ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ
ՎՃՌԱԲԵԿ ԴԱՏԱՐԱՆ
Հայաստանի Հանրապետության ԵԷԴ/0058/01/10
վերաքննիչ քրեական դատարանի որոշում
գործ թիվ ԵԷԴ/0058/01/10
Նախագահող դատավոր` Մ. Պետրոսյան
Դատավորներ` Գ. Մելիք-Սարգսյան
Ս. Համբարձումյան
ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քրեական պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան)
ՈՐՈՇՈՒՄ ՀԱՆՈՒՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ
նախագահությամբ Դ. Ավետիսյանի
մասնակցությամբ դատավորներ Ս. Օհանյանի
Հ. Ասատրյանի
Ե. Դանիելյանի
Ա. Պողոսյանի
Հ. Ղուկասյանի
քարտուղարությամբ Մ. Պետրոսյանի
մասնակցությամբ պաշտպան Վ. Զուռնաչյանի
2011 թվականի դեկտեմբերի 22-ին Երևան քաղաքում
դռնբաց դատական նիստում, քննության առնելով Սիրակ Շավարշի Սաքանյանի վերաբերյալ ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի (այսուհետ նաև` Վերաքննիչ դատարան) 2011 թվականի սեպտեմբերի 19-ի որոշման դեմ մեղադրող Ա. Ստեփանյանի վճռաբեկ բողոքը,
ՊԱՐԶԵՑ
1. Գործի դատավարական նախապատմությունը.
1. Քրեական գործը հարուցվել է 2010 թվականի հունվարի 20-ին:
Նախաքննության մարմնի 2010 թվականի ապրիլի 9-ի որոշմամբ Սիրակ Շավարշի Սաքանյանը ներգրավվել է որպես մեղադրյալ, և նրան մեղադրանք է առաջադրվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասով:
2010 թվականի մայիսի 7-ին քրեական գործը մեղադրական եզրակացությամբ ուղարկվել է Երևան քաղաքի Էրեբունի և Նուբարաշեն վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարան:
2. Երևան քաղաքի Էրեբունի և Նուբարաշեն վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանի 2010 թվականի հուլիսի 9-ի դատավճռով Ս. Սաքանյանը մեղավոր է ճանաչվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածի 1-ին մասով, և նրա նկատմամբ պատիժ է նշանակվել տուգանք` 150.000 ՀՀ դրամի չափով:
Մեղադրող Ա. Ստեփանյանի վերաքննիչ բողոքի քննության արդյունքում ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանը 2010 թվականի հոկտեմբերի 22-ի որոշմամբ վերաքննիչ բողոքը մերժել է, բեկանել է Երևան քաղաքի Էրեբունի և Նուբարաշեն վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանի 2010 թվականի հուլիսի 9-ի դատավճիռը և գործն ուղարկել է նույն դատարան` այլ կազմով նոր քննության:
3. Երևան քաղաքի Էրեբունի և Նուբարաշեն վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանի (այսուհետ նաև` Առաջին ատյանի դատարան) 2011 թվականի հունիսի 9-ի դատավճռով Ս. Սաքանյանը մեղավոր է ճանաչվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածի 1-ին մասով, և նրա նկատմամբ պատիժ է նշանակվել տուգանք` 100.000 ՀՀ դրամի չափով: ՀՀ քրեական օրենսգրքի 67-րդ հոդվածի 1-ին և 4-րդ մասերի հիման վրա` դատավճիռների համակցությամբ, նոր նշանակված պատժին լրիվ գումարվել է Երևանի քրեական դատարանի 2009 թվականի փետրվարի 13-ի դատավճռով նշանակված պատժի չկրած մասը, և Ս. Սաքանյանի նկատմամբ վերջնական պատիժ է նշանակվել ազատազրկում 1 ամիս 7 օր ժամկետով ու տուգանք` 100.000 ՀՀ դրամի չափով:
4. Մեղադրող Ա. Ստեփանյանի վերաքննիչ բողոքի քննության արդյունքում Վերաքննիչ դատարանը 2011 թվականի սեպտեմբերի 19-ի որոշմամբ վերաքննիչ բողոքը մերժել է` օրինական ուժի մեջ թողնելով Առաջին ատյանի դատարանի 2011 թվականի հունիսի 9-ի դատավճիռը:
5. Վերաքննիչ դատարանի 2011 թվականի սեպտեմբերի 19-ի որոշման դեմ վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել մեղադրող Ա. Ստեփանյանը:
2011 թվականի նոյեմբերի 18-ի որոշմամբ Վճռաբեկ դատարանը մեղադրող Ա. Ստեփանյանի վճռաբեկ բողոքն ընդունել է վարույթ:
Վճռաբեկ բողոքի պատասխան է ներկայացրել ամբաստանյալ Ս. Սաքանյանի պաշտպան Վ. Զուռնաչյանը` խնդրելով մեղադրող Ա. Ստեփանյանի վճռաբեկ բողոքը վերադարձնել:
2. Գործի փաստական հանգամանքները.
6. Նախաքննության մարմինը Ս. Սաքանյանին մեղադրանք է առաջադրել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասով այն բանի համար, որ նա 2010 թվականի հունվարի 19-ին` ժամը 22:30-ի սահմաններում, «Վարդաշեն» քրեակատարողական հիմնարկում, վիճաբանության ընթացքում, իր մոտ եղած դանակով դիտավորությամբ հարվածել է դատապարտյալ Հարություն Նարգիզյանի որովայնի շրջանին և վերջինիս առողջությանը պատճառել կյանքին վտանգ սպառնացող ծանր վնաս (տե՛ս Քրեական գործ, հատոր 1, էջ 109-112):
7. Առաջին ատյանի դատարանը, արձանագրելով, որ Ս. Սաքանյանի կողմից Հ. Նարգիզյանին մարմնական վնասվածքը դիտավորությամբ պատճառած լինելու հանգամանքը հիմնավորող որևէ ապացույց գործով ձեռք չի բերվել, գտել է, որ Ս. Սաքանյանի արարքում առկա է անզգուշությամբ մարմնական վնասվածք պատճառելու հանցակազմը, որպիսի արարքի համար էլ նա պետք է ենթարկվի քրեական պատասխանատվության:
Առաջին ատյանի դատարանի դատավճռում առկա են հետևյալ ձևակերպումները. «(...) մեղքի ձևի գնահատումը իրավական որակման խնդիր է, այլ ոչ թե դատաբժշկական փորձագետի գնահատման, բացի այդ, նման եզրակացությունը դուրս է նաև վերջինիս իրավասության սահմաններից:
(...) նախաքննության մարմինը մեղադրանքի հիմքում դրել է նաև ՀՀ ԱՆ «Վարդաշեն» ՔԿ հիմնարկի աշխատակից Մամիկոն Ադամյանի ցուցմունքն այն մասին, որ դատապարտյալներ Սիրակ Սաքանյանը և Հարություն Նարգիզյանը վիճաբանել են, սակայն պատճառներն ինքը պարզել չի կարողացել: Վկան նույն հանգամանքը պնդեց նաև դատաքննության ընթացքում տրված ցուցմունքներով, որևէ կերպ չմատնանշելով իր հայտնած տեղեկության ստացման աղբյուրը, իսկ համաձայն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 1-ին կետի 7-րդ ենթակետի` քրեական գործով վարույթում մեղադրանքի հիմքում չեն կարող դրվել և որպես ապացույց օգտագործվել այն նյութերը, որոնք ձեռք են բերվել անհայտ կամ դատական նիստում չբացահայտվող աղբյուրից:
(...)
Նախաքննության մարմինը ՀՀ ԱՆ «Վարդաշեն» ՔԿ հիմնարկի հաղորդման բովանդակության մեջ պարունակվող` «ըստ ստացված տեղեկությունների` դատապարտյալներ Սիրակ Սաքանյանի և Հարություն Նարգիզյանի միջև միջադեպը տեղի է ունեցել կենցաղային հարցերի շուրջ ծագած վեճի և պարտք ու պահանջի հետևանքով...» արտահայտությունը «օպերատիվ տեղեկատվություն» դիտելով դրել է մեղադրանքի հիմքում: Սակայն, միևնույն ժամանակ, նման տեղեկատվության տիրապետման պայմաններում նախաքննության մարմինը չի պարզել և չի հիմնավորել կենցաղային հարցերի, պարտք ու պահանջի կամ վեճի բնույթը և առհասարակ դրա առկայության կամ բացակայության փաստը, կամ ընդհանրապես դրա իսկությունը: Հետևաբար դատարանը գտնում է, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 105-րդ հոդվածի 1-ին կետի 7-րդ ենթակետի և 126-րդ հոդվածի հիմքով նշված հաղորդումը որպես մեղադրանքը հիմնավորող ապացույց դատարանի կողմից չի կարող գնահատվել:
(...)
Նախաքննության մարմինը որպես ապացույց է դիտել նաև քրեակատարողական հիմնարկի բուժմասի պետ Վ. Մանուչարյանի կողմից տրված տեղեկանքն այն մասին, որ դատապարտյալ Սիրակ Սաքանյանը չի կարող ցուցմունք տալ «իրավիճակով պայմանավորված նևրոտիկ վիճակ» ախտորոշման պատճառով: Նախաքննության մարմինը չի մեկնաբանել, իսկ դատարանի համար անհասկանալի է, թե ինչ ապացուցողական նշանակություն ունի կամ կարող է ունենալ նշված ապացույցը հանցավորի արարքը հիմնավորելու հարցում:
(...)
Համաձայն ապացույց հանդիսացող մյուս փաստաթղթի` բժշկական ամբուլատոր քարտի` Սիրակ Սաքանյանի պարանոցի ձախ շրջանում դիտվում է քերծվածք 7 սմ երկարությամբ և սալջարդի հետքեր: Ըստ ամբաստանյալի հայտարարության վերը նշված վնասվածքը պատճառվել է վայր ընկնելու հետևանքով: Վերը նշված փաստի շուրջ ամբաստանյալ Սիրակ Սաքանյանը ցուցմունք է տվել այն մասին, որ վնասվածքը ստացել է դեպքի օրը պապի հուղարկավորությունից գալու ճանապարհին ավտոմեքենան խափանվելու պատճառով հրելու ժամանակ սայթաքելու ու վայր ընկնելու հետևանքով: Սակայն նախաքննության մարմինը, նման տեղեկատվության տիրապետելով, սույն հանգամանքը պարզաբանելուն և վնասվածքները համապատասխան մասնագիտական հետազոտության ենթարկելուն ուղղված որևէ միջոցառում չի իրականացրել:
(...)
Վերը նշված հանգամանքները նախաքննության մարմնի կողմից առանց որևէ հավաստիության և հիմնավորման դիտվել են որպես ապացույցներ և որպես ենթադրվող հետևություններ դրվել են ամբաստանյալ Սիրակ Սաքանյանին առաջադրված մեղադրանքի հիմնավորման հիմքում» (տե՛ս Քրեական գործ, հատոր 3, էջ 81-85):
3. Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը.
Վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.
8. Բողոքաբերը փաստարկել է, որ Վերաքննիչ դատարանի դատական ակտը կայացվել է նյութական և դատավարական իրավունքի խախտումներով:
9. Նյութական իրավունքի խախտման կապակցությամբ բողոքի հեղինակը նշել է, որ քրեական հետապնդում իրականացնող մարմնի ձեռք բերած ապացույցները բավարար են եղել Ս. Սաքանյանի արարքը ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ հոդվածով որակելու համար, սակայն դատարանն արձանագրել է, որ Ս. Սաքանյանի կողմից Հ. Նարգիզյանին մարմնական վնասվածքը դիտավորությամբ պատճառած լինելու հանգամանքը հիմնավորող որևէ ապացույց գործով ձեռք չի բերվել:
Վերոգրյալից բողոքաբերը հետևություն է արել այն մասին, որ Վերաքննիչ դատարանը, Ս. Սաքանյանի արարքը ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասից ՀՀ քրեական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածով վերաորակելով, թույլ է տվել նյութական իրավունքի խախտում:
10. Դատավարական իրավունքի խախտման կապակցությամբ բողոքաբերը նշել է, որ Վերաքննիչ դատարանը ժխտողական վերաբերմունք է դրսևորել օպերատիվ-հետախուզական գործունեության արդյունքում ձեռք բերված տվյալների նկատմամբ: Մինչդեռ, ըստ բողոք բերած անձի, քրեական հետապնդման մարմնի ներկայացրած տվյալների տեղեկատվության աղբյուրը հայտնի չլինելու պատճառաբանությամբ դրանք որպես ապացույց չհամարելու փոխարեն Վերաքննիչ դատարանը կարող էր դատական գործողությունների միջոցով ճշտել նշված փաստական հանգամանքների աղբյուրները:
11. Հիմք ընդունելով վերոգրյալը` բողոքի հեղինակը խնդրել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 2011 թվականի սեպտեմբերի 19-ի որոշումը և գործն ուղարկել համապատասխան ստորադաս դատարան` նոր քննության:
4. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումը.
I. Արարքի քրեաիրավական որակումը և ապացուցումը.
12. Սույն գործով Վճռաբեկ դատարանի առջև բարձրացված առաջին իրավական հարցը հետևյալն է. ստորադաս դատարանների կողմից իրավաչափ է արդյոք Ս.Սաքանյանի արարքը ՀՀ քրեական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածի 1-ին մասով վերաորակելը և արդյոք գործում առկա ապացույցները բավարար են Ս.Սաքանյանի արարքը վերաորակելու վերաբերյալ ստորադաս դատարանների հետևությունը հիմնավորված համարելու համար:
13. Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ քրեական դատավարությունը ճանաչողական գործունեություն է, որն ուղղված է նախկինում տեղի ունեցած դեպքի հանգամանքների հետազոտմանը և վերականգնմանը: Քրեադատավարական ճանաչողության բովանդակության և կառուցվածքի բացահայտումը սերտորեն կապված է ապացուցում հասկացության հետ:
i
ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 124-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` «Ապացուցումը` գործի օրինական, հիմնավորված և արդարացի լուծման համար նշանակություն ունեցող հանգամանքները բացահայտելու նպատակով ապացույցներ հավաքելը, ստուգելը և գնահատելն է»:
Ապացուցման նպատակը կազմող ապացուցման ենթակա հանգամանքների համակարգը սահմանված է ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 107-րդ հոդվածում, որի համաձայն` միայն ապացույցների հիման վրա են հաստատվում`
1) դեպքը և հանգամանքները (կատարման ժամանակը, տեղը, եղանակը և այլն).
2) կասկածյալի և մեղադրյալի առնչությունը դեպքին.
3) հանցագործության` քրեական օրենքով նախատեսված հատկանիշները.
4) անձի մեղավորությունը քրեական օրենքով չթույլատրված արարք կատարելու մեջ.
5) քրեական օրենքով նախատեսված պատասխանատվությունը մեղմացնող կամ խստացնող հանգամանքները.
6) այն հանգամանքները, որոնցով դատավարության մասնակիցը կամ քրեական դատավարությանը մասնակցող այլ անձը հիմնավորում է իր պահանջները, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով:
14. Նշված հանգամանքներն իրենց ամբողջության մեջ կազմում են ապացուցման առարկան, որն օրենքում ձևակերպված է ընդհանուր տեսքով և կիրառելի է բոլոր տեսակի հանցագործությունների համար: Դրա հետ մեկտեղ, սակայն, Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում ընդգծել, որ ապացուցման առարկայի` օրենքում ամրագրված տիպական թվարկումը յուրաքանչյուր գործով ճշգրտվում և լրացվում է հանցագործության քրեաիրավական որակմանը համապատասխան: Սա նշանակում է, որ կատարված իրադարձությունը (ինչպես ամբողջությամբ, այնպես էլ նրա յուրաքանչյուր հանգամանքը առանձին վերցված) յուրաքանչյուր դեպքում պետք է հետազոտել հաշվի առնելով քրեական օրենքով նախատեսված կոնկրետ հանցակազմի հատկանիշները:
15. Ապացուցման առարկա կամ ապացուցման ենթակա հանգամանքներ հասկացության հետ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը կապում է «ապացույցների բավարարություն» հասկացությունը:
Այս կապակցությամբ Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում ընդգծել, որ եթե ապացուցման առարկան ցույց է տալիս, թե ինչ է անհրաժեշտ պարզել յուրաքանչյուր քրեական գործով, ապա ապացույցների բավարարությունը կապված է այն ապացուցողական նյութի հետ, որը վերաբերում է ապացուցման առարկային և թույլ է տալիս այդ հանգամանքների մասին գալ արժանահավատ հետևության: Որոշելով ապացույցների բավարարությունը` վարույթն իրականացնող մարմինները լուծում են քրեական գործի համար էական նշանակություն ունեցող հանգամանքների հետազոտման խորության աստիճանի հետ կապված հարցերը, մասնավորապես այն, թե ի՞նչ աստիճանի պետք է մանրացվի յուրաքանչյուր հանգամանքը, և ի՞նչ ծավալի ապացույցներ են անհրաժեշտ այդ հանգամանքները հավաստի պարզելու և դրա հիման վրա այս կամ այն դատավարական որոշումը կայացնելու համար:
Այսպիսով, ապացույցների բավարարությունը ենթադրում է կոնկրետ գործով ապացուցման շրջանակների այնպիսի որոշումը, որպեսզի հավաքված ապացույցները որակական կողմից ապահովեն ապացուցման առարկայի յուրաքանչյուր տարրի պարզումը, իսկ քանակական կողմից` այդ հանգամանքների բացահայտման արժանահավատությունը և դատավարական որոշումների հիմնավորվածությունն ու պատճառաբանվածությունը:
Ի տարբերություն ապացուցման առարկայի, ապացույցների բավարարություն հասկացության բովանդակությունը քրեական դատավարության օրենսդրությամբ բացահայտված չէ, այսինքն` օրենքում հստակ նշում չկա այն մասին, թե մինչև ե՞րբ պետք է հավաքվեն և հետազոտվեն ապացույցները, որպեսզի յուրաքանչյուր գործով պարզվի ապացուցման առարկան ամբողջությամբ կամ նրա տարրերն առանձին վերցրած: Բացի այդ, օրենքում սահմանված չէ միասնական չափանիշ առ այն, թե ե՞րբ են ի հայտ գալիս յուրաքանչյուր քրեական գործով ապացուցման առարկան բացահայտված համարելու հիմքերը:
Վճռաբեկ դատարանը ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի համակարգային վերլուծության հիման վրա արձանագրում է ապացույցների բավարարությունը որոշելու հետևյալ ընդհանուր չափանիշները`
1) վարույթն իրականացնող մարմինների ներքին համոզմունք,
2) դատավարական որոշումների հիմնավորվածություն և պատճառաբանվածություն,
3) անմեղության կանխավարկած:
16. Ապացույցների բավարարությունը որոշելու առաջին չափանիշը վարույթն իրականացնող մարմինների ներքին համոզմունքն է: Վերջինիս Վճռաբեկ դատարանն անդրադարձել է Մ. Հովհաննիսյանի և Ա. Մարտիրոսյանի վերաբերյալ որոշման մեջ և դիրքորոշում ձևավորել այն մասին, որ «(...) Ներքին համոզմունքը, որպես ապացույցների գնահատման արդյունք, բնութագրվում է օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գործոնների անխզելի կապով. այն, մի կողմից, պետք է բխի հետազոտվող ապացույցների բավարար համակցությունից և հիմնվի դրանց վրա, իսկ մյուս կողմից, անկողմնակալ դիտորդի մոտ պետք է առաջացնի այն վստահությունը, որ ապացույցները հետազոտվել են արդարության բոլոր պահանջների պահպանմամբ:
Ապացույցները, որոնք հավաքվել և ստուգվել են օրենքին համապատասխան, կազմում են ներքին համոզմունքի այն օբյեկտիվ հիմքը, որն իր դրսևորումն է գտնում ընդունվող որոշումներում: Թեպետ ապացույցների գնահատումը կատարվում է ներքին համոզման հիման վրա, այն չի կարող լինել կամայական: Դրա հիմքում պետք է դրված լինի գործի բոլոր հանգամանքների լրիվ, օբյեկտիվ և բազմակողմանի քննությունը: (...)» (տե՛ս Մակար Հովհաննիսյանի և Աշոտ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի 2010 թվականի փետրվարի 12-ի թիվ ԵՔՐԴ/0632/01/08 որոշման 14-րդ կետը):
Զարգացնելով վկայակոչված որոշման մեջ ձևավորված իրավական դիրքորոշումը` Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ներքին համոզմունքը վարույթն իրականացնող մարմնի համոզմունքն է այն մասին, որ առկա ապացույցները բավարար են գործի ճիշտ լուծման համար անհրաժեշտ հանգամանքները բացահայտված դիտելու համար:
17. Վճռաբեկ դատարանը գտնում է նաև, որ ապացույցների բավարարությունը չի կարող որոշվել թվաբանական ցուցանիշով, այդ պատճառով ՀՀ քրեադատավարական օրենքն օգտագործում է «ապացույցների համակցություն» հասկացությունը: Ակնհայտ է, որ ապացույցները բավարար չեն, եթե`
1) գործում բացակայում է որևէ ապացույց գործի ճիշտ լուծման համար նշանակություն ունեցող որևէ հանգամանքի պարզման համար,
2) եղած ապացույցը թույլ չի տալիս պարզել այդ հանգամանքը անհրաժեշտ խորությամբ և լրիվությամբ,
3) այդ հանգամանքի ապացուցվածությունը կասկած է հարուցում:
18. Ապացույցների բավարարությունը որոշելու երկրորդ չափանիշը ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված դատավարական որոշումների հիմնավորվածության և պատճառաբանվածության պահանջն է:
Քրեական վարույթի ընթացքում ընդունվում են բազմաթիվ դատավարական որոշումներ, որոնցից յուրաքանչյուրը պահանջում է ապացուցման առարկայի մեջ մտնող հանգամանքների ապացուցվածության տարբեր աստիճաններ: Օրինակ, քրեական գործ հարուցելու կամ խափանման միջոց ընտրելու մասին որոշման համար բավարար է նաև այդ հանգամանքների ենթադրյալ ապացուցվածությունը, մինչդեռ մեղադրական դատավճռի դեպքում պահանջվում է այդ հանգամանքների հավաստի ապացուցվածություն:
Ապացույցների բավարարությունը այս տեսանկյունից ընդգծում է ապացուցողական գործունեության շրջանակները, որն ապահովում է այս կամ այն դատավարական որոշումը կայացնելու համար անհրաժեշտ հանգամանքների վերաբերյալ ապացուցման սուբյեկտի իմացության չափը:
19. Ապացույցների բավարարությունը որոշելու երրորդ չափանիշը անմեղության կանխավարկածի սկզբունքն է (անմեղության կանխավարկածի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշումը տե՛ս Արմեն Բաբայանի և Սուրեն Թումանյանի վերաբերյալ 2011 թվականի դեկտեմբերի 22-ի թիվ ԵԷԴ/0044/01/11 որոշման 14-րդ կետում):
20. Հիմք ընդունելով սույն որոշման 12-19-րդ կետերում շարադրված վերլուծությունը` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ապացուցումը քրեադատավարական գործունեության միջուկն է, առանց որի հնարավոր չէ քրեական գործն ըստ էության լուծել և կայացնել այնպիսի դատական ակտ, որը կպարունակի ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 360-րդ հոդվածում ամրագրված` դատավճիռ կայացնելիս դատարանի լուծմանը ենթակա հարցերի պատասխանները:
21. Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է նաև, որ ապացուցումը սերտորեն կապված է «հանցագործությունների որակում» հասկացության հետ. դրանք հարաբերակցվում են որպես գործունեություն և արդյունք: Հանցագործությունների որակումը ենթադրում է գործով բացահայտված հանգամանքների հետազոտություն, օրենքի իմաստի բացահայտում, կոնկրետ նորմի ընտրություն, այդ նորմում ամրագրված հատկանիշների հարադրում բացահայտված փաստերի հետ և որպես արդյունք համապատասխան դատավարական փաստաթղթերում հետևության ձևավորում: ՈՒստի, Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն որոշման 12-րդ կետում բարձրացված հարցին պատասխանելու համար անհրաժեշտ է պարզել սույն գործով ապացուցման առարկան, մասնավորապես տեղի ունեցած դեպքը և հանգամանքները, Ս. Սաքանյանի առնչությունը դեպքին և այդ պարզված հանգամանքներին համապատասխան քրեաիրավական գնահատական տալ Ս. Սաքանյանի արարքին:
i
22. Հիմք ընդունելով սույն որոշման նախորդ կետում սահմանած արարքի քրեաիրավական որակման ընդհանուր կանոնները, Վճռաբեկ դատարանը, մինչև ապացուցման առարկայի ապացուցվածության հարցին անդրադառնալը նպատակահարմար է գտնում վերլուծել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ և 120-րդ հոդվածներով սահմանված հանցակազմերը:
ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասը քրեական պատասխանատվություն է նախատեսում դիտավորությամբ մեկ ուրիշին մարմնական վնասվածք պատճառելու կամ առողջությանն այլ ծանր վնաս պատճառելու համար, որը վտանգավոր է կյանքի համար կամ առաջացրել է տեսողության, խոսքի, լսողության կամ որևէ օրգանի կամ օրգանի ֆունկցիայի կորուստ կամ արտահայտվել է դեմքի անջնջելի այլանդակմամբ, ինչպես նաև կյանքի համար վտանգավոր այլ վնաս է պատճառել առողջությանը կամ առաջացրել է դրա քայքայում` զուգորդված ընդհանուր աշխատունակության ոչ պակաս, քան մեկ երրորդի կայուն կորստով կամ հանցավորի համար ակնհայտ մասնագիտական աշխատունակության լրիվ կորստով կամ առաջացրել է հղիության ընդհատում, հոգեկան հիվանդություն, թմրամոլությամբ կամ թունամոլությամբ հիվանդացում:
ՀՀ քրեական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածի 1-ին մասը քրեական պատասխանատվություն է սահմանում անզգուշությամբ մեկ ուրիշի առողջությանը ծանր վնաս պատճառելու համար:
Վերը նշված նորմերի վերլուծությունից երևում է, որ այս երկու հանցակազմերի տարբերությունը մեղքի ձևի մեջ է. եթե ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված արարքը սուբյեկտիվ կողմից բնութագրվում է դիտավորությամբ, որը կարող է լինել ինչպես ուղղակի, այնպես էլ անուղղակի, ապա ՀՀ քրեական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված արարքը սուբյեկտիվ կողմից բնութագրվում է անզգուշությամբ, որը կարող է դրսևորվել ինչպես ինքնավստահության, այնպես էլ անփութության ձևով:
23. Սույն գործի նյութերի ուսումնասիրությունից երևում է, որ Առաջին ատյանի դատարանը Ս. Սաքանյանի արարքը ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ հոդվածից վերաորակել է 120-րդ հոդվածով` պատճառաբանելով, որ Ս. Սաքանյանի կողմից Հ. Նարգիզյանին մարմնական վնասվածքը դիտավորությամբ պատճառած լինելու հանգամանքը հիմնավորող որևէ ապացույց գործով ձեռք չի բերվել:
Առաջին ատյանի դատարանը, Ս. Սաքանյանի արարքը վերաորակելով ՀՀ քրեական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածի 1-ին մասով, հիմք է ընդունել տուժող Հարություն Նարգիզյանի, ամբաստանյալ Սիրակ Սաքանյանի, վկաներ Էդուարդ Չիլոյանի և Կարեն Կարապետյանի ցուցմունքներն այն մասին, որ էլեկտրական սալիկը կարճ միացում է տվել, Հ. Նարգիզյանը նստած տեղից փորձել է վազել էլեկտրական սալիկն անջատելու, այդ ժամանակ Ս. Սաքանյանը, որը նստած դանակով հաց կտրելուց է եղել, կտրուկ շրջվել է դեպի Հ. Նարգիզյանի կողմը, դրա հետևանքով նրանք բախվել են և Ս. Սաքանյանի ձեռքի դանակը վնասել է Հ. Նարգիզյանին (տե՛ս սույն որոշման 7-րդ կետը):
Առաջին ատյանի դատարանի դատավճիռը Վերաքննիչ դատարանի 2011 թվականի սեպտեմբերի 19-ի որոշմամբ թողնվել է օրինական ուժի մեջ (տե՛ս սույն որոշման 4-րդ կետը):
24. Սույն որոշման նախորդ կետում մեջբերված փաստական հանգամանքները վերլուծելով սույն որոշման 12-21-րդ կետերում շարադրված վերլուծության լույսի ներքո` Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն գործով Առաջին ատյանի դատարանը, պատշաճ իրավական ընթացակարգի շրջանակներում հետազոտել է գործով ձեռք բերված ապացույցները և դրանք գնահատելով վերաբերելիության, թույլատրելիության, իսկ ամբողջ ապացույցներն իրենց համակցությամբ` գործի լուծման համար բավարարության տեսանկյունից, դրանց բազմակողմանի, լրիվ և օբյեկտիվ քննության վրա հիմնված իր ներքին համոզմամբ հանգել է ճիշտ հետևության, որ ձեռք բերված ապացույցներով Ս. Սաքանյանի արարքը ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասով սխալ է որակված, քանի որ դրանցով չի հաստատվում մեղադրանքի կողմի ներկայացված դեպքի նկարագիրը և դրան համապատասխան մեղքի դիտավորյալ ձևը, այլ հաստատվում է սույն որոշման նախորդ կետում ներկայացված դեպքը և դրան համապատասխան մեղքի անզգույշ ձևը, ուստի Ս. Սաքանյանի արարքը համապատասխանում է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածի 1-ին մասին:
Հետևաբար, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Ս. Սաքանյանի արարքը ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասից ՀՀ քրեական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածի 1-ին մասով վերաորակելու վերաբերյալ ստորադաս դատարանների դատական ակտերը հիմնավորված են:
25. Վերոգրյալը Վճռաբեկ դատարանին հիմք է տալիս արձանագրելու, որ դատական սխալի առկայության մասին բողոքաբերի հետևությունը գործի նյութերից չի բխում և իրավաչափ չէ, ավելին, բողոքաբերն ընդամենը բողոքում որոշակի կասկածներ է արտահայտում Ս. Սաքանյանի արարքի որակման համար հիմք ծառայած փաստական հանգամանքների նկատմամբ, առանց որևէ ուղղակի ապացույց վկայակոչելու:
Անդրադառնալով ապացույցների բովանդակության, թույլատրելիության և վերաբերելիության հարցերին Վճռաբեկ դատարանը Մ. Հովհաննիսյանի և Ա. Մարտիրոսյանի վերաբերյալ որոշման մեջ դիրքորոշում է ձևավորել այն մասին, որ «(...) քրեադատավարական օրենքով ապացույցներին և ապացուցման գործընթացին ներկայացվող պահանջները հետևյալն են.
ա) ապացույցները պետք է պարունակեն ոչ թե գնահատողական դատողություններ, կարծիքներ, այլ կոնկրետ փաստական տվյալներ որոշակի գործողությունների, իրադարձությունների վերաբերյալ,
բ) այդ փաստական տվյալները պետք է ձեռք բերվեն օրենքով նշված աղբյուրներից և վերաբերեն կոնկրետ տվյալ գործին և ապացուցման առարկային,
գ) ապացույցները պետք է ձեռք բերվեն, ամրագրվեն և օգտագործվեն քրեադատավարական օրենքով սահմանված կարգով: (...)» (տե՛ս Մակար Հովհաննիսյանի և Աշոտ Մարտիրոսյանի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի 2010 թվականի փետրվարի 12-ի թիվ ԵՔՐԴ/0632/01/08 որոշման 13-րդ կետը):
26. Նախորդ կետում մեջբերված դիրքորոշումները կիրառելով սույն գործի նկատմամբ Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ դատախազի կողմից վկայակոչված փաստական տվյալներն ընդամենը կարծիքներ են, գնահատողական դատողություններ և որևէ կոնկրետ փաստերի, գործողությունների վերաբերյալ ուղղակի վկայող փաստական տվյալներ չեն: Դրանք չեն վերաբերում ապացուցման առարկայի մեջ մտնող որևէ հանգամանքին. չեն հաստատում կամ հերքում որևէ հանգամանք: Դրանց որոշ մասը ձեռք չեն բերվել քրեադատավարական օրենքով սահմանված աղբյուրներից, չեն ամրագրված դատավարական օրենքով սահմանված կարգով, ուստիև չեն կարող օգտագործվել որպես ապացույց:
27. Հիմք ընդունելով սույն որոշմամբ բերված դատողությունները` Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ անհիմն է բողոքաբերի փաստարկն այն մասին, որ քրեական հետապնդում իրականացնող մարմնի ձեռք բերած ապացույցները բավարար են եղել Ս. Սաքանյանի արարքը ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ հոդվածով որակելու համար, և որ Ս. Սաքանյանի արարքը ՀՀ քրեական օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասից ՀՀ քրեական օրենսգրքի 120-րդ հոդվածով վերաորակելով` ստորադաս դատարանները թույլ են տվել նյութական իրավունքի խախտում (տե՛ս սույն որոշման 9-րդ կետը):
II. Ապացուցման պարտականությունը.
28. Վճռաբեկ դատարանի առջև բարձրացված երկրորդ իրավական հարցը հետևյալն է. արդյո՞ք դատարանը պարտավոր էր սույն գործով քրեական հետապնդման մարմնի ներկայացրած տվյալների տեղեկատվության աղբյուրը հայտնի չլինելու պատճառաբանությամբ դրանք որպես ապացույց չհամարելու փոխարեն դատական գործողությունների միջոցով ճշտել նշված փաստական հանգամանքների աղբյուրները:
Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ բարձրացված իրավական հարցին պատասխանելու համար անհրաժեշտ է վերլուծել քրեական դատավարությունում դատարանի կարգավիճակի և ապացուցման պարտականության հարցերը:
29. ՀՀ Սահմանադրության 19-րդ հոդվածի համաձայն` «Յուրաքանչյուր ոք ունի իր խախտված իրավունքները վերականգնելու, ինչպես նաև իրեն ներկայացված մեղադրանքի հիմնավորվածությունը պարզելու համար հավասարության պայմաններում, արդարության բոլոր պահանջների պահպանմամբ անկախ և անկողմնակալ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում իր գործի հրապարակային քննության իրավունք (...)»:
i
Մասնավորեցնելով Սահմանադրության 19-րդ հոդվածի պահանջները` ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 23-րդ հոդվածը սահմանում է, որ
«1. Քրեական դատավարությունն իրականացվում է մրցակցության սկզբունքի հիման վրա:
2. Քրեական հետապնդումը, պաշտպանությունը և գործի լուծումը տարանջատված են. դրանք իրականացնում են տարբեր մարմիններ և անձինք:
3. Դատարանը հանդես չի գալիս մեղադրանքի կամ պաշտպանության կողմում և արտահայտում է միայն իրավունքի շահերը:
4. Քրեական գործը քննող դատարանը, պահպանելով օբյեկտիվությունը և անկողմնակալությունը, մեղադրանքի և պաշտպանության կողմերի համար ստեղծում է գործի հանգամանքների բազմակողմանի և լրիվ հետազոտման անհրաժեշտ պայմաններ:
Դատարանը կաշկանդված չէ կողմերի կարծիքներով և իրավունք ունի սեփական նախաձեռնությամբ անհրաժեշտ միջոցներ ձեռնարկել քրեական գործով ճշմարտությունը բացահայտելու համար:
5. Քրեական դատավարությանը մասնակցող կողմերը քրեական դատավարական օրենսդրությամբ օժտված են իրենց դիրքորոշումը պաշտպանելու հավասար հնարավորություններով (...)»:
30. Շարադրված դրույթների համակարգային վերլուծությունը թույլ է տալիս եզրակացություն անել այն մասին, որ արդար դատաքննության հիմնարար իրավունքի ապահովման անկյունաքարը, ի թիվս քրեական դատավարության այլ կարևորագույն սկզբունքների, մրցակցության սկզբունքն է, որը կարող է երաշխավորվել երեք բաղադրատարրերի միաժամանակյա պահպանման դեպքում: Դրանք են`
ա) կողմերի դատավարական իրավահավասարություն` սեփական դիրքորոշումը հիմնավորելու և մյուս կողմի փաստարկները հերքելու համար,
բ) կողմերի միջև մեղադրանքի և պաշտպանության գործառույթների տարանջատում և դրանց սահմանազատում գործի լուծման գործառույթից,
գ) անկախ և անկողմնակալ դատարանի առկայություն:
Ա. Բաբայանի և Ս. Թումանյանի վերաբերյալ որոշման մեջ Վճռաբեկ դատարանն իրավական դիրքորոշում է ձևավորել այն մասին, որ «(...) դատարանի կարգավիճակի բնութագրական կողմերից մեկն էլ այն է, որ որպես քրեական գործը քննող անկախ և անկողմնակալ մարմին, դատարանը չի կարող հանդես գալ մեղադրանքի կամ պաշտպանության կողմում և պետք է արտահայտի միայն իրավունքի շահերը: Քրեական գործը քննող դատարանը, պահպանելով օբյեկտիվությունը և անկողմնակալությունը, մեղադրանքի և պաշտպանության կողմերի համար պետք է ստեղծի գործի հանգամանքների բազմակողմանի և լրիվ հետազոտման անհրաժեշտ պայմաններ` դրանով իսկ ապահովելով մրցակցության սկզբունքի կենսագործումը և հասնելով քրեական դատավարության առջև դրված խնդիրների իրագործմանը» (տե՛ս Արմեն Բաբայանի և Սուրեն Թումանյանի վերաբերյալ 2011 թվականի դեկտեմբերի 22-ի թիվ ԵԷԴ/0044/01/11 որոշման 13-րդ կետը):
31. Հիմք ընդունելով վերոգրյալը` Վճռաբեկ դատարանը արձանագրում է, որ գործող քրեադատավարական օրենսդրությունը դատական քննության փուլում ապացուցման գործունեության հիմքում դրել է ոչ թե յուրաքանչյուր քրեական գործով օբյեկտիվ ճշմարտությունը բացահայտելու պարտադիր պայմանը, այլ մրցակցության և կողմերի իրավահավասարության ապահովման պահանջը, որը համարվում է արդարացի դատական ակտ կայացնելու գլխավոր պայմանը: Միաժամանակ արձանագրում է, որ դատարանը հանդես չի գալիս մեղադրանքի կամ պաշտպանության կողմում և արտահայտում է միայն իրավունքի շահերը, ինչպես նաև այն, որ դատարանը կաշկանդված չէ կողմերի կարծիքներով և իրավունք ունի սեփական նախաձեռնությամբ անհրաժեշտ միջոցներ ձեռնարկել քրեական գործով ճշմարտությունը բացահայտելու համար:
Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ մրցակցությունը և ապացուցման գործընթացում դատարանի ակտիվությունը չեն հակասում միմյանց, սակայն կարևոր է հստակ որոշել դատական ակտիվության սահմանները և նպատակը, որպեսզի թույլ չտրվի դատարանին ներքաշվելու մեղադրանքի կամ պաշտպանության կողմին օգնելու, մեղադրյալի մեղքի ապացուցման կամ հերքման գործին:
32. Սույն որոշման 30-31-րդ կետերում շարադրված վերլուծության ներքո Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ապացուցման գործունեության մեջ դատարանի ակտիվությունը նրա համար է, որպեսզի
ա) ապահովվի կողմերի իրական հավասարությունը և մրցակցությունը,
բ) կանխվեն անձի իրավունքների ու օրինական շահերի խախտումները կամ անհիմն սահմանափակումները
գ) դատարանը կայացնի հիմնավորված, օրինական և արդարացի դատական ակտ:
Վերոնշյալից հետևում է, որ դատարանը չի կրում մեղադրանքը ապացուցելու կամ քրեական հետապնդման մարմնի թույլ տված թերացումները վերացնելու պարտականություն: Ապացուցմանը մասնակցելը դատարանի իրավունքն է, այլ ոչ թե պարտականությունը, ընդ որում, դատարանն ինքն է որոշում նոր ապացույց հավաքելու անհրաժեշտության հարցը, բնականաբար, նպատակ չհետապնդելով աջակցելու մեղադրանքը ապացուցելուն: Մեղադրանքը ապացուցելու պարտականությունը ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ և 124-րդ հոդվածների ուժով կրում են քրեական հետապնդման մարմինները:
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքը նույնպես ելնում է այն գաղափարից, որ ապացուցման պարտականությունը դրված է մեղադրանքի կողմի վրա և ցանկացած կասկած պետք է մեկնաբանվի հօգուտ մեղադրյալի (տե՛ս Barbera, Messegue and Jabardo v. Spain, 1988 թվականի դեկտեմբերի 6-ի վճիռը, գանգատ թիվ 10590/83, կետ 77):
Այսպիսով, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ դատարանը պարտավոր է դատական ճշմարտությունը պարզելու նպատակով կողմերի համար ապահովել հավասար պայմաններ` միաժամանակ բացառելով անձի իրավունքների և օրինական շահերի խախտումները կամ անհիմն սահմանափակումները: Այս առումով դատարանը սեփական նախաձեռնությամբ նոր ապացույցներ հավաքելու իր իրավունքը կարող է իրացնել միայն այն ժամանակ, երբ դատաքննության ընթացքում հետազոտվել են բոլոր ապացույցները, և կողմերը նոր ապացույցներ ձեռք բերելու միջնորդություններ չեն ներկայացրել և այն պայմանով, որ հետազոտված ապացույցները դատարանին օբյեկտիվորեն հնարավորություն չեն տալիս կայացնել հիմնավորված, պատճառաբանված և արդարացի դատական ակտ:
33. Սույն որոշման նախորդ կետում մեջբերված իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո վերլուծելով բողոքաբերի փաստարկն այն մասին, որ քրեական հետապնդման մարմնի ներկայացրած տվյալների տեղեկատվության աղբյուրը հայտնի չլինելու պատճառաբանությամբ դրանք որպես ապացույց չհամարելու փոխարեն դատարանը կարող էր դատական գործողությունների միջոցով ճշտել նշված փաստական հանգամանքների աղբյուրները (տե՛ս սույն որոշման 10-րդ կետը)` Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ինչպես առաջին ատյանի դատարանը, այնպես էլ Վերաքննիչ դատարանը պարտավոր չէին սույն գործով քրեական հետապնդման մարմնի ներկայացրած տվյալների տեղեկատվության աղբյուրը հայտնի չլինելու պատճառաբանությամբ դրանք որպես ապացույց չհամարելու փոխարեն դատական գործողությունների միջոցով ճշտել նշված փաստական հանգամանքների աղբյուրները: Հատկապես այն դեպքում, երբ գործում առկա ապացույցները բավարար են եղել հիմնավորված, պատճառաբանված և օրինական դատական ակտ կայացնելու համար: Հետևաբար, բողոքաբերի փաստարկը հիմնավոր չէ:
34. Սույն որոշման 12-33-րդ կետերում շարադրված վերլուծության հիման վրա Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ներկայացված վճռաբեկ բողոքում նշված հիմքերի սահմաններում ստորադաս դատարանների դատական ակտերը օրինական, հիմնավորված և պատճառաբանված են, նյութական և դատավարական իրավունքի նորմերի խախտումների վերաբերյալ բողոքաբերի փաստարկներն իրենց հաստատումը քրեական գործի նյութերում չեն գտնում, ուստի վճռաբեկ բողոքը պետք է թողնել առանց բավարարման:
Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 92-րդ հոդվածով, Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքի 403-406-րդ, 419-րդ, 422-424-րդ հոդվածներով` Վճռաբեկ դատարանը
ՈՐՈՇԵՑ
1. Վճռաբեկ բողոքը մերժել: Ամբաստանյալ Սիրակ Շավարշի Սաքանյանի վերաբերյալ ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանի 2011 թվականի սեպտեմբերի 19-ի որոշումը թողնել օրինական ուժի մեջ` հիմք ընդունելով Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշումները:
2. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից, վերջնական է և ենթակա չէ բողոքարկման:
Նախագահող` Դ. Ավետիսյան
Դատավորներ` Ս. Օհանյան
Հ. Ասատրյան
Ե. Դանիելյան
Ա. Պողոսյան
Հ. Ղուկասյան