահակյանին է նվիրել Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/6 և թիվ 69/7 հասցեներում գտնվող շինությունները (շինությունների նպատակային նշանակությունը` հասարակական): Վարչության պետի 18.08.2016 թվականի «Հարկ վճարողից ժամանակին չվճարված հարկային պարտավորությունների գծով վճարման ենթակա գումարը գանձելու մասին» թիվ 1617/02 որոշմամբ Տիգրան Սահակյանից գանձման ենթակա գումարը կազմել է 14.397.000 ՀՀ դրամ:
Սույն գործով Դատարանը, հայցը մերժելով, նշել է նաև, որ Տիգրան Սահակյանը, իրականացնելով «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի երրորդ պարբերության «ա» ենթակետով սահմանված գործարք (ապրանքի մատակարարում), այն է` Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/5 հասցեում գտնվող շինության (առևտրի սրահի), Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/6 և թիվ 69/7 հասցեներում գտնվող հասարակական նշանակության շինությունների օտարում, որոնց հանրագումարային արժեքը (առաջինի մասով վաճառքի գինը, իսկ մյուսների մասով կադաստրային արժեքը) գերազանցել է օրենքով սահմանված ավելացված արժեքի հարկի շեմը, չի ներկայացրել ավելացված արժեքի հարկի հաշվարկ, ինչպես նաև չի վճարել այդ գործարքներից առաջացած ավելացված արժեքի հարկի գումարը, ինչը, սակայն, նա պարտավոր էր կատարել օրենքի ուժով:
Վերաքննիչ դատարանը, Դատարանի վճիռը թողնելով անփոփոխ, ըստ էության համաձայնել է Դատարանի պատճառաբանությունների և եզրահանգումների հետ:
Վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով ստորադաս դատարանների վերոգրյալ պատճառաբանությունների հիմնավորվածությանը, արձանագրում է հետևյալը.
Նախ` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Տիգրան Սահակյանի կողմից գույքի օտարմանն ուղղված երեք գործարքներից առաջինով (13.05.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի վաճառքի պայմանագիր) Տիգրան Սահակյանի կողմից Օնիկ Այվազյանին 57.000.000 ՀՀ դրամով վաճառվել է Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/5 հասցեում գտնվող առևտրի սրահը, ինչը դասվում է իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետով նախատեսված գործարքների թվին: Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ վերոգրյալի կապակցությամբ դատավարության կողմերի միջև վեճ առկա չէ:
Միևնույն ժամանակ նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ վերը նշված գործարքի արժեքն ինքնին չի գերազանցում անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացվող` իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետով նախատեսված գործարքների համար սահմանված ավելացված արժեքի հարկի շեմը (58,35 մլն ՀՀ դրամ), իսկ Կոմիտեն վիճարկվող վարչական ակտով ավելացված արժեքի հարկով հարկման ենթակա գործարքներ է համարել նաև Տիգրան Սահակյանի կողմից իրականացված երկրորդ և երրորդ գործարքները (31.07.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի նվիրատվության պայմանագրեր), Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ նշված գործարքներն ավելացված արժեքի հարկով հարկման ենթակա լինելու հարցին` սույն որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո:
Ինչպես արդեն իսկ նշվեց, իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետն անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի համար սահմանում է ավելացված արժեքի հարկ վճարելու պարտավորություն միայն որոշակի կատեգորիայի գույքի հատուցելի օտարման գործարքների դեպքում:
Տվյալ դեպքում 31.07.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի նվիրատվության պայմանագրերով Տիգրան Սահակյանը Վալերի Սահակյանին է նվիրել Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/6 և թիվ 69/7 հասցեներում գտնվող հասարակական նշանակության շինությունները, որպիսի գույքը ներառվում է իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետով նախատեսված ապրանքների ցանկում:
Անդրադառնալով 31.07.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի նվիրատվության պայմանագրերի բնույթին` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է հետևյալը.
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 439-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` պայմանագիրը, որով կողմն իր պարտականությունների կատարման համար պետք է վճար կամ այլ հանդիպական կատարում ստանա, հատուցելի է: Նույն հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն` անհատույց է ճանաչվում այն պայմանագիրը, որով մի կողմը պարտավորվում է որևէ բան տրամադրել մյուս կողմին` առանց նրանից վճար կամ այլ հանդիպական կատարում ստանալու:
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 594-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` նվիրատվության պայմանագրով մի կողմը (նվիրատուն) մյուս կողմի (նվիրառուի) սեփականությանն անհատույց հանձնում է կամ պարտավորվում է հանձնել գույք կա՛մ իրեն, կա՛մ երրորդ անձին ուղղված գույքային իրավունք (պահանջ), կամ ազատում է, կամ պարտավորվում է նրան ազատել իր կամ երրորդ անձի հանդեպ ունեցած գույքային պարտավորությունից:
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը նախատեսում է նվիրատվության պայմանագրի երկու տեսակ` ռեալ, երբ պայմանագիրը կնքված է համարվում համապատասխան գույքը կամ գույքային իրավունքը (պահանջը) հանձնելու կամ գույքային պարտավորությունից ազատելու պահից, և կոնսենսուալ, երբ մեկ կողմը (նվիրատուն) պարտավորվում է մյուս կողմին (նվիրառուին) հանձնել նվերն ապագայում: Նման դեպքում առաջանում է պարտավորական իրավահարաբերություն, որի բովանդակությունն է կազմում նվիրատուի պարտականությունը ապագայում ավելացնել նվիրառուի գույքն իր գույքի նվազման հաշվին մի կողմից և նվիրառուի` գույքը պահանջելու իրավունքը մյուս կողմից:
Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ նվիրատվության պայմանագրերին (անկախ դրա տեսակից) բնորոշ է դրանց անհատուցելի բնույթը, այսինքն` նվիրատուն, նվիրառուի սեփականությանը գույք կամ իրեն կամ երրորդ անձին ուղղված գույքային պահանջ հանձնելով կամ նվիրառուին իր կամ երրորդ անձի հանդեպ ունեցած գույքային պարտավորությունից ազատելով, չի ստանում նվիրառուի կողմից որևէ հատուցում:
Ելնելով վերոգրյալից և հաշվի առնելով սույն որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումները` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող անձի կողմից իր գույքի նվիրատվությունը` որպես անհատույց գործարք, չի համարվում ապրանքի մատակարարում, հետևաբար չի կարող իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետի ուժով անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող անձի մոտ առաջացնել ավելացված արժեքի հարկ վճարելու պարտավորություն:
Ամփոփելով վերոգրյալ իրավական և փաստական վերլուծությունները` Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն գործով վիճարկվող վարչական ակտով Տիգրան Սահակյանի նկատմամբ ԱԱՀ-ի գծով հարկային պարտավորությունների առաջադրումն ու գանձումը ոչ իրավաչափ են, քանի որ Տիգրան Սահակյանի կողմից 31.07.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի նվիրատվության պայմանագրերը իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետով նախատեսված գործարքների թվին չեն դասվում, իսկ միայն 13.05.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի վաճառքի պայմանագրի արժեքը չի գերազանցում անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձանց կողմից իրականացվող` իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետով նախատեսված գործարքների համար սահմանված ավելացված արժեքի հարկի շեմը (58,35 մլն ՀՀ դրամ): Փաստորեն, սույն գործով վիճարկվող` Վարչության պետի 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշումը ենթակա է անվավեր ճանաչման, քանի որ ընդունվել է օրենքի, մասնավորապես` իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ պարբերության «ա» ենթակետի խախտմամբ, ինչն անտեսվել է ստորադաս դատարանների կողմից:
2) վճռաբեկ բողոքը երկրորդ հիմքով հիմնավոր է հետևյալ պատճառաբանությամբ.
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածի համաձայն` նույն օրենքը սահմանում է վարչարարության հիմունքները, կարգավորում է վարչական ակտեր ընդունելու (...) հետ կապված` վարչական մարմինների և ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց (...) միջև ծագած հարաբերությունները:
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 19-րդ հոդվածի համաձայն` վարչական վարույթը վարչական մարմնի` վարչական ակտ ընդունելուն ուղղված գործունեությունն է:
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 20-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական վարույթը բաղկացած է միմյանց փոխկապակցված` վարույթի հարուցման, ընթացիկ և եզրափակիչ փուլերից: Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` վարչական վարույթը հարուցվում է անձի (անձանց) դիմումի կամ վարչական մարմնի նախաձեռնության հիման վրա (հարուցման փուլ): Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` դիմումին կամ վարչական մարմնի նախաձեռնությանը համապատասխան իրականացվում են վարչական գործի քննարկման հետ կապված` նույն օրենքով նախատեսված գործառույթները (ընթացիկ փուլ): Նույն հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն` վարչական վարույթը եզրափակվում է վարչական ակտի ընդունմամբ (եզրափակիչ փուլ): Նույն հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն` անմիջական սպառնացող վտանգը կանխելու կամ արդեն իսկ առաջացած վտանգի հետևանքները վերացնելու, ինչպես նաև օրենքով նախատեսված այլ դեպքերում վարչական վարույթը կարող է սահմանափակվել միայն եզրափակիչ փուլով:
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 21-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական վարույթի մասնակիցներ են` (ա) վարչական ակտի հասցեատերը` այն անձը, ով դիմել է վարչական ակտ ընդունելու համար (դիմող), կամ այն անձը, ում նկատմամբ վարչական մարմինն իր նախաձեռնությամբ ընդունելու է վարչական ակտ, (բ) երրորդ անձինք` այն անձինք, որոնց իրավունքները կամ օրինական շահերը կարող են շոշափվել վարույթի արդյունքում ընդունվելիք վարչական ակտով:
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դիմումի հիման վրա վարչական մարմինը վարչական վարույթի հարուցումից հետո` եռօրյա ժամկետում, վարույթի մասնակիցներին կամ նրանց ներկայացուցիչներին ծանուցում է վարչական վարույթի հարուցման մասին: Նշված անձանց (...) վարչական մարմինը ծանուցում է վարույթի իրականացման համար անհրաժեշտ միջոցառումների անցկացման տեղի, օրվա, ժամի և այլ պայմանների մասին:
Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` վարչական մարմինը իր նախաձեռնությամբ վարչական վարույթ հարուցելիս վարույթի մասնակիցներին կամ նրանց ներկայացուցիչներին պատշաճ ձևով ծանուցում է վարչական վարույթ հարուցելու մասին, եթե վարչական վարույթի հարուցումից մինչև վարչական ակտն ընդունելու միջև ընկած ժամանակահատվածը երեք օրից ավելի է:
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 37-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական մարմինը պարտավոր է ապահովել փաստական հանգամանքների բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննարկումը` բացահայտելով գործի բոլոր, այդ թվում` վարույթի մասնակիցների օգտին առկա հանգամանքները:
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական մարմինը վարչական վարույթի ընթացքում պարտավոր է վարույթի մասնակիցներին և նրանց ներկայացուցիչներին հնարավորություն տալ արտահայտվելու վարչական վարույթում քննարկվող փաստական հանգամանքների վերաբերյալ: Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` լսումներ կարող են չանցկացվել, եթե` (ա) վարչական վարույթի արդյունքում ընդունվելու է բարենպաստ վարչական ակտ, որը չի միջամտում այլ անձանց իրավունքների իրականացմանը, կամ վարչական ակտի հասցեատերը չի պնդում, որ լսումներ անցկացվեն, (բ) դիմումն ակնհայտ անհիմն է, (գ) ընդունվում է բանավոր վարչական ակտ: Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` լսումներ չեն անցկացվում, եթե` (ա) անհրաժեշտություն է առաջանում անհապաղ ընդունելու վարչական ակտ, քանի որ հապաղումը կարող է հանգեցնել հանրության համար որևէ վտանգի առաջացման, (բ) ընդունվում է այլ ձևի վարչական ակտ: Նույն հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն` լսումներ չեն անցկացվում կամ կարող են չանցկացվել նաև օրենքով նախատեսված այլ դեպքերում:
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ օրենսդիրը, որպես ընդհանուր կանոն, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածի 1-ին մասում ամրագրել է վարույթի մասնակիցներին և նրանց ներկայացուցիչներին լսելու վարչական մարմնի պարտականությունը, որի համաձայն` վարչական մարմինը պարտավոր է վերջիններիս հնարավորություն տալ արտահայտվելու տվյալ վարույթում քննարկվող փաստական հանգամանքների վերաբերյալ:
Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ վարչական վարույթի մասնակիցների լսված լինելու իրավունքի գործնական իրացումը կարող է տեղի ունենալ միայն վարույթի ընթացիկ փուլում, երբ վարչական մարմինն իրականացնում է գործի փաստերի ուսումնասիրություն և պարզում է կիրառման ենթակա իրավական ակտերը. այս փուլում կատարվում են վարչական ակտ ընդունելուն ուղղված հիմնական գործողությունները, մասնավորապես` վարչական գործի բոլոր, այդ թվում` վարույթի մասնակիցների օգտին առկա հանգամանքների բացահայտումը, անհրաժեշտ ապացույցների ձեռքբերումը և գնահատումը, գործի բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննարկումը: Բացի այդ, վարույթի ընթացիկ փուլում լսումները պետք է իրականացվեն այն հաշվառմամբ, որ վարույթի մասնակիցները դեռ հնարավորություն ունենան իրենց դիրքորոշմամբ ազդելու վարչական մարմնի որոշման վրա:
Միաժամանակ, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածի 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ մասերում օրենսդիրը նախատեսել է վարչական վարույթի մասնակիցների լսված լինելու իրավունքից որոշ բացառություններ: Ընդ որում, նշված հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է լսումներ չանցկացնելու այն հիմքերը, որոնց առկայության դեպքում վարչական մարմինն ունի հայեցողական լիազորություն ընտրելու լսումներ անցկացնելու կամ չանցկացնելու երկու իրավաչափ լուծումներից մեկը: Վարչական վարույթի ընթացքում լսումներ չանցկացնելու հայեցողական հիմքերն են.
ա) վարչական վարույթի արդյունքում ընդունվելու է բարենպաստ վարչական ակտ, որը չի միջամտում այլ անձանց իրավունքների իրականացմանը, կամ վարչական ակտի հասցեատերը չի պնդում, որ լսումներ անցկացվեն,
բ) վարչական վարույթի հարուցման համար հիմք հանդիսացած դիմումն ակնհայտ անհիմն է,
գ) վարչական վարույթի արդյունքում ընդունվելու է բանավոր վարչական ակտ:
Մինչդեռ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է լսումներ չանցկացնելու իմպերատիվ հիմքերը, որոնք են`
ա) անհրաժեշտություն է առաջացել անհապաղ ընդունելու վարչական ակտ, քանի որ հապաղումը կարող է հանգեցնել հանրության համար որևէ վտանգի առաջացման,
բ) վարչական վարույթի արդյունքում ընդունվելու է այլ ձևի վարչական ակտ:
Ընդ որում, լսումներ չանցկացնելու` «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածի 3-րդ մասի «ա» կետում ամրագրված իմպերատիվ հիմքը համահունչ է նաև «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 20-րդ հոդվածի 5-րդ մասում նախատեսված այն իրավակարգավորման հետ, որ անմիջական սպառնացող վտանգը կանխելու կամ արդեն իսկ առաջացած վտանգի հետևանքները վերացնելու դեպքերում վարչական վարույթը կարող է սահմանափակվել միայն եզրափակիչ փուլով:
Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում ընդգծել, որ վարչական վարույթի ընթացքում լսումներ չանցկացնելու վերոգրյալ դեպքերը սպառիչ չեն, քանի որ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածի 4-րդ մասում օրենսդիրն ամրագրել է, որ օրենքով կարող են նախատեսվել լսումներ չանցկացնելու հայեցողական և իմպերատիվ այլ հիմքեր:
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ լսումներ չանցկացնելու` «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածով նախատեսված թե՛ հայեցողական, թե՛ պարտադիր հիմքերի բացակայության պայմաններում վարչական մարմինը պարտավոր է վարչական վարույթի ընթացքում անցկացնել լսումներ` ապահովելով վարչական վարույթի մասնակիցների պատշաճ ծանուցումը լսումների ժամանակի և վայրի վերաբերյալ:
Դատարանը Տիգրան Սահակյանի հայցը մերժելիս նշել է նաև, որ հայցվորն ըստ էության լիովին իրացրել է իր լսված լինելու իրավունքը, մասնավորապես` ստանալով համապատասխան ծանուցում` նա ներկայացրել է առարկություններ, որպիսի առարկությունները վարչական մարմնի կողմից չեն ընդունվել` վիճարկվող որոշման մեջ բերված պատճառաբանություններով, իսկ վարչական մարմնի կողմից որևէ առարկության մերժումը (կամ չընդունումը) ինքնին չի կարող համարվել անձի լսված լինելու իրավունքի խախտում:
Վերաքննիչ դատարանը, մերժելով Տիգրան Սահակյանի վերաքննիչ բողոքը, պատճառաբանել է նաև, որ Տիգրան Սահակյանի ներկայացուցիչ Հակոբ Սաֆարյանի կողմից հարկային պարտավորությունների և կատարված հաշվարկների վերաբերյալ ներկայացված առարկությունները քննարկվել են, սակայն չեն ընդունվել, և վիճարկվող վարչական ակտում ներկայացված առարկությունները չընդունելու վերաբերյալ վարչական մարմնի մանրամասն դատողությունների բացակայությունն ինքնին հիմք չէ վարչական ակտն անվավեր ճանաչելու համար:
Մինչդեռ Վճռաբեկ դատարանը գնահատմամբ սույն գործի փաստերից հետևում է, որ վիճարկվող վարչական ակտի ընդունմանն ուղղված վարչական վարույթի ընթացքում բացակայել են լսումներ չանցկացնելու` «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածով նախատեսված թե՛ հայեցողական, թե՛ պարտադիր հիմքերը: Հետևաբար Կոմիտեի վիճարկվող որոշմանն ուղղված վարչական վարույթի ընթացքում լսումների անցկացումը պարտադիր էր: Մինչդեռ Կոմիտեն 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշմանն ուղղված վարչական վարույթի ընթացքում լսումներ չի անցկացրել: Փոխարենը, 10.08.2016 թվականին կազմված ծանուցագրով Տիգրան Սահակյանին առաջարկվել է եռօրյա ժամկետում Կոմիտեի աշխատակազմի իրավաբանական վարչություն ներկայացնել վերը նշվածի վերաբերյալ իր գրավոր բացատրությունները և/կամ առարկությունները, ինչը, սակայն, չի կարող փոխարինել «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածով նախատեսված լսումներին` լսումներ չանցկացնելու, ինչպես նաև վարչական վարույթը միայն եզրափակիչ փուլով իրականացնելու հիմքերի բացակայության պայմաններում:
Փաստորեն, Կոմիտեի 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշմանն ուղղված վարչական վարույթի ընթացքում լսումներ չանցկացնելու հետևանքով Տիգրան Սահակյանը ոչ իրավաչափ կերպով զրկվել է իր նկատմամբ հարկային պարտավորություններ առաջադրելուն ուղղված վարչական վարույթի լսումների շրջանակում գործի քննարկման և լուծման համար էական նշանակություն ունեցող հարցերի կապակցությամբ դիրքորոշումներ, ապացույցներ ներկայացնելու և այլ ընթացակարգային գործողությունների միջոցով վարչական մարմնի վերջնական որոշման վրա ազդելու հնարավորությունից:
Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ` Կոմիտեի «Հարկ վճարողից ժամանակին չվճարված հարկային պարտավորությունների գծով վճարման ենթակա գումարը գանձելու մասին» 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշումն ընդունվել է նաև «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածի խախտմամբ:
Հետևաբար Կոմիտեի «Հարկ վճարողից ժամանակին չվճարված հարկային պարտավորությունների գծով վճարման ենթակա գումարը գանձելու մասին» 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշումը ոչ իրավաչափ վարչական ակտ է և ենթակա է վերացման «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի «ա» կետի ուժով:
Այսպիսով, սույն վճռաբեկ բողոքի հիմքերի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը դիտում է բավարար` ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 150-րդ, 151-րդ և 163-րդ հոդվածների ուժով Վերաքննիչ դատարանի որոշումը բեկանելու համար:
Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն գործով անհրաժեշտ է կիրառել ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 169-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետով սահմանված` վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը բեկանելու և փոփոխելու` Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունները հետևյալ հիմնավորմամբ.
Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի ողջամիտ ժամկետում իր գործի քննության իրավունք: Սույն գործով վեճի լուծումն էական նշանակություն ունի գործին մասնակցող անձանց համար: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ գործը ողջամիտ ժամկետում քննելը Կոնվենցիայի նույն հոդվածով ամրագրված անձի արդար դատաքննության իրավունքի տարր է, հետևաբար գործի անհարկի ձգձգումները վտանգ են պարունակում նշված իրավունքի խախտման տեսանկյունից:
Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի կողմից ստորադաս դատարանի դատական ակտը փոփոխելը բխում է արդարադատության արդյունավետության շահերից, քանի որ սույն գործով վերջնական դատական ակտ կայացնելու համար նոր հանգամանք հաստատելու անհրաժեշտությունը բացակայում է:
Դատական ակտը փոփոխելիս Վճռաբեկ դատարանը հիմք է ընդունում սույն որոշման պատճառաբանությունները, ինչպես նաև գործի նոր քննության անհրաժեշտության բացակայությունը:
5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ
ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 56-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից:
ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` կողմը, որի դեմ կայացվել է վճիռ, կամ որի բողոքը մերժվել է, կրում է Հայաստանի Հանրապետության դատական դեպարտամենտի` վկաներին և փորձագետներին վճարած գումարների հատուցման պարտականությունը, ինչպես նաև մյուս կողմի կրած դատական ծախսերի հատուցման պարտականությունը այն ծավալով, ինչ ծավալով դրանք անհրաժեշտ են եղել դատական պաշտպանության իրավունքի արդյունավետ իրականացման համար: Դատական պաշտպանության այն միջոցի հետ կապված ծախսերը, որ իր նպատակին չի ծառայել, դրվում են այդ միջոցն օգտագործած կողմի վրա, անգամ եթե վճիռը կայացվել է այդ կողմի օգտին:
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Տիգրան Սահակյանը վճռաբեկ բողոքի համար վճարել է 20.000 ՀՀ դրամ, և քանի որ վճռաբեկ բողոքը ենթակա է բավարարման, ուստի Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Տիգրան Սահակյանի կողմից նախապես վճարված պետական տուրքի գումարը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 60-րդ հոդվածի հիմքով ենթակա է հատուցման Կոմիտեի կողմից: Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Կոմիտեից հօգուտ Տիգրան Սահակյանի ենթակա է բռնագանձման 10.000 ՀՀ դրամ` որպես վերաքննիչ բողոքի համար նախապես վճարված պետական տուրք և 4.000 ՀՀ դրամ` որպես հայցադիմումի համար Տիգրան Սահակյանի կողմից նախապես վճարված պետական տուրք:
Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 169-171-րդ հոդվածներով, 172-րդ հոդվածի 1-ին մասով` Վճռաբեկ դատարանը
ՈՐՈՇԵՑ
1. Վճռաբեկ բողոքը բավարարել: Բեկանել ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 07.05.2018 թվականի որոշումը և այն փոփոխել` հայցը բավարարել. վերացնել ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի իրավաբանական վարչության պետի 18.08.2016 թվականի «Հարկ վճարողից ժամանակին չվճարված հարկային պարտավորությունների գծով վճարման ենթակա գումարը գանձելու մասին» թիվ 1617/02 որոշումը:
2. ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեից հօգուտ Տիգրան Սահակյանի բռնագանձել 4.000 ՀՀ դրամ` որպես հայցադիմումի համար նախապես վճարված պետական տուրք, 10.000 ՀՀ դրամ` որպես վերաքննիչ բողոքի համար նախապես վճարված պետական տուրք և 20.000 ՀՀ դրամ` որպես վճռաբեկ բողոքի համար նախապես վճարված պետական տուրք:
3. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից, վերջնական է և բողոքարկման ենթակա չէ:
նախագահող Ռ. Հակոբյան
զեկուցող Ն. Տավարացյան
Ս. Անտոնյան
Վ. Ավանեսյան
Ա. Բարսեղյան
Մ. Դրմեյան
Ե. Խունդկարյան
Գ. Հակոբյան
Ս. Միքայելյան
Տ. Պետրոսյան
Է. Սեդրակյան
Հատուկ կարծիք
25.12.2019 թ.
Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի կողմից թիվ ՎԴ/6067/05/16 վարչական գործով 25.12.2019 թվականին կայացված որոշման վերաբերյալ
Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան), 25.12.2019 թվականին քննելով Տիգրան Սահակյանի վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 07.05.2018 թվականի որոշման դեմ` ըստ հայցի Տիգրան Սահակյանի ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի (այսուհետ` Կոմիտե) ` 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշումը վերացնելու պահանջի մասին, նույն պալատի դատավորների ընդհանուր թվի մեծամասնությամբ որոշել է վճռաբեկ բողոքը բավարարել, բեկանել ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 07.05.2017 թվականի որոշումը և այն փոփոխել` հայցը բավարարել. վերացնել ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի իրավաբանական վարչության պետի 18.08.2016 թվականի «Հարկ վճարողից ժամանակին չվճարված հարկային պարտավորությունների գծով վճարման ենթակա գումարը գանձելու մասին» թիվ 1617/02 որոշումը:
Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի դատավորներ Ռուզաննա Հակոբյանս, Մամիկոն Դրմեյանս և Գոռ Հակոբյանս, համաձայն չլինելով վերը նշված որոշմամբ Վճռաբեկ դատարանի դատավորների մեծամասնության արտահայտած կարծիքի հետ, ղեկավարվելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 6-րդ և 7-րդ մասերով, շարադրում ենք մեր հատուկ կարծիքը:
1. Գործի դատավարական նախապատմությունը.
Դիմելով դատարան` Տիգրան Սահակյանը պահանջել է վերացնել Կոմիտեի իրավաբանական վարչության (այսուհետ` Վարչություն) պետի 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշումը:
ՀՀ վարչական դատարանի (դատավոր` Գ. Սոսյան) (այսուհետ` Դատարան) 17.03.2017 թվականի վճռով հայցը մերժվել է:
ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 07.05.2018 թվականի որոշմամբ Տիգրան Սահակյանի վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, և Դատարանի 17.03.2017 թվականի վճիռը թողնվել է անփոփոխ:
Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Տիգրան Սահակյանը:
Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:
2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը.
1) Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 8-րդ մասը, սխալ է մեկնաբանել իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի (ընդունվել է 14.05.1997 թվականին, ուժի մեջ է մտել 01.07.1997 թվականին, բացառությամբ 6-րդ հոդվածի վերջին պարբերության և 26-րդ հոդվածի 4-րդ կետի` ուժը կորցրել է 01.01.2018 թվականին` ՀՀ հարկային օրենսգրքի (ՀՕ-165-Ն) 445-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն) 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի «ա» ենթակետը, 8-րդ հոդվածի 6-րդ և 9-րդ կետերը, սխալ է կիրառել իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 32-րդ, 33-րդ հոդվածները, իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի (ընդունվել է 14.04.1997 թվականին, ուժի մեջ է մտել 30.05.1997 թվականին, ուժը կորցրել է 01.01.2018 թվականին` ՀՀ հարկային օրենսգրքի (ՀՕ-165-Ն) 445-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն) 23-րդ, 24-րդ հոդվածները, չի կիրառել իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 66-րդ հոդվածը, որոնք պետք է կիրառեր:
Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.
Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել այն հանգամանքը, որ ֆիզիկական անձի մոտ ավելացված արժեքի հարկի գծով հարկային պարտավորություններ կարող են առաջանալ միայն այն դեպքում, երբ նրա կողմից կատարվել են ձեռնարկատիրական գործունեության առարկա հանդիսացող գույքի օտարման որևէ ձևով հատուցելի գործարքներ, և այդ գործարքների գինը գերազանցել է 58,35 մլն դրամը:
2) Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ Սահմանադրության 50-րդ հոդվածի 3-րդ մասը, «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի 13-րդ, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 20-րդ, 35-րդ, 37-րդ և 38-րդ հոդվածները:
Վերաքննիչ դատարանը հաշվի չի առել, որ Կոմիտեն 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշմանն ուղղված վարչական վարույթի լսումներ չի անցկացրել, ինչի հետևանքով Տիգրան Սահակյանը ոչ իրավաչափ կերպով զրկվել է իր նկատմամբ հարկային պարտավորություններ առաջադրելուն ուղղված վարչական գործի քննարկման և լուծման համար էական նշանակություն ունեցող հարցերի կապակցությամբ դիրքորոշումներ, ապացույցներ ներկայացնելու և այլ ընթացակարգային գործողությունների միջոցով վարչական մարմնի վերջնական որոշման վրա ազդելու հնարավորությունից:
Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 07.05.2018 թվականի որոշումը և փոփոխել այն` հայցը բավարարել:
3. Վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը.
1) Տիգրան Սահակյանը 13.05.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի վաճառքի պայմանագրով Օնիկ Այվազյանին է վաճառել Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/5 հասցեում գտնվող շինությունը (շինության նպատակային նշանակությունը` առևտրի սրահ), որի գինը, համաձայն պայմանագրի, կազմում է 57.000.000 ՀՀ դրամ (հատոր 1-ին, գ.թ. 84-85).
2) Տիգրան Սահակյանը 31.07.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի նվիրատվության պայմանագրերով Վալերի Սահակյանին է նվիրել Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/6 և թիվ 69/7 հասցեներում գտնվող շինությունները (շինությունների նպատակային նշանակությունը` հասարակական) (հատոր 1-ին, գ.թ. 80-83).
3) 10.08.2016 թվականին կազմված ծանուցագրով Տիգրան Սահակյանը տեղեկացվել է իր կողմից չկատարված, վերը նշված գործարքների կապակցությամբ առաջացած ավելացված արժեքի գծով հարկային պարտավորությունները գանձելու վերաբերյալ վարչական ակտ ընդունելու նպատակով Վարչությունում վարչական վարույթի հարուցման մասին, և նրան առաջարկվել է եռօրյա ժամկետում Կոմիտեի աշխատակազմի իրավաբանական վարչություն ներկայացնել վերը նշվածի վերաբերյալ իր գրավոր բացատրությունները և/կամ առարկությունները: Նշված ծանուցագիրը Տիգրան Սահակյանը ստացել է 15.08.2016 թվականին (հատոր 1-ին, գ.թ. 86-87).
4) Վարչության պետի 18.08.2016 թվականի «Հարկ վճարողից ժամանակին չվճարված հարկային պարտավորությունների գծով վճարման ենթակա գումարը գանձելու մասին» թիվ 1617/02 որոշմամբ Տիգրան Սահակյանից գանձվել է 14.397.000 ՀՀ դրամ (հատոր 1-ին, գ.թ. 88-89):
4. Հատուկ կարծիքի հիմնավորումները.
Գտնում ենք, որ վճռաբեկ բողոքն առաջին հիմքով անհիմն է և ենթակա էր մերժման, իսկ երկրորդ հիմքով այն ենթակա չէր քննարկման Վճռաբեկ դատարանի կողմից հետևյալ պատճառաբանությամբ:
1. Այսպես. իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածի համաձայն` ավելացված արժեքի հարկը (այսուհետ` ԱԱՀ) անուղղակի հարկ է, որը նույն օրենքի համաձայն վճարվում (գանձվում) է պետական բյուջե` ապրանքների ներմուծման, Հայաստանի Հանրապետության տարածքում դրանց արտադրության ու շրջանառության, ինչպես նաև ծառայությունների մատուցման բոլոր փուլերում:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի համաձայն` նույն օրենքով սահմանված կարգով ԱԱՀ վճարում են ԱԱՀ վճարող համարվող և (կամ) ԱԱՀ-ի վճարման պարտավորություն կրող անձինք:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի համաձայն` (...) «Շրջանառության հարկի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված` շրջանառության հարկ վճարող համարվելու համար ապրանքների մատակարարման և ծառայությունների մատուցման իրացման շրջանառության չափը նույն օրենքի կիրառման առումով համարվում է ԱԱՀ-ի շեմ, բացառությամբ ձեռնարկատիրական գործունեություն վարելու իրավունք ունեցող ոչ առևտրային կազմակերպությունների և նույն օրենքի 3.1-ին հոդվածի 3-րդ կետի «բ» ենթակետում և 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի «ա» ենթակետում նշված դեպքերի` անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձանց, որոնց համար նույն օրենքի կիրառման առումով ԱԱՀ-ի շեմ է համարվում ապրանքների մատակարարման և ծառայությունների մատուցման իրացման շրջանառության 58,35 մլն դրամը: Անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձանց նկատմամբ ԱԱՀ-ի շեմը կիրառվում է նույն օրենքի 3.1 հոդվածի 3-րդ կետի «բ» ենթակետում և 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի «ա» ենթակետում նշված դեպքերում:
Նույն պարբերությունում նշված գործարքների մասով ԱԱՀ-ի պարտավորության մեծությունը որոշվում է`
ա. գույքի մատակարարման կամ ծառայության մատուցման գործարքի ընդհանուր հարկվող շրջանառությունից, եթե անձի իրականացրած ապրանքի մատակարարման և (կամ) ծառայությունների մատուցման գործարքների ընդհանուր շրջանառությունը նախորդ տարում գերազանցել է ԱԱՀ-ի շեմը,
բ. գույքի մատակարարման կամ ծառայության մատուցման գործարքի ընդհանուր հարկվող շրջանառության և ընթացիկ տարվա սկզբից իրականացրած բոլոր գործարքների ընդհանուր հարկվող շրջանառության հանրագումարի ԱԱՀ-ի շեմը գերազանցող գումարից, եթե անձի իրականացրած` ապրանքի մատակարարման և (կամ) ծառայությունների մատուցման գործարքների ընդհանուր շրջանառությունը նախորդ տարում չի գերազանցել ԱԱՀ-ի շեմը: (...):
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 3.1-ին հոդվածի 3-րդ կետի «ա» ենթակետի համաձայն` նույն օրենքով այլ բան սահմանված չլինելու դեպքում նույն օրենքի 6-րդ հոդվածով սահմանված ԱԱՀ-ով հարկվող գործարքներ (գործառնություններ) իրականացնելու դեպքում ԱԱՀ-ի վճարման պարտավորություն կրում են անհատ ձեռնարկատեր կամ նոտար չհանդիսացող ֆիզիկական անձինք, եթե նրանց իրականացրած գործարքները, նույն օրենքի համաձայն, համարվում են ապրանքի մատակարարում:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 5-րդ հոդվածի համաձայն` ԱԱՀ-ով հարկվող օբյեկտ է համարվում Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ԱԱՀ վճարողների կողմից իրականացվող նույն օրենքի 6-րդ հոդվածով սահմանված բոլոր գործարքների (գործառնությունների) ամբողջ արժեքը (շրջանառությունը), եթե օրենքով այլ բան չի նախատեսված:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` ԱԱՀ-ով հարկվող գործարքներ (գործառնություններ) են համարվում ապրանքների մատակարարումը` գործարք, որն իրականացվում է ապրանքների (այդ թվում` արտադրանքի և անշարժ գույքի) սեփականության իրավունքը որևէ ձևով կատարվող հատուցման դիմաց այլ անձի փոխանցելու միջոցով:
Նշված կետով սահմանվել են նաև այն դեպքերը, երբ անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված գործարքները ևս համարվում են ապրանքի մատակարարում:
Մասնավորապես` իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի երրորդ պարբերության «ա» ենթակետով սահմանվել է, որ անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված գործարքները համարվում են ապրանքի մատակարարում ձեռնարկատիրական գործունեության առարկա հանդիսացող գույքի, արտադրական, այլ առևտրային և հասարակական նշանակության գույքի, ներառյալ` շենքերի, շինությունների (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության հողերի կամ գույքի սեփականությունում անձին պատկանող բաժնեմասի օտարման դեպքերում:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի համաձայն` ԱԱՀ-ով հարկվող շրջանառությունը (հարկման բազան) որոշվում է հետևյալ կարգով`
1) ապրանքների մատակարարման և ծառայությունների մատուցման դեպքերում (բացառությամբ նույն հոդվածով սահմանված դեպքերի) ԱԱՀ-ով հարկվող շրջանառություն է համարվում դրանց արժեքը դրամական արտահայտությամբ (ներառյալ` այդ արժեքին օրենքով միացվող այլ վճարումները)` առանց ԱԱՀ-ի, որը գնորդը պետք է վճարի մատակարարին որպես հատուցում: (...)
6) ապրանքների անհատույց մատակարարման, ծառայությունների անհատույց մատուցման, ինչպես նաև այն դեպքում, երբ դրանց դիմաց տվյալ գործարքների (գործառնությունների) համար սովորականի համեմատ կիրառվում են գործարքի իրական արժեքից 20 և ավելի տոկոսով ցածր գներ (մասնակի հատուցում), հարկման օբյեկտ է համարվում այդպիսի կամ նույնանման գործարքների համար համեմատելի հանգամանքներում որպես հարկվող շրջանառություն ընդունվող` նույն օրենքին համապատասխան որոշվող մեծության (գործարքի արժեքի, վճարի վարձատրության, պարգևի կամ այլ դրամական հատուցման մեծության), իսկ դրա բացակայության դեպքում` համանման պայմաններում գործող այլ հարկ վճարողի կողմից համեմատելի հանգամանքներում նույնանման գործարքների համար սովորաբար որպես հարկման օբյեկտ ընդունվող մեծության (գործարքի իրական արժեքի) 80 տոկոսը կազմող մեծությունը: (...)
9) շենքերի, շինությունների (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), բնակելի կամ այլ տարածքների օտարման դեպքում ԱԱՀ-ով հարկվող շրջանառությունը որոշվում է նույն հոդվածով սահմանված կարգով, բայց ոչ պակաս` գույքահարկով հարկման նպատակով` դրանց համար օրենքով սահմանված կարգով որոշվող արժեքից, բացառությամբ նույն կետով նախատեսված դեպքի: (...):
Վերը նշված իրավական նորմերի համակարգային վերլուծության արդյունքում ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ ավելացված արժեքի հարկն անուղղակի հարկ է, որի առանձնահատկություններից է այն, որ վերջինս կիրառվում է տնտեսական գործունեության բավականին լայն շրջանակում ընդգրկված գործարքների նկատմամբ, որոնք իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի իմաստով համարվում են ապրանքի մատակարարում:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի վերլուծության արդյունքում ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր նախկին որոշումներից մեկում արձանագրել է, որ ավելացված արժեքի հարկով հարկվող օբյեկտ, որպես կանոն, ձեռնարկատիրական գործունեություն վարող իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց (անհատ ձեռնարկատերերի) իրականացրած գործարքներն են: Միևնույն ժամանակ, սակայն, բացի վերը նշված անձանց կողմից իրականացրած գործարքների, օրենսդիրն իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքով որդեգրել է այն մոտեցումը, որ ձեռնարկատիրական գործունեություն չիրականացնող ֆիզիկական անձանց կողմից իրականացվող մի շարք գործարքներ որոշակի պայմանների առկայության դեպքում ևս իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի իմաստով դիտարկվում են որպես ապրանքի մատակարարում, հետևաբար նաև` ԱԱՀ-ով հարկվող գործարքներ: Նշված գործարքներից են, մասնավորապես, իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի երրորդ պարբերությամբ սահմանված գործարքները (տե՛ս, թիվ ՎԴ/0811/05/15 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 26.12.2016թ. որոշումը):
Վերոգրյալ իրավանորմերի և ՀՀ վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումների հաշվառմամբ գտնում ենք, որ անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված գործարքը համարվում է ապրանքի մատակարարում, հետևաբար նաև` ԱԱՀ-ով հարկվող գործարք, եթե օտարվել է ձեռնարկատիրական գործունեության առարկա հանդիսացող գույք, արտադրական, այլ առևտրային և հասարակական նշանակության գույք, ներառյալ` շենքերի, շինությունների (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության հողերի կամ գույքի սեփականությունում անձին պատկանող բաժնեմաս: Ընդ որում, օրենսդիրը նշված գույքի կամ դրանում անձին պատկանող բաժնեմասի օտարումն ապրանքի մատակարարում, հետևաբար նաև` ԱԱՀ-ով հարկվող գործարք համարելը չի պայմանավորել այդ գույքը կամ դրանում անձին պատկանող բաժնեմասի օտարումը որևէ հատուցելի եղանակով օտարելու հետ: Այսինքն` անկախ այն հանգամանքից` անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձը նշված գույքը կամ դրանում իրեն պատկանող բաժնեմասն օտարել է որևէ հատուցելի եղանակով (օրինակ` վաճառք, փոխանակություն), թե` անհատույց (օրինակ` նվիրատվություն), միևնույն է այդ գործարքն իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի երրորդ պարբերության «ա» ենթակետի իմաստով համարվում է ապրանքի մատակարարում, և ըստ այդմ` ԱԱՀ-ով հարկվող գործարք:
Գտնում ենք նաև, որ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի երրորդ պարբերության «ա» ենթակետով նախատեսված գործարքների դեպքում իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի կիրառման առումով ԱԱՀ-ի շեմ է համարվում ապրանքների մատակարարման իրացման շրջանառության 58,35 մլն դրամը: Նշված գործարքների մասով ԱԱՀ-ի պարտավորության մեծությունը որոշվում է գույքի մատակարարման գործարքի ընդհանուր հարկվող շրջանառությունից, եթե անձի իրականացրած ապրանքի մատակարարման գործարքների ընդհանուր շրջանառությունը նախորդ տարում գերազանցել է ԱԱՀ-ի շեմը` 58,35 մլն դրամը, սակայն, եթե անձի իրականացրած` ապրանքի մատակարարման գործարքների ընդհանուր շրջանառությունը նախորդ տարում չի գերազանցել ԱԱՀ-ի շեմը` 58,35 մլն դրամը, ապա ԱԱՀ-ի պարտավորության մեծությունը որոշվում է գույքի մատակարարման գործարքի ընդհանուր հարկվող շրջանառության և ընթացիկ տարվա սկզբից իրականացրած բոլոր գործարքների ընդհանուր հարկվող շրջանառության հանրագումարի ԱԱՀ-ի շեմը գերազանցող գումարից:
Հարկ ենք համարում ընդգծել, որ այն դեպքերում, երբ իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի երրորդ պարբերության «ա» ենթակետում նշված գործարքը կատարվել է անհատույց, այսինքն` գույքը կամ դրանում անձին պատկանող բաժնեմասն օտարվել է ոչ հատուցելի եղանակով, այդ գործարքի մասով ԱԱՀ-ի պարտավորության մեծությունը որոշվում է իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածով սահմանված կարգով, բայց ոչ պակաս` գույքահարկով հարկման նպատակով` գույքի կամ դրանում անձին պատկանող բաժնեմասի համար օրենքով սահմանված կարգով որոշվող արժեքից: Այսինքն` իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի երրորդ պարբերության «ա» ենթակետում նշված գույքի կամ դրանում անձին պատկանող բաժնեմասի ցանկացած եղանակով (հատուցելի կամ անհատույց) օտարման դեպքում ԱԱՀ-ով հարկվող շրջանառությունը որոշելիս որպես նվազագույն արժեք առնվազն պետք է ընդունվի տվյալ գույքի կամ դրանում անձին պատկանող բաժնեմասի կադաստրային արժեքը:
Միաժամանակ, անհրաժեշտ է նշել, որ օրենսդիրը որպես ընդհանուր կանոն ԱԱՀ-ով հարկվող գործարքներ է համարում այն դեպքերը, երբ ապրանքների մատակարարումն իրականացվում է սեփականության իրավունքը որևէ ձևով կատարվող հատուցման դիմաց այլ անձի փոխանցելու միջոցով (իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի առաջին պարբերության 1-ին կետ), սակայն այդ ընդհանուր կանոնից օրենսդիրն անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված որոշ գործարքների մասով նախատեսել է բացառություն` սահմանելով, որ անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված գործարքները համարվում են ապրանքի մատակարարում այն դեպքերում, երբ օտարվում է ձեռնարկատիրական գործունեության առարկա հանդիսացող գույք, արտադրական, այլ առևտրային և հասարակական նշանակության գույք, ներառյալ` շենքերի, շինությունների (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության հողերի կամ գույքի սեփականությունում անձին պատկանող բաժնեմասը` անկախ օտարման հատուցելի կամ անհատույց լինելու հանգամանքից (իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի երրորդ պարբերության «ա» ենթակետ): Դրա մասին է վկայում նաև այն հանգամանքը, որ մեկ օրացուցային տարվա ընթացքում երկու և ավելի թվով անգամ անձի սեփականությունը կամ ընդհանուր սեփականությունը հանդիսացող նույն տեսակի հետևյալ գույքի` բնակարանի, առանձնատան (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), անձնական օգտագործման ավտոմեքենայի, գյուղատնտեսական նշանակության և բնակավայրերի հողերի, ավտոտնակի` օտարելն ապրանքի մատակարարում, հետևաբար նաև` ԱԱՀ-ով հարկվող գործարք համարելու դեպքերն օրենսդիրը հստակ պայմանավորել է օտարումը որևէ ձևով կատարվող հատուցման հետ` իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի երրորդ պարբերության «բ» ենթակետը շարադրելով հետևյալ կերպ. «Անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված գործարքները համարվում են ապրանքի մատակարարում հետևյալ դեպքերում` (...) բ) մեկ օրացուցային տարվա ընթացքում երկու և ավելի թվով անգամ անձի սեփականությունը կամ ընդհանուր սեփականությունը հանդիսացող նույն տեսակի հետևյալ գույքի` բնակարանի, առանձնատան (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), անձնական օգտագործման ավտոմեքենայի, գյուղատնտեսական նշանակության և բնակավայրերի հողերի, ավտոտնակի` որևէ ձևով կատարվող հատուցման դիմաց օտարման դեպքերում ապրանքի մատակարարում է համարվում այդ ժամանակահատվածում երկրորդ և ավելի թվով նույն տեսակի գույքի օտարումը, եթե օտարումը կատարվում է տվյալ գույքի ձեռքբերմանը հաջորդող մեկ տարին չգերազանցող ժամանակահատվածում, (...)», իսկ նույն պարբերության «ա» ենթակետը շարադրելիս օրենսդիրը կիրառել է ոչ թե «որևէ ձևով կատարվող հատուցման դիմաց օտարման դեպքեր» ձևակերպումը, այլ` հետևյալ ձևակերպումը. «Անհատ ձեռնարկատեր չհանդիսացող ֆիզիկական անձի կողմից իրականացված գործարքները համարվում են ապրանքի մատակարարում հետևյալ դեպքերում` ա. ձեռնարկատիրական գործունեության առարկա հանդիսացող գույքի, արտադրական, այլ առևտրային և հասարակական նշանակության գույքի, ներառյալ` շենքերի, շինությունների (այդ թվում` անավարտ (կիսակառույց)), արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության հողերի կամ գույքի սեփականությունում անձին պատկանող բաժնեմասի օտարումը, (...)»:
Հարկ ենք համարում արձանագրել, որ սույն գործը հարուցվել է Տիգրան Սահակյանի կողմից ներկայացված վիճարկման հայցի հիման վրա, որով վերջինս պահանջել է վերացնել Վարչության պետի 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշումը:
Դատարանը, մերժելով հայցը, իսկ Վերաքննիչ դատարանը, անփոփոխ թողնելով Դատարանի վճիռը, եզրահանգել են, որ Վարչության պետի թիվ 1617/02 որոշումն իրավաչափ է և կազմված է օրենսդրության պահանջների պահպանմամբ, քանի որ Տիգրան Սահակյանը, իրականացնելով իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի երրորդ պարբերության «ա» ենթակետով սահմանված գործարք (ապրանքի մատակարարում), այն է` Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/5 հասցեում գտնվող շինության (առևտրի սրահի), Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/6 և թիվ 69/7 հասցեներում գտնվող հասարակական նշանակության շինությունների օտարում, որոնց հանրագումարային արժեքը (առաջինի մասով վաճառքի գինը, իսկ մյուսների մասով կադաստրային արժեքը) գերազանցել է օրենքով սահմանված ավելացված արժեքի հարկի շեմը, չի ներկայացրել ավելացված արժեքի հարկի հաշվարկ, ինչպես նաև չի վճարել այդ գործարքներից առաջացած ավելացված արժեքի հարկի գումարը, ինչը, սակայն, նա պարտավոր էր կատարել օրենքի ուժով:
Սույն հատուկ կարծիքում արտահայտած իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո դիտարկելով սույն գործի փաստերը և գնահատելով ստորադաս դատարանների դիրքորոշումները` հարկ ենք համարում արձանագրել հետևյալը.
Ամբողջությամբ հիմնավոր ենք համարում ստորադաս դատարանների եզրահանգումներն այն մասին, որ Կոմիտեի իրավաբանական վարչության պետի կողմից կայացված թիվ 1617/02 որոշումն իրավաչափ է և այն անվավեր ճանաչելու հիմքերը բացակայում են:
Այսպես. սույն գործի փաստերի համաձայն` Տիգրան Սահակյանը 13.05.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի վաճառքի պայմանագրով Օնիկ Այվազյանին է վաճառել Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/5 հասցեում գտնվող շինությունը (նպատակային նշանակությունը` առևտրի սրահ), որպիսի պայմանագրով նախատեսված անշարժ գույքի գինը կազմել է 57.000.000 ՀՀ դրամ: Այնուհետև Տիգրան Սահակյանը 31.07.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի նվիրատվության պայմանագրերով Վալերի Սահակյանին է նվիրել Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/6 և թիվ 69/7 հասցեներում գտնվող շինությունները (նպատակային նշանակությունները` հասարակական):
ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի աշխատակազմի իրավաբանական վարչության պետը, քննարկելով Տիգրան Սահակյանի վերաբերյալ վարչական վարույթի նյութերը, պարզել է, որ համաձայն ՀՀ կառավարության 30.12.2010 թվականի թիվ 1775-Ն որոշման, ըստ ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի կողմից ստացված անշարժ գույքի և դրա նկատմամբ գրանցված իրավունքների վերաբերյալ տեղեկությունների` Տիգրան Սահակյանի կողմից 13.05.2015 թվականին օտարվել է Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոց 69/5 հասցեում գտնվող հասարակական նշանակության անշարժ գույքը, որի պայմանագրի գումարը կազմել է 57.000.000 ՀՀ դրամ, իսկ կադաստրային արժեքը կազմել է 10.198.402 ՀՀ դրամ, 31.07.2015 թվականի անշարժ գույքի նվիրատվության պայմանագրերով Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոց 69/6 հասցեում գտնվող հասարակական նշանակության անշարժ գույքը (գույքի կադաստրային արժեքը կազմել է 19.598.935 ՀՀ դրամ) և Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոց 69/7 հասցեում գտնվող հասարակական նշանակության անշարժ գույքը (գույքի կադաստրային արժեքը կազմել է 13.441.573 ՀՀ դրամ) անհատույց հանձնվել է այլ անձի, որպիսի գործարքն իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի «ա» ենթակետի իմաստով համարվում է ԱԱՀ-ով հարկվող գործարք, սակայն Տիգրան Սահակյանի կողմից` իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի սահմանված կարգով չի հաշվարկվել ԱԱՀ-ի գումարը և ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի Կենտրոնի հարկային տեսչություն չի ներկայացվել 2015 թվականի 3-րդ եռամսյակի ԱԱՀ-ի հաշվարկը: Միաժամանակ, պարզվել է, որ ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի Կենտրոնի հարկային տեսչության կողմից կատարված ժամկետանց հարկային պարտավորությունների մասին հաշվարկի համաձայն` ԱԱՀ-ի գծով Տիգրան Սահակյանի չկատարված հարկային պարտավորությունը 01.08.2016 թվականի դրությամբ կազմել է 14.397.000 ՀՀ դրամ, որից ապառք` 6.338.102 ՀՀ դրամ, տույժ` 2.671.510 ՀՀ դրամ, տուգանք` 5.387.388 ՀՀ դրամ: Նշվածի հիման վրա ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի աշխատակազմի իրավաբանական վարչության պետը 18.08.2016 թվականին ընդունել է «Հարկ վճարողից ժամանակին չվճարված հարկային պարտավորությունների գծով վճարման ենթակա գումարը գանձելու մասին» թիվ 1617/02 որոշումը, որով որոշվել է Տիգրան Սահակյանից գանձել 14.397.000 ՀՀ դրամ:
Այսպիսով, վերոգրյալ իրավանորմերի և սույն գործի փաստական հանգամանքների համադրման արդյունքում գտնում ենք, որ հայցվոր Տիգրան Սահակյանի կողմից կատարվել է իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի երրորդ պարբերության «ա» ենթակետի իմաստով ապրանքի մատակարարում համարվող, հետևաբար նաև` ԱԱՀ-ով հարկվող գործարք: Մասնավորապես` հայցվոր Տիգրան Սահակյանի կողմից 13.05.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի վաճառքի պայմանագրով 57.000.000 ՀՀ դրամով օտարվել է Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/5 հասցեում գտնվող շինությունը (նպատակային նշանակությունը` առևտրի սրահ), իսկ 31.07.2015 թվականին կնքված անշարժ գույքի նվիրատվության պայմանագրերով անհատույց եղանակով (նվիրատվություն) օտարվել են Երևան քաղաքի Վարդանանց փողոցի թիվ 69/6 և թիվ 69/7 հասցեներում գտնվող շինությունները (նպատակային նշանակությունները` հասարակական), որոնց կադաստրային արժեքները կազմել են համապատասխանաբար 19.598.935 ՀՀ դրամ և 13.441.573 ՀՀ դրամ: Նշվածից հետևում է, որ հայցվոր Տիգրան Սահակյանի կողմից կատարվել է 90.040.508 ՀՀ դրամի (57.000.000 + 19.598.935 + 13.441.573) ապրանքի մատակարարում, որպիսի պարագայում ԱԱՀ-ի շեմը` 58,35 մլն դրամը, գերազանցող մասը` ԱԱՀ-ով հարկվող շրջանառությունը, կազմում է 31.690.508 ՀՀ դրամ (90.040.508 - 58.350.000), իսկ ԱԱՀ-ի 20 տոկոսն էլ կազմում է 6.338.102 ՀՀ դրամ: Միաժամանակ, հաշվի առնելով, որ Տիգրան Սահակյանի կողմից իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված կարգով և ժամկետներում հարկային մարմին չի ներկայացվել ԱԱՀ-ի հաշվարկ և վճարում չի կատարվել, հարկային մարմնի կողմից իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի (ուժը կորցրել է 01.01.2018 թվականին) 23-րդ և 24-րդ հոդվածներով սահմանված կարգով և չափերով իրավացիորեն հաշվարկվել են տույժեր` 2.671.510 ՀՀ դրամի չափով, ինչպես նաև տուգանք` 5.387.388 ՀՀ դրամի չափով:
Նման պայմաններում գտնում ենք, որ Դատարանը հայցը մերժելիս, իսկ Վերաքննիչ դատարանը Դատարանի վճիռն անփոփոխ թողնելիս իրավացիորեն են հաստատված համարել այն փաստական հանգամանքը, որ ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի կողմից կատարված` Տիգրան Սահակյանի` ԱԱՀ-ի գծով պարտավորության հաշվարկներն ամբողջությամբ կատարվել են իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի վերը վկայակոչված նորմերով սահմանված կարգով և դրանք բխում են վերջինիս կողմից կնքված գործարքների արժեքներից (պայմանագրից և կադաստրային արժեքներից), և եզրահանգել, որ Կոմիտեի աշխատակազմի իրավաբանական վարչության պետի 18.08.2016 թվականի «Հարկ վճարողից ժամանակին չվճարված հարկային պարտավորությունների գծով վճարման ենթակա գումարը գանձելու մասին» թիվ 1617/02 որոշմամբ Տիգրան Սահակյանին առաջադրված ԱԱՀ-ի պարտավորությունն իրավաչափ վարչական ակտ է, հետևաբար իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Ավելացված արժեքի հարկի մասին» ՀՀ օրենքի խախտմամբ ընդունված լինելու հիմքով սույն գործով վիճարկվող վարչական ակտն անվավեր ճանաչելու մասին Վճռաբեկ դատարանի եզրահանգումները մեր դիտարկմամբ չեն բխում վկայակոչված օրենքի կարգավորումներից:
2. Ինչ վերաբերում է վճռաբեկ բողոքի երկրորդ հիմքին, այն է` վարչական վարույթում Տիգրան Սահակյանի լսված լինելու իրավունքի խախտմանը, ապա գտնում ենք, որ այդ հիմքը չէր կարող քննարկման առարկա դառնալ Վճռաբեկ դատարանի կողմից և նաև հիմք հանդիսանալ վարչական ակտն անվավեր ճանաչելու համար հետևյալ պատճառաբանությամբ:
Այսպես. ՀՀ Սահմանադրության 61-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ դատական պաշտպանության իրավունք:
ՀՀ Սահմանադրության 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ և անաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք:
«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք, երբ որոշվում է նրա քաղաքացիական իրավունքները և պարտականությունները կամ նրան ներկայացրած ցանկացած քրեական մեղադրանքի առնչությամբ, ունի օրենքի հիման վրա ստեղծված անկախ ու անաչառ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում արդարացի և հրապարակային դատաքննության իրավունք:
ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 6-րդ հոդվածի համաձայն` դատարանը պարտավոր է ապահովել, որ կողմերն ունենան հավասար հնարավորություններ գործի քննության ամբողջ ընթացքում, ներառյալ` յուրաքանչյուր կողմին ընձեռել քննվող գործի վերաբերյալ իր դիրքորոշումը ներկայացնելու լիարժեք հնարավորություն:
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն (այսուհետ` ՄԻԵԴ) արտահայտել է այն դիրքորոշումը, որ այն դեպքերում, երբ դատաքննությունը ներառում է հակադիր մասնավոր շահեր, կողմերի հավասարության պահանջը, որն արդար դատաքննություն հասկացության հատկանիշներից մեկն է, ենթադրում է, որ յուրաքանչյուր կողմին ողջամիտ հնարավորություն պետք է տրվի ներկայացնելու իր փաստարկները, ներառյալ` ապացույցներ այնպիսի պայմաններում, որոնք նրան չեն դնում էականորեն ավելի նվազ բարենպաստ պայմաններում համեմատած հակառակ կողմի հետ (տե՛ս, Նելսիդա Նիկողոսյանը և Գվիդոն Մելքոնյանն ընդդեմ Հայաստանի թիվ 11724/04 և 13350/04 գանգատներով ՄԻԵԴ 06.12.2007 թվականի վճիռը, պարբ. 37):
Վարչական դատավարությունում կողմերի մրցակցության և իրավահավասարության սկզբունքի մասնավոր դրսևորումներից մեկն այն է, որ վարչական դատարանը պարտավոր է նախ և առաջ ապահովել գործի փաստական հանգամանքներն ի պաշտոնե («ex officio») պարզելու սկզբունքը, որը հանրային իրավահարաբերություններից ծագող վեճերից բխող գործերի քննության ընթացքում վարչական դատարանին օժտում է ակտիվ դերակատարությամբ, ինչը հնարավորություն է տալիս արդյունավետորեն ապահովելու իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտների ընդունած իրավական ակտերի, գործողությունների ու անգործությունների դեմ ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց հանրային սուբյեկտիվ իրավունքների դատական պաշտպանության իրացումը:
Անդրադառնալով նշված սկզբունքի էությանը` ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր որոշումներից մեկում արձանագրել է, որ գործի փաստական հանգամանքներն ի պաշտոնե պարզելու («ex officio») սկզբունքի համաձայն` դատարանի ակտիվ դերակատարությունն արտահայտվում է, մասնավորապես, որոշակի դատավարական գործողություններ կատարելիս դատավարության մասնակիցներին օժանդակելու` վարչական դատարանի պարտականությամբ: Այսպես, գործնականում հնարավոր են դեպքեր, երբ ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք` որպես վարչական դատավարության մասնակիցներ, ակնկալելով վարչական դատավարության կարգով վերականգնել իրենց խախտված իրավունքները, հայցադիմումը ներկայացնում են ձևական սխալներով, ճիշտ չեն ընտրում ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով սահմանված համապատասխան հայցատեսակը կամ ճիշտ չեն ձևակերպում իրենց հայցային պահանջները կամ ճիշտ չեն տարբերակում հիմնական ու ածանցյալ պահանջները կամ ներկայացնում են ոչ բավարար փաստական տվյալներ: Նշված դեպքերում վարչական դատարանի` դատավարության մասնակիցներին օժանդակելու պարտականությունը ստանում է գործնական մեծ նշանակություն, քանի որ հայցադիմումներում առկա ձևական սխալները մատնանշելու, ինչպես նաև ոչ հստակ հայցային պահանջները ճշտելու, ոչ ճիշտ հայցատեսակները պատշաճ հայցատեսակներով փոխարինելու, հիմնական և ածանցյալ պահանջները տարբերակելու, ոչ բավարար փաստական տվյալները համալրելու վերաբերյալ դատավարության մասնակիցներին առաջարկ անելու վարչական դատարանի պարտականության պատշաճ կատարման պայմաններում ապահովվում է ոչ միայն արդյունավետ դատաքննությունը, այլ նաև անձի խախտված իրավունքների արդյունավետ դատական պաշտպանությունը (տե՛ս, Ալեքսանդր Կարալովն ընդդեմ Երևանի քաղաքապետարանի թիվ ՎԴ/4315/05/14 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.04.2016 թվականի որոշումը):
Վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումների համատեքստում հարկ ենք համարում արձանագրել, որ դատավարական գործողություններ կատարելիս դատավարության մասնակիցներին օժանդակելու պարտականությունը դատարանը պետք է իրացնի այնպես, որպեսզի դրա արդյունքում, ի թիվս այլնի, ոչ բավարար փաստական տվյալները համալրվելու հետևանքով հայցվորը հնարավորություն ունենա ներկայացնելու իր պահանջները հիմնավորող լրացուցիչ փաստարկներ և ապացույցներ, իսկ պատասխանողը հավասարապես հնարավորություն ունենա առարկել այդ փաստարկների դեմ` ներկայացնելով իր առարկությունները հիմնավորող ապացույցներ:
Այդուհանդերձ հարկ ենք համարում ընդգծել, որ յուրաքանչյուր գործով մատնանշման պարտականության կատարումը պետք է կատարվի այն հաշվառմամբ, որ չխախտվի ՀՀ Սահմանադրությամբ և Կոնվենցիայով երաշխավորված դատական պաշտպանության իրավունքի իրացման հիմնական սկզբունքներից մեկը` տնօրինչականության (դիսպոզիտիվության) սկզբունքը, որն անձի` ՀՀ Սահմանադրությամբ և օրենքով նրան տրված հնարավորությունն է սեփական հայեցողությամբ տնօրինելու իր նյութական և դատավարական իրավունքները և դրանց պաշտպանության եղանակները:
Անդրադառնալով նշված սկզբունքի էությանը` ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր նախկին որոշումներից մեկով արձանագրել է, որ տնօրինչականության (դիսպոզիտիվության) սկզբունքն անձանց հնարավորություն է տալիս ինքնուրույն որոշել` դիմել, թե չդիմել դատարան իրենց իրավունքների, ազատությունների և օրինական շահերի պաշտպանության համար, այսինքն` իրականացնել, թե չիրականացնել իրենց դատական պաշտպանության հիմնական իրավունքը: Անձինք իրենց դատական պաշտպանության հիմնական իրավունքն իրացնելիս, ինչպես նաև դատարաններն արդարադատություն իրականացնելիս պետք է առաջնորդվեն վերը նշված սկզբունքով: Դատական պաշտպանության իրավունքի իրացումը տնօրինչականության (դիսպոզիտիվության) սկզբունքի հիման վրա անձի համար երաշխավորում է նաև հայցի առարկան և հիմքն ինքնուրույն որոշելու իրավական հնարավորություն: (...) Վարչական դատարանը պարտավոր է ինքնուրույն որոշել վեճի լուծման համար կիրառելի ենթակա իրավական նորմերը, ապա ձեռնարկել համարժեք միջոցներ` գործն ի պաշտոնե քննելու համար: Այսպես, օրինակ` վիճարկման հայցի հիման վրա հարուցված գործի շրջանակներում նախնական դատական նիստում պարզելով վիճելի իրավահարաբերության բնույթը և կիրառման ենթակա իրավական ակտերի շրջանակը, վարչական դատարանը մատնանշման իր լիազորությունն իրացնելիս պարտավոր է քննարկման առարկա դարձնել վարչական ակտի իրավաչափության վրա ազդեցություն ունեցող հնարավոր բոլոր հանգամանքները, այդ թվում` արդյո՞ք պահպանվել են այդ ակտի ընդունմանն ուղղված վարչական վարույթի ընթացակարգային բոլոր կանոնները, և արդյո՞ք ճիշտ են մեկնաբանվել ու կիրառվել վարչական ակտի հիմքում ընկած նյութական իրավունքի նորմերը: Այլ կերպ ասած` վիճարկման հայցի հիման վրա հարուցված գործի շրջանակներում վարչական դատարանը, անկախ հայցվորի կողմից վկայակոչված իրավական հիմքերից, պետք է մատնանշի նաև ողջամտորեն հնարավոր բոլոր այն իրավական նորմերը, որոնց խախտումը կարող է հիմք հանդիսանալ վարչական ակտի անվավերության համար և առաջարկի հայցվորին դրանք համալրել համապատասխան փաստական տվյալներով: Միաժամանակ հաշվի առնելով տնօրինչականության սկզբունքի բովանդակությունը և դրա կիրառելիությունը նաև վարչական դատավարությունում, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ վարչական ակտի իրավաչափությունը գնահատելիս հետագա դատավարական գործողությունների իրականացման ժամանակ վարչական դատարանը կաշկանդված է շահագրգիռ անձի կամահայտնությամբ: Մասնավորապես` այն դեպքում, երբ հայցվորը դատարանի կողմից մատնանշման լիազորության իրականացումից հետո պնդում է, որ վարչական ակտի իրավաչափությունը գնահատվի միայն որոշակի իրավական նորմի և ըստ այդմ ներկայացված փաստական հանգամանքների շրջանակներում, վարչական դատարանը գործի հետագա քննությունը պետք է իրականացնի և գործն ըստ էության լուծող դատական ակտում վարչական ակտի իրավաչափությունը գնահատի միայն այդ իրավական և փաստական հիմքերի շրջանակներում: Մինչդեռ այն դեպքում, երբ հայցվորը ևս գտնում է, որ դատարանը վարչական ակտի իրավաչափությունը պետք է ստուգի ամբողջ ծավալով, դատարանը վիճարկման հայցի հիման վրա հարուցված գործի շրջանակներում պարտավոր է ձեռնարկել ողջամտորեն հնարավոր բոլոր միջոցները վարչական ակտի իրավաչափությունն ամբողջ ծավալով գնահատելու համար անհրաժեշտ ապացույցներն ու տեղեկությունները ձեռք բերելու ուղղությամբ (տե՛ս Ա/Ձ Գևորգ Դավթյանն ընդդեմ ՀՀ ԿԱ պետական եկամուտների կոմիտեի Մաշտոցի հարկային տեսչության թիվ ՎԴ/2976/05/15 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 30.11.2018 թվականի որոշումը):
Վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո անդրադառնալով վիճարկման հայցով գործի քննության առանձնահատկություններին` արձանագրում ենք, որ յուրաքանչյուր գործով դատարանն ոչ միայն ինքնուրույն որոշում է վեճի լուծման համար կիրառման ենթակա իրավական նորմերը, այլ նաև կողմերի հետ քննարկում և որոշում է ապացուցում պահանջող փաստերի շրջանակը: Նշվածից հետևում է, որ բոլոր այն դեպքերում, երբ կողմերից մեկն առաջադրում է քննարկման ենթակա որևէ հարց, որի առնչությամբ կարող է առաջանալ ապացուցում պահանջող փաստերի շրջանակ, ապա դատարանը պարտավոր է այն ներառել այդ շրջանակի մեջ և ապացուցման բեռի բաշխման կանոններին համապատասխան կողմերից պահանջել դատարան ներկայացնել անհրաժեշտ ապացույցներ: Մինչդեռ, եթե կողմերը չեն առաջադրում քննարկման ենթակա որևէ հարց կամ չեն վիճարկում որևէ փաստական հանգամանք ու դատարանի գնահատմամբ վեճի լուծման համար նոր փաստեր պարզելու անհրաժեշտությունը բացակայում է, ապա հետագայում դատարանի վճիռը բողոքարկելիս դատավարության մասնակիցներն իրավունք կունենան վկայակոչելու որևէ փաստ միայն այն դեպքում, եթե դատարանը չի ձեռնարկել ողջամտորեն հնարավոր բոլոր միջոցները վարչական ակտի իրավաչափությունն ամբողջ ծավալով գնահատելու համար անհրաժեշտ ապացույցներն ու տեղեկությունները ձեռք բերելու ուղղությամբ, ինչի արդյունքում դատավարության մասնակիցը զրկվել է քննարկվող հարցի վերաբերյալ իր դիրքորոշումն արտահայտելու և փաստարկներ ու ապացույցներ ներկայացնելու իրավունքն իրացնելու իրական հնարավորությունից:
Այսպիսով, գտնում ենք, որ եթե վիճարկման հայցով գործի քննության ժամանակ դատավարության մասնակիցը վարչական ակտի իրավաչափությունը չի վիճարկել որևէ հիմքով, իսկ դատարանը, ելնելով գործով պարզված հանգամանքներից, անհրաժեշտ չի համարել նշված հիմքի առնչությամբ որոշակի հարցեր պարզելն ու ապացույցներ պահանջելը, ապա հետագայում դատարանի վճիռը վերաքննության կարգով բողոքարկելիս դատավարության մասնակիցները չեն կարող վերաքննիչ բողոքում ներառել վարչական ակտի անվավերության նոր հիմք, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դա պայմանավորված է դատարանի կողմից գործի փաստական հանգամանքներն ի պաշտոնե պարզելու («ex officio») սկզբունքի խախտման փաստով:
Գտնում ենք, որ վիճարկման հայցով գործի քննության ընթացքում վարչական ակտի իրավաչափության վրա ազդեցություն ունեցող բոլոր հիմքերը քննարկման առարկա դարձնելու պարագայում միայն կապահովվի վարչական դատավարությունը կողմերի իրավահավասարության հիման վրա իրականացնելու հիմնարար սկզբունքի պահպանումը, քանի որ վերջիններս հնարավորություն կունենան քննարկվող հարցի վերաբերյալ արտահայտելու իրենց դիրքորոշումն ու փաստարկները և ներկայացնել ապացույցներ: Այդուհանդերձ գործնականում հնարավոր են դեպքեր, երբ դատարանի կողմից գործի փաստական հանգամանքներն ի պաշտոնե պարզելու («ex officio») սկզբունքի խախտման պատճառով վարչական ակտի իրավաչափությունը դատարանում ստուգվի ոչ ամբողջ ծավալով, ուստի այդ պարագայում դատավարության մասնակիցն իրավունք ունի վերաքննիչ բողոքում ներառել վարչական ակտի անվավերության նոր հիմք և վերաքննիչ դատարանն էլ պարտավոր է անդրադառնալ այդ հիմքին:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր որոշումներից մեկում անդրադառնալով այն իրավական հարցին, թե կարո՞ղ է արդյոք վերաքննիչ դատարանը դատական ակտ կայացնել այնպիսի հիմքով, որը քննության առարկա չի դարձվել վարչական դատարանում և վկայակոչված չէ վերաքննիչ բողոքում, արձանագրել է, որ վերաքննիչ դատարանը, մի կողմից` չի կարող սեփական նախաձեռնությամբ դուրս գալ վարչական դատարանում գործի քննության շրջանակներից, այսինքն` առանց վերաքննիչ բողոքում համապատասխան հիմքի առկայության կայացնել դատական ակտ այն իրավական և փաստական հիմքերով, որոնք առաջին ատյանի դատարանում քննության առարկա չեն դարձվել: Իսկ մյուս կողմից` վերաքննիչ բողոքում վարչական դատարանի կողմից քննության առարկա չդարձված հիմքի առկայության դեպքում վերաքննիչ դատարանը պարտավոր է ըստ էության քննության առարկա դարձնել նաև վերաքննիչ բողոքի այդ հիմքը` այս պարագայում չսահմանափակվելով վարչական դատարանում գործի քննության շրջանակներով:
Փաստորեն, վարչական դատավարությունում գործի փաստական հանգամանքներն ի պաշտոնե պարզելու («ex officio») սկզբունքի ուժով վերաքննիչ դատարանը պարտավոր է ձեռնարկել անհրաժեշտ միջոցներ վերաքննիչ բողոքի բոլոր հիմքերն ըստ էության քննության առարկա դարձնելու համար` անկախ այն հանգամանքից, թե վերաքննիչ բողոքում վկայակոչված այս կամ այն հիմքը վարչական դատարանում քննարկվել է, թե` ոչ: Իսկ այն դեպքում, երբ վերաքննիչ բողոքում վկայակոչված չէ այնպիսի հիմք, որի վերաբերյալ վարչական դատարանում քննություն չի իրականացվել, ապա վերաքննիչ դատարանը չի կարող դուրս գալ վարչական դատարանում գործի քննության շրջանակներից և կայացնել դատական ակտ վերաքննիչ բողոքում չվկայակոչված և վարչական դատարանում քննության առարկա չդարձված հիմքով (տե՛ս Ա/Ձ Գևորգ Դավթյանն ընդդեմ ՀՀ ԿԱ պետական եկամուտների կոմիտեի Մաշտոցի հարկային տեսչության թիվ ՎԴ/2976/05/15 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 30.11.2018 թվականի որոշումը):
Այսպիսով, եզրահանգում ենք, որ վարչական դատարանի կողմից քննության առարկա չդարձված, սակայն վերաքննիչ բողոքում նշված հիմքը վերաքննիչ դատարանը պարտավոր է ըստ էության քննության առարկա դարձնել` չսահմանափակվելով վարչական դատարանում գործի քննության շրջանակներով: Միևնույն ժամանակ, սակայն, վերաքննիչ դատարանը չի կարող քննության առարկա դարձնել այնպիսի հիմք, որի վերաբերյալ ոչ միայն վարչական դատարանում քննություն չի իրականացվել, այլ նաև այդ հիմքով վերաքննիչ բողոք չի ներկայացվել:
Վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո դիտարկելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 155-րդ հոդվածի կանոնակարգումը, համաձայն որի` վերաքննության կարգով բողոքարկման ենթակա դատական ակտը չի կարող բողոքարկվել վճռաբեկ դատարան, եթե այն նույն հիմքերով չի բողոքարկվել վերաքննիչ դատարանում, բացառությամբ սույն օրենսգրքի 156-րդ հոդվածի 3-րդ մասով նախատեսված դեպքի (դատավարության մասնակից չդարձված անձանց կողմից բողոք ներկայացնելը), հանգում ենք այն եզրակացության, որ ՀՀ վարչական դատարանի վճռի դեմ որևէ հիմքով կամ հիմքերով վերաքննիչ բողոք ներկայացված չլինելու պարագայում դատավարության մասնակիցը չի կարող այդ հիմքով ներկայացնել վճռաբեկ բողոք, իսկ ներկայացնելու պարագայում էլ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իրավասու չէ այդ հիմքը դարձնել քննարկման առարկա:
Սույն գործի փաստերի համաձայն` պահանջելով վերացնել Կոմիտեի իրավաբանական վարչության պետի 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշումը, Տիգրան Սահակյանը վարչական վարույթում իր լսված լինելու իրավունքի խախտումը, որպես անվավերության հիմք, չի վկայակոչել ո՛չ ՀՀ վարչական դատարան ներկայացված հայցադիմումով, ո՛չ էլ ՀՀ վարչական դատարանում գործի քննության ընթացքում և այդ հիմքը ՀՀ վարչական դատարանում քննարկման առարկա չի դարձել: Նշված հիմքը չի վկայակոչվել նաև Տիգրան Սահակյանի կողմից ներկայացված վերաքննիչ բողոքում: Ավելին, վարչական վարույթում իր լսված լինելու իրավունքի խախտման հիմքը չի վկայակոչվել նույնիսկ Տիգրան Սահակյանի կողմից ներկայացված առաջին վճռաբեկ բողոքում: Նշված հիմքը վկայակոչվել է միայն «Վճռաբեկ բողոքը վերադարձնելու մասին» ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 25.07.2018 թվականի որոշմամբ արձանագրված սխալները շտկելուց հետո կրկին ներկայացված վճռաբեկ բողոքում, հետևաբար գտնում ենք, որ Վճռաբեկ դատարանը չէր կարող քննարկման առարկա դարձնել վարչական վարույթում Տիգրան Սահակյանի լսված լինելու իրավունքի խախտման հիմքը: Մինչդեռ Վճռաբեկ դատարանը, քննարկելով և հաստատված համարելով վարչական վարույթում Տիգրան Սահակյանի լսված լինելու իրավունքի խախտման փաստը, անվավեր է ճանաչել Կոմիտեի իրավաբանական վարչության պետի 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշումը, Կոմիտեին զրկելով նշված հարցի վերաբերյալ իր դիրքորոշումն արտահայտելու և փաստարկներ ու ապացույցներ ներկայացնելու իրավունքն իրացնելու իրական հնարավորությունից:
Վճռաբեկ դատարանը Տիգրան Սահակյանի լսված լինելու իրավունքի խախտման փաստը հաստատված համարելու հիմքում դրել է այն դատողությունը, որ Կոմիտեն 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշմանն ուղղված վարչական վարույթի ընթացքում լսումներ չի անցկացրել և փոխարենը, 10.08.2016 թվականին կազմված ծանուցագրով Տիգրան Սահակյանին առաջարկվել է եռօրյա ժամկետում Կոմիտեի աշխատակազմի իրավաբանական վարչություն ներկայացնել իր գրավոր բացատրությունները և/կամ առարկությունները, ինչը, սակայն, չի կարող փոխարինել «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածով նախատեսված լսումներին` լսումներ չանցկացնելու, ինչպես նաև վարչական վարույթը միայն եզրափակիչ փուլով իրականացնելու հիմքերի բացակայության պայմաններում: Արդյունքում Վճռաբեկ դատարանը եզրահանգել է, որ Կոմիտեի 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշմանն ուղղված վարչական վարույթի ընթացքում լսումներ չանցկացնելու հետևանքով Տիգրան Սահակյանը ոչ իրավաչափ կերպով զրկվել է իր նկատմամբ հարկային պարտավորություններ առաջադրելուն ուղղված վարչական վարույթի լսումների շրջանակում գործի քննարկման և լուծման համար էական նշանակություն ունեցող հարցերի կապակցությամբ դիրքորոշումներ, ապացույցներ ներկայացնելու և այլ ընթացակարգային գործողությունների միջոցով վարչական մարմնի վերջնական որոշման վրա ազդելու հնարավորությունից:
Մինչդեռ անդրադառնալով Վճռաբեկ դատարանի վերոգրյալ պատճառաբանություններին` հարկ ենք համարում արձանագրել հետևյալը.
Նախ` ինչպես վերը նշվեց, վարչական վարույթում իր լսված լինելու իրավունքի խախտումը, որպես անվավերության հիմք Տիգրան Սահակյանը չի վկայակոչել ո՛չ ՀՀ վարչական դատարան ներկայացված հայցադիմումով, ո՛չ ՀՀ վարչական դատարանում գործի քննության ընթացքում, ո՛չ էլ վերաքննիչ բողոքով, հետևաբար ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 155-րդ հոդվածի իրավակարգավորման համաձայն` այդ հիմքով չէր կարող ներկայացնել վճռաբեկ բողոք:
Երկրորդ` ինչպես հայցադիմումում, այնպես էլ սույն գործով վիճարկվող վարչական ակտում առկա է նշում այն մասին, որ Տիգրան Սահակյանի ներկայացուցչի կողմից վարչական մարմնին են ներկայացվել առարկություններ: Մասնավորապես, ՀՀ վարչական դատարան ներկայացված հայցադիմումում հայցվորի ներկայացուցիչը նշել է, որ «Տիգրան Սահակյանից չվճարված հարկային պարտավորությունները գանձելու վերաբերյալ իրականացվել է վարչական վարույթ, որի ընթացքում Տիգրան Սահակյանի ներկայացուցիչ` Հակոբ Սաֆարյանի կողմից ներկայացվել են առարկություններ (...)», իսկ վերաքննիչ բողոքում նշել է, որ «Տիգրան Սահակյանի կողմից Տեսչությանն են ներկայացվել գրավոր առարկություններ: (...) Տիգրան Սահակյանը կրկին ներկայացրել է գրավոր առարկություններ իր կողմից իրականացված գործարքները ավելացված արժեքի հարկով հարկվող գործարք համարվելու կապակցությամբ:»: Ընդ որում, ստորադաս դատարաններում հայցվորը վարչական ակտը վիճարկելու հիմքում դրել է ոչ թե այն հանգամանքը, որ ինքը ծանուցված չի եղել վարչական վարույթի լսումների անցկացման ժամանակի և վայրի մասին, ինչի հետևանքով խախտվել է իր լսված լինելու իրավունքը, այլ` այն, որ պատասխանող վարչական մարմնի կողմից չի պատճառաբանվել իր առարկությունները չընդունելը, ինչը ևս վկայում է այն մասին, որ վարչական մարմինն ապահովել է անձի լսված լինելու իրավունքի իրացումը:
Երրորդ` թեև տվյալ դեպքում վարչական վարույթում իր լսված լինելու իրավունքի խախտման հիմքով մեր համոզմամբ առհասարակ չէր կարող ներկայացվել վճռաբեկ բողոք` նույն հիմքով վերաքննիչ բողոք ներկայացված չլինելու պատճառով, այդուհանդերձ, եթե նույնիսկ ստորադաս դատարաններում չներկայացված ու քննարկման առարկա չդարձված հիմքը ևս Վճռաբեկ դատարանը դարձնում է քննարկման առարկա, ապա այդ հիմքով վարչական ակտն անվավեր ճանաչելու հետևանքով (այլ ոչ թե Վերաքննիչ դատարանի որոշումը բեկանելով ու գործը նոր քննության ուղարկելով) խախտվում է վարչական դատավարությունում կողմերի իրավահավասարության սկզբունքը, քանի որ Կոմիտեն զրկվում է ստորադաս դատարաններում չներկայացված ու քննարկման առարկա չդարձված հիմքի վերաբերյալ առարկություններ և ապացույցներ ներկայացնելու իրավունքն իրացնելու իրական հնարավորությունից:
Ամփոփելով վերոգրյալ իրավական և փաստական վերլուծությունները` գտնում ենք, որ Վերաքննիչ դատարանը, անփոփոխ թողնելով Կոմիտեի իրավաբանական վարչության պետի 18.08.2016 թվականի թիվ 1617/02 որոշումն անվավեր ճանաչելու Տիգրան Սահակյանի պահանջը մերժելու մասին Դատարանի վճիռը, կայացրել է գործն ըստ էության ճիշտ լուծող դատական ակտ, ուստի Տիգրան Սահակյանի կողմից ներկայացված վճռաբեկ բողոքի հիմքերի առկայությունը բավարար չէր կարող լինել Վերաքննիչ դատարանի որոշումը բեկանելու համար: Հետևաբար սույն գործով անհրաժեշտ էր կիրառել ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 169-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված` ստորադաս դատարանի դատական ակտն անփոփոխ թողնելու Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունը:
Դատավոր Ռ. Հակոբյան
Դատավոր Մ. Դրմեյան
Դատավոր Գ. Հակոբյան