COUR EUROPEENNE DES DROITS DE L'HOMME
EUROPEAN COURT OF HUMAN RIGHTS
ԵՐՐՈՐԴ ԲԱԺԱՆՄՈՒՆՔ
ՇԱՄՈՅԱՆՆ ԸՆԴԴԵՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ
(Գանգատ թիվ 18499/08)
ՎՃԻՌ
ՍՏՐԱՍԲՈՒՐԳ
7 հուլիսի 2015 թվական
Սույն վճիռը վերջնական է դառնում Կոնվենցիայի 44-րդ հոդվածի 2-րդ կետով սահմանված դեպքերում: Այն կարող է ենթարկվել խմբագրական փոփոխությունների:
Շամոյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (Երրորդ բաժանմունք) Պալատը, հանդես գալով հետևյալ կազմով`
Ջոզեփ Կասադեվալ [Josep Casadevall]` Նախագահ,
Լուիս Լոպես Գեռռա [Luis Lցpez Guerra],
Յան Շիկուտա [Jցn Sikuta],
Քրիստինա Պարդալոս [Kristina Pardalos],
Ջոհաննես Սիլվիս [Johannes Silvis],
Վալերի Գրիցկո [Valeriu Gritco],
Յուլիա Անտոանելլա Մոտոկ [Iulia Antoanella Motoc]` դատավորներ,
և Ստեֆեն Ֆիլիպս [Stephen Phillips]` Բաժանմունքի քարտուղար,
2015 թվականի հունիսի 9-ին դռնփակ խորհրդակցությամբ`
կայացրեց հետևյալ վճիռը, որն ընդունվեց նույն օրը:
ԸՆԹԱՑԱԿԱՐԳԸ
1. Սույն գործը հարուցվել է 2008 թվականի ապրիլի 12-ին «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» կոնվենցիայի (Կոնվենցիա) 34-րդ հոդվածի համաձայն, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի տկն Ռադիֆ Շամոյանի (դիմումատու) կողմից ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության` Դատարան ներկայացված գանգատի (թիվ 18499/08) հիման վրա:
2. Դիմումատուին, ով ստացել է իրավաբանական օգնություն, ներկայացրել է գործող փաստաբան չհանդիսացող իրավաբան պրն Ռ. Այվազյանը: Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը (Կառավարություն) Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում ներկայացրել է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության լիազոր ներկայացուցիչ պրն Գ. Կոստանյանը:
3. Դիմումատուն մասնավորապես պնդել է, որ իրեն զրկել են Վճռաբեկ դատարանի մատչելիությունից` այն հիմքով, որ իր վճռաբեկ բողոքը չի բերվել այդ դատարանում հավատարմագրված փաստաբանի միջոցով:
4. 2010 թվականի մարտի 19-ին գանգատն ուղարկվել է Կառավարություն:
5. Քանի որ Հայաստանի Հանրապետության դատավորի պաշտոնը ներկայում թափուր է, Դատարանի նախագահը որոշել է դատավոր Ջոհաննես Սիլվիսին նշանակել ժամանակավոր (ad hoc) դատավոր (Դատարանի կանոնակարգի 29-րդ կանոնի 2 (ա) կետ):
ՓԱՍՏԵՐԸ
I. ԳՈՐԾԻ ՓԱՍՏԱԿԱՆ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐԸ
6. Դիմումատուն ծնվել է 1955 թվականին և ապրում է Արմավիրում: Նա հաշմանդամ է և գամված է հաշմանդամային սայլակին: Նրա ապրուստի միակ միջոցը հաշմանդամության կենսաթոշակն է:
7. Չպարզված օրը դիմումատուն իր հարևան Մ.-ի դեմ հայց է ներկայացրել` պահանջելով ապամոնտաժել 1987 թվականին վերջինիս կողմից շենքի մուտքում կառուցված կառույցը` նախատեսված բազմաբնակարան շենքի մեկուսացման համար: Դրա փոխարեն դիմումատուն ցանկանում էր իր հաշմանդամային սայլակի համար տեղադրել փայտե թեքահարթակ` դյուրացնելու իր մուտքն առաջին հարկում գտնվող իր բնակարան:
8. Պարզվում է, որ դիմումատուն, չլինելով փաստաբանի կողմից ներկայացված, դատավարության ընթացքում փոխել է իր հայցապահանջը և խնդրել է ոչ թե ապամոնտաժել տվյալ կառույցը, այլ հատկացնել իրեն, որպեսզի կարողանա դրա փոխարեն տեղադրել փայտե թեքահարթակ:
9. 2007 թվականի հուլիսի 26-ին Արմավիրի մարզի [ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի] դատարանը մերժել է դիմումատուի հայցը` համարելով, որ դիմումատուն որևէ ապացույցով, ինչպես օրինակ` փորձագիտական եզրակացությամբ, չի հիմնավորել, որ կառույցն անհրաժեշտ է և հնարավոր է ապամոնտաժել, և որ տեխնիկապես հնարավոր է դրա փոխարեն տեղադրել փայտե թեքահարթակ:
10. 2007 թվականի օգոստոսի 1-ին դիմումատուն, դեռևս չլինելով փաստաբանի կողմից ներկայացված, բերել է վերաքննիչ բողոք:
11. 2007 թվականի սեպտեմբերի 13-ին Քաղաքացիական գործերով վերաքննիչ դատարանը մերժել է դիմումատուի վերաքննիչ բողոքը: Դատարանը գտել է, որ դիմումատուի` կառույցն իրեն տրամադրելու պահանջն ակնհայտորեն անհիմն է, քանի որ կառույցը ինքը չի կառուցել և, ավելին, կառույցը պատկանում է այն հողակտորի սեփականատիրոջը, որի վրա այն կառուցված է: Այնուհետև Դատարանը հղում է կատարել Արմավիրի քաղաքապետարանի 2007 թվականի հունվարի 16-ին տրված եզրակացությանը, որի համաձայն` տեխնիկապես նախընտրելի է փայտե թեքահարթակը կառուցել ոչ թե շենքի հիմնական մուտքից, այլ դիմումատուի բնակարանի պատշգամբի կողմից:
12. 2007 թվականի նոյեմբերի 7-ին դիմումատուն, դեռևս չլինելով փաստաբանի կողմից ներկայացված, վճռաբեկ բողոք է բերել Վճռաբեկ դատարան:
13. 2007 թվականի նոյեմբերի 12-ի գրությամբ Վճռաբեկ դատարանի դատական նիստերի գլխավոր քարտուղարը վերադարձրել է դիմումատուի բողոքը` իրազեկելով նրան, որ իր բողոքը վարույթ չի ընդունվել այն հիմքով, որ չի բերվել Վճռաբեկ դատարանում հավատարմագրված փաստաբանի միջոցով` Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի (ՔԴՕ) 223-րդ հոդվածին համապատասխան:
i
II. ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆ ՆԵՐՊԵՏԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ա. Քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք (գործում է 1999 թվականի հունվարի 1-ից)
14. Տվյալ ժամանակահատվածում գործում էին ՔԴՕ-ի հետևյալ համապատասխան դրույթները.
ՀՈԴՎԱԾ 223. ՎՃՌԱԲԵԿ ԲՈՂՈՔ ԲԵՐԵԼՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔ ՈՒՆԵՑՈՂ ԱՆՁԻՆՔ
«2. Ստորադաս դատարանների` օրինական ուժի մեջ մտած վճիռները Վճռաբեկ դատարանում բողոքարկելու իրավունք ունեն 1) գործին մասնակցող անձինք, [և] 2) գործի քննությանը չմասնակցած այն անձինք, որոնց իրավունքների և պարտականությունների վերաբերյալ կայացվել է գործն ըստ էության լուծող դատական ակտ:
3. Սույն հոդվածի երկրորդ մասում նշված անձինք վճռաբեկ բողոք ներկայացնում են Վճռաբեկ դատարանում հավատարմագրված փաստաբանի միջոցով:»
ՀՈԴՎԱԾ 224. ՎՃՌԱԲԵԿ ԲՈՂՈՔՆԵՐՈՎ ԳՈՐԾԵՐԸ ՔՆՆՈՂ ԴԱՏԱՐԱՆԸ ԵՎ ՆՐԱ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ
«1. Առաջին ատյանի դատարանների, տնտեսական դատարանի և վերաքննիչ դատարանի` օրինական ուժի մեջ մտած ... վճիռների դեմ բերված վճռաբեկ բողոքներով գործերը քննում է Վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան):
2. Վճռաբեկ դատարանի գործունեության նպատակն է ապահովել օրենքի միատեսակ կիրառությունը, ճիշտ մեկնաբանությունը և նպաստել իրավունքի զարգացմանը:»
15. 2007 թվականի նոյեմբերի 28-ին փոփոխված և 2008 թվականի հունվարի 1-ից ուժի մեջ մտած` ՔԴՕ-ի 223-րդ հոդվածը շարադրված է հետևյալ բովանդակությամբ.
ՀՈԴՎԱԾ 223. ՎՃՌԱԲԵԿ ԲՈՂՈՔ ԲԵՐԵԼՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔ ՈՒՆԵՑՈՂ ԱՆՁԻՆՔ
«1. Ստորադաս դատարանների` օրինական ուժի մեջ մտած վճիռները Վճռաբեկ դատարանում բողոքարկելու իրավունք ունեն 1) գործին մասնակցող անձինք` Վճռաբեկ դատարանում հավատարմագրված փաստաբանի միջոցով:»
Բ. «Փաստաբանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք (գործում է 2005 թվականի հունվարի 22-ից)
16. 6-րդ հոդվածի համաձայն` փաստաբանն իրավունք ունի փոխհատուցում ստանալու իր ծառայությունների դիմաց: Փաստաբանական գործունեության վճարի չափն ու վճարման կարգը որոշվում են փաստաբանի և վստահորդի միջև Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքով սահմանված կարգով կնքված գրավոր պայմանագրով: Պետությունը երաշխավորում է անվճար իրավաբանական օգնությունը քրեական գործերով` Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով և նախատեսված դեպքերում, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով և հետևյալ դեպքերում` 1) ալիմենտի բռնագանձման վերաբերյալ գործերով, 2) առողջությանը, ինչպես նաև կերակրողի մահվամբ պատճառված վնասի հատուցման վերաբերյալ գործերով: Անվճար իրավաբանական օգնությունն ապահովում է Փաստաբանների պալատը` պետության միջոցների հաշվին:
17. 29.1-րդ հոդվածի համաձայն (ուժը կորցրել է Սահմանադրական դատարանի 2008 թվականի հոկտեմբերի 8-ի որոշմամբ)` հավատարմագիրը փաստաբանին տրամադրվում է օրենքով նախատեսված դեպքերում և կարգով` Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանում փաստաբանական գործունեություն իրականացնելու համար:
Գ. Մի շարք քաղաքացիների դիմումների հիման վրա` ՔԴՕ 223-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի, 231-րդ հոդվածի 2-րդ մասի և 233-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-6-րդ կետերի, 2-րդ և 4-րդ մասերի, «Փաստաբանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 29.1-րդ հոդվածի, [Հայաստանի Հանրապետության] քրեական դատավարության օրենսգրքի 404-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի և 3-րդ կետի և [Հայաստանի Հանրապետության] դատական օրենսգրքի 13-րդ հոդվածի 6-րդ կետի` ՀՀ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ գործով Սահմանադրական դատարանի 2008 թվականի հոկտեմբերի 8-ի որոշումը
18. Սահմանադրական դատարանը գտել է, որ inter alia, ՔԴՕ-ի 223-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը և «Փաստաբանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 29.1-րդ հոդվածը չեն համապատասխանում Սահմանադրության 18-րդ և 19-րդ հոդվածներին, քանի որ դրանք անհամաչափորեն սահմանափակում են Վճռաբեկ դատարանի մատչելիությունը` բողոք բերած անձի իրավունքների դատական պաշտպանության հնարավորությունը պայմանավորելով նրա ֆինանսական հնարավորություններով: Սահմանադրական դատարանը վերացրել է Վճռաբեկ դատարանում հավատարմագրված փաստաբանի ինստիտուտը` հակասահմանադրական ճանաչելով Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի, Քրեական դատավարության օրենսգրքի և «Փաստաբանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի համապատասխան դրույթները:
ԻՐԱՎՈՒՆՔԸ
i
I. ԿՈՆՎԵՆՑԻԱՅԻ 6-ՐԴ ՀՈԴՎԱԾԻ ԵՆԹԱԴՐՅԱԼ ԽԱԽՏՈՒՄԸ
19. Դիմումատուն բողոք է ներկայացրել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի, 13-րդ և 17-րդ հոդվածների համաձայն [պնդելով], որ իրեն զրկել են Վճռաբեկ դատարանի մատչելիությունից, քանի որ նա վճռաբեկ բողոք բերելու համար Վճռաբեկ դատարանում հավատարմագրված փաստաբանի ծառայություններից օգտվելու հնարավորություն չի ունեցել: Դատարանը գտնում է, որ այս բողոքով, ըստ էության, բարձրացվում է դատարանի մատչելիության հարցը, ուստի այն պետք է քննվի Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի տեսանկյունից, որով, այնքանով, որքանով այն վերաբերում է գործին, սահմանվում է հետևյալը.
«Յուրաքանչյուր ոք, երբ որոշվում են նրա քաղաքացիական իրավունքներն ու պարտականությունները ... ունի ... դատարանի կողմից .... արդար ... դատաքննության իրավունք»:
Ա. Ընդունելիությունը
20. Կառավարությունը պնդում է, որ դիմումատուն չի սպառել իրեն հասանելի իրավական պաշտպանության ներպետական միջոցները: Այն մասնավորապես պնդում է, որ դիմումատուն չի պահպանել ընթացակարգային կանոնները` ինքնուրույն վճռաբեկ բողոք ներկայացնելով անմիջապես Վճռաբեկ դատարան: Այս դեպքում Վճռաբեկ դատարանը գործել է ընթացակարգին համապատասխան և վերադարձրել է նրա բողոքը: Իր սկզբնական բողոքը վերադարձվելուց հետո դիմումատուն կարող էր կրկին բերել վճռաբեկ բողոք` հետագայում դիմելով հավատարմագրված փաստաբանի: Ավելին, դիմումատուն չի հիմնավորել, որ նա երբևէ դիմել է հավատարմագրված փաստաբանի, և որ իր անունից վճռաբեկ բողոք բերելու պահանջը մերժվել է այն հիմքով, որ նա ի վիճակի չի եղել վճարելու համապատասխան վճարը:
21. Դիմումատուն պնդում է, որ լինելով հաշմանդամ և գամված լինելով հաշմանդամային սայլակին, հնարավորություն չի ունեցել գտնելու հավատարմագրված փաստաբան` հատկապես հաշվի առնելով այն փաստը, որ նրանք որևէ պետական կառույցի մաս չեն կազմում, և նրանց հասցեները հայտնի չեն: Այդուհանդերձ, նա ի վիճակի չէր վճարելու նրանց ծառայությունների դիմաց գանձվող բավականին բարձր վճարները:
22. Դատարանը վերահաստատել է, որ Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 1-ին կետով սահմանված` իրավական պաշտպանության ներպետական միջոցները սպառելու կանոնը պահպանելու համար դիմումատուն պետք է սահմանված կարգով օգտագործեր այն իրավական պաշտպանության միջոցները, որոնք ենթադրյալ խախտումների մասով հատուցում ստանալու համար եղել են հասանելի և բավարար (տե՛ս, մասնավորապես, Ասենովը և մյուսներն ընդդեմ Բուլղարիայի [Assenov and Others v. Bulgaria] գործը, 1998 թվականի հոկտեմբերի 28, § 85, Վճիռների և որոշումների մասին հաշվետվություններ 1998-VIII [Reports of Judgments and Decisions 1998-VIII]):
23. Պետք է սպառվեն միայն այն իրավական պաշտպանության միջոցները, որոնք արդյունավետ են: Իրավական պաշտպանության ներպետական միջոցները չսպառելու մասին պնդող Կառավարությունը պարտավորվում է Դատարանի առջև հիմնավորել, որ այդ միջոցը եղել է արդյունավետ և տվյալ ժամանակահատվածում տեսականորեն ու գործնականում հասանելի, այսինքն` այն եղել է մատչելի, դրա միջոցով հնարավոր է եղել դիմումատուի բողոքների մասով փոխհատուցում տրամադրել, և դրանով ընձեռվել է հաջողության հասնելու ողջամիտ հնարավորություն: Այն ժամանակ, երբ ապացուցման պարտականությունը կատարված է, դիմումատուն պարտավորվում է հիմնավորել, որ Կառավարության կողմից առաջարկվող պաշտպանության միջոցը, ըստ էության, սպառված է եղել կամ որոշ պատճառներով գործի կոնկրետ հանգամանքներում եղել է ոչ պատշաճ և անարդյունավետ, կամ որ առկա են եղել հատուկ հանգամանքներ, որոնք նրան ազատել են այդ պահանջի կատարումից (տե՛ս Կալաշնիկովն ընդդեմ Ռուսաստանի (դեկտեմբեր) [Kalashnikov v. Russia] գործը, թիվ 47095/99, ՄԻԵԴ 2001-XI (քաղվածքներ) և Մելնիկն ընդդեմ Ուկրաինայի [Melnik v. Ukraine] գործը, թիվ 72286/01, § 67, 2006 թվականի մարտի 28):
24. Դատարանի դիտարկմամբ դիմումատուի վեճի հիմնական առարկան այն է, որ Վճռաբեկ դատարանի մատչելիությունն իր համար եղել է սահմանափակված, քանի որ այդ դատարանը հրաժարվել է քննել իր վճռաբեկ բողոքը` վկայակոչելով այն պահանջը, որի համաձայն` այդպիսի բողոքները կարող են բերվել միայն հավատարմագրված փաստաբանի միջոցով, որին նա չէր կարող դիմել ծանր ֆինանսական վիճակի պատճառով: ՈՒստի իրավական պաշտպանության ներպետական միջոցներն սպառելու հարցը սերտորեն կապված է դիմումատուի բողոքի էության հետ այն առումով, որ նա զրկված է եղել դատարանի մատչելիության իր իրավունքից` տվյալ ժամանակահատվածում իրավունքի ոլորտում տիրող իրավիճակի պատճառով: Համապատասխանաբար, Դատարանը գտնում է, որ Կառավարության առարկությունները, պետք է միացվեն դիմումատուի` 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի վերաբերյալ ներկայացված բողոքի ըստ էության քննությանը:
25. Դատարանը նշում է, որ այդ բողոքը Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 3 (ա) կետի իմաստով ակնհայտ անհիմն չէ: Դատարանն այնուհետև նշում է, որ այն անընդունելի չէ որևէ այլ հիմքով: Հետևաբար այն պետք է համարվի ընդունելի:
Բ. Գործի` ըստ էության քննությունը
26. Դիմումատուն պնդել է, որ Վճռաբեկ դատարանում հավատարմագրված փաստաբանի իրավաբանական ծառայությունների դիմաց վճարել ի վիճակի չլինելու պատճառով զրկվել է այդ դատարանի մատչելիության իրավունքի իրականացումից:
27. Կառավարությունը պնդել է, որ դատարանի մատչելիության իրավունքը բացարձակ չէ, և որ ներպետական օրենսդրությունը բացառություններ է նախատեսում այն անձանց համար, ովքեր ի վիճակի չեն օգտվելու փաստաբանի ծառայություններից: Այն մասնավորապես մատնանշում է «Փաստաբանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 6-րդ հոդվածը, որի համաձայն` տվյալ ժամանակահատվածում փաստաբանի համաձայնությամբ անձին իրավաբանական օգնությունը կարող է ցույց տրվել անհատույց:
28. Դատարանը վերահաստատում է, որ «դատական պաշտպանության իրավունքը», որի տարրերից մեկը դատարանի մատչելիության իրավունքն է, բացարձակ չէ. այն ենթակա է անուղղակի սահմանափակումների, մասնավորապես այն դեպքում, երբ քննարկվում են բողոքի ընդունելիության պայմանները, քանի որ այն իր բնույթով թողնված է պետության կարգավորմանը, որն այս առնչությամբ ունի հայեցողական լիազորությունների որոշակի շրջանակ: Այդուհանդերձ, այդ սահմանափակումները չպետք է սահմանափակեն անձի` դատարանի մատչելիության իրավունքը կամ այնպես կամ այնքան նվազեցնեն մատչելիությունը, որ խաթարվի իրավունքի բուն էությունը. ի վերջո նման սահմանափակումները չեն համապատասխանի Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի պահանջներին, եթե դրանք չեն հետապնդում իրավաչափ նպատակ, կամ եթե կիրառվող միջոցի և հետապնդվող նպատակի միջև առկա չէ ողջամիտ համաչափություն (տե՛ս, մասնավորապես, «Լեվաժ պրեստասիոն սերվիսն ընդդեմ Ֆրանսիայի» [Levages Prestations Services v. France] գործը, 1996 թվականի հոկտեմբերի 23, § 40, Վճիռների և որոշումների մասին հաշվետվություններ 1996 V հղում կատարելով Աշինգդանն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [Ashingdane v. the United Kingdom] գործը, 1985 թվականի մայիսի 28, § 57, Շարք «Ա», թիվ 93, Տոլստոյ Միլոսլավսկին ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [Tolstoy Miloslavsky v. the United Kingdom] գործը, 1995 թվականի հուլիսի 13, § 59, Շարք «Ա», թիվ 316 Բ և Ստանևն ընդդեմ Բուլղարիայի [GC] [B and Stanev v. Bulgaria] գործը, թիվ 36760/06, § 230, ՄԻԵԴ 2012):
29. Կոնվենցիան Պայմանավորվող պետություններին չի պարտավորեցնում ստեղծել վերաքննիչ կամ վճռաբեկ դատարաններ: Այնուամենայնիվ, այդպիսի դատարանների առկայության դեպքում 6-րդ հոդվածով նախատեսված երաշխիքները պետք է պահպանվեն, օրինակ, դատավարության կողմերի` իրենց «քաղաքացիական իրավունքներն ու պարտականությունները» որոշելու համար պետք է երաշխավորվի դատարանների մատչելիության արդյունավետ իրավունք (տե՛ս վերևում` Լեվաժ պրեստասիոն սերվիսն ընդդեմ Ֆրանսիայի [Levages Prestations Services v. France] գործը, § 44 և Էիրին ընդդեմ Իռլանդիայի [Airey v. Ireland] գործը, 1979 թվականի հոկտեմբերի 9, § 26, Շարք «A» թիվ 32): Այնուամենայնիվ, վերաքննիչ կամ վճռաբեկ դատարանների առնչությամբ 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի կիրառման եղանակը պայմանավորված է տվյալ վարույթի առանձնահատկություններով: Պետք է հաշվի առնել ազգային իրավակարգի շրջանակներում իրականացվող վարույթների ամբողջությունը կամ դրանցում վերաքննիչ կամ վճռաբեկ դատարանների դերակատարումը (տե՛ս Մոնելը և Մորիսն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [Monnell and Morris v. the United Kingdom] գործը, 1987 թվականի մարտի 2, § 56, Շարք «Ա» թիվ 115 և դրանում նշված գործերը, վերը վկայակոչված` Տոլստոյ Միլոսլավսկին ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [Tolstoy Miloslavsky v. the United Kingdom], § 59):
30. Դատարանն այնուհետև վերահաստատում է, որ սույն գործով կիրառելի այն պահանջը, որի համաձայն բողոք բերած անձին Վճռաբեկ դատարանում պետք է ներկայացնի հավատարմագրված փաստաբանը, ինքնին չի կարող դիտարկվել որպես 6-րդ հոդվածին հակասող: Այդ պահանջը հստակորեն համապատասխանում է գերագույն դատարանի` որպես վճռաբեկ բողոքներ քննող բարձրագույն դատական ատյանի առանձնահատկություններին, և սա Եվրոպայի խորհրդի մի քանի անդամ պետությունների իրավական համակարգերի համար ընդհանուր հատկանիշ է (տե՛ս, օրինակ` Սիալկովսկան ընդդեմ Լեհաստանի [Siatkowska v. Poland] գործը, թիվ 8932/05, § 106, 2007 թվականի մարտի 22, Գիլոուն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [Gillow v. the United Kingdom] գործը, 1986 թվականի նոյեմբերի 24, § 69, Շարք «Ա» թիվ 109):
31. Այնուհետև, Դատարանը նշում է, որ Պայմանավորվող պետությունների հայեցողությանն է թողնված որոշել, թե ինչպես պետք է կատարեն Կոնվենցիայից բխող` արդար դատաքննության հետ կապված պարտավորությունները: Այնուամենայնիվ, Դատարանը պետք է համոզվի, որ առանձին գործում ներպետական մարմինների կողմից կոնկրետ գործով ընտրված մեթոդը համապատասխանում է Կոնվենցիային (տե՛ս Սիալկովսկան ընդդեմ Լեհաստանի [Sia?kowska v. Poland] գործը, վերը վկայակոչված, § 107):
32. Վերադառնալով սույն գործի հանգամանքներին` Դատարանը նշում է, որ տվյալ ժամանակահատվածում գործող Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության իրավունքի համաձայն` դիմումատուի անունից վճռաբեկ բողոք կարող էր բերել միայն Վճռաբեկ դատարանում հավատարմագրված փաստաբանը: Դատարանն այնուհետև նշում է, որ օրենքով դիմումատուին հնարավորություն չի տրվել ստանալու իրավաբանական օգնություն. այդպիսի հնարավորություն «Փաստաբանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 6-րդ հոդվածով նախատեսվում է քրեական գործերով կամ ալիմենտի գանձման վերաբերյալ, առողջությանը վնաս պատճառելու, ինչպես նաև կերակրողի մահվամբ պատճառված վնասի փոխհատուցման վերաբերյալ քաղաքացիական գործերով:
33. Կառավարությունը վիճարկել է, որ դիմումատուն երբևէ չի դիմել հավատարմագրված փաստաբանի և միայն ենթադրել է, որ ինքն ի վիճակի չի լինի հոգալ անհրաժեշտ ծախսերը, մինչդեռ փաստաբաններն իրավասու էին տրամադրելու անհատույց (pro bono) իրավաբանական ծառայություններ: Փոխարենը նա անմիջապես դիմել է Վճռաբեկ դատարան և հետևաբար չի պահպանել ընթացակարգային կանոնները: Դատարանն այս առումով նշում է, որ Կառավարությունը չի ներկայացրել որևէ կոնկրետ գործի օրինակ, երբ հավատարմագրված փաստաբանները համաձայնել են անհատույց իրավաբանական օգնություն ցույց տալ վճռաբեկ բողոք բերելու ցանկություն ունեցող անձանց: ՈՒստի այդ փաստարկը զուտ ենթադրական բնույթ է կրում: Դատարանն այնուհետև նշում է, որ դիմումատուի բողոքի էությունն այն է, որ նրա վճռաբեկ բողոքը Վճռաբեկ դատարանի կողմից վարույթ չի ընդունվել այն հիմքով, որ ընթացակարգային պահանջի համաձայն այդպիսի բողոքները պետք է բերվեն հավատարմագրված փաստաբանների կողմից, ում ծառայություններից նա չէր կարող օգտվել ծանր ֆինանսական վիճակի պատճառով: Այս դեպքում չի կարելի համարել, որ դիմումատուն չի բավարարել Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 1-ին կետի պահանջները` վճռաբեկ բողոքը հավատարմագրված փաստաբանի միջոցով չներկայացնելու հիմքով: Հետևաբար, Կառավարության առարկությունը պետք է մերժվի:
34. Դատարանը վերահաստատում է, որ թեև Կոնվենցիան չի պարունակում քրեական վարույթի և «քաղաքացիական իրավունքներն ու պարտականությունները» որոշելու գործերով վարույթի շրջանակներում իրավաբանական օգնություն տրամադրելուն առնչվող նմանատիպ պահանջներ, այնուամենայնիվ 6-րդ հոդվածի 1-ին կետը կարող է պարտավորեցնել պետությանը քաղաքացիական գործով վարույթի շրջանակներում տրամադրել փաստաբանական օգնություն, երբ դա անփոխարինելի է դատարանի արդյունավետ մատչելիության իրավունքի ապահովման համար` այն պատճառով, որ իրավաբանական ներկայացուցչությունը համարվում է պարտադիր (տե՛ս վերևում` համապատասխան փոփոխություններով (mutatis mutandis), Էիրին ընդդեմ Իռլանդիայի [Airey v. Ireland] գործը, § 26):
35. Հաշվի առնելով Վճռաբեկ դատարանի հատուկ դերը, որը սահմանափակվում է օրենքի միատեսակ կիրառության և ճիշտ մեկնաբանման ապահովմամբ, Դատարանը պատրաստ է ընդունել, որ վճռաբեկ բողոքները հավատարմագրված փաստաբանի միջոցով ներկայացնելու պահանջը ենթադրաբար հետապնդել է այդպիսի բողոքների բարձր որակն ապահովելու իրավաչափ նպատակ: Այնուամենայնիվ, Դատարանի դիտարկմամբ այդպիսի ընթացակարգային պահանջը պահպանելու համար անհրաժեշտ իրավաբանական օգնություն ստանալու հնարավորության բացակայության պատճառով դիմումատուի` Վճռաբեկ դատարանի մատչելիության իրացումը պայմանավորված է եղել նրա ֆինանսական վիճակով:
36. Նշվածի լույսի ներքո Դատարանը համարում է, որ իրավաբանական օգնության համար դիմելու հնարավորության բացակայությունը, հաշվի առնելով ընթացակարգային այն պահանջը, որի համաձայն վճռաբեկ բողոքները կարող են բերվել միայն Վճռաբեկ դատարանում հավատարմագրված փաստաբանների միջոցով, անհամաչափորեն սահմանափակում է դիմումատուի` դատարանի արդյունավետ մատչելիության իրավունքը:
37. Դատարանի` վերը նշված պատճառաբանությունը, այնուհետև, հիմնավորվում է նրանով, որ Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանը 2008 թվականի հոկտեմբերի 8-ին հակասահմանադրական է ճանաչել ՔԴՕ-ի 223-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը և «Փաստաբանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 29.1-րդ հոդվածը (տե՛ս վերևում` 15-րդ և 17-րդ պարբերությունները): Մասնավորապես, Սահմանադրական դատարանը, inter alia, գտել է, որ Վճռաբեկ դատարանում հավատարմագրված փաստաբանների կողմից անհատույց իրավաբանական օգնություն ցույց տալու որևէ մեխանիզմի բացակայության պայմաններում միայն հավատարմագրված փաստաբանների միջոցով վճռաբեկ բողոք բերելու կանոնն անհամաչափորեն սահմանափակում է Վճռաբեկ դատարանի մատչելիությունը` այդ դատարանի մատչելիությունը գործնականում պայմանավորելով բողոք բերած անձանց ֆինանսական վիճակով:
38. Դատարանը վերջապես նշում է, որ Հայաստանում հավատարմագրված փաստաբանի միջոցով վճռաբեկ բողոք բերելու ընթացակարգային պահանջը դադարել է գործել 2009 թվականի հունվարի 1-ից: Այնուամենայնիվ, այդ փաստը այս գործի վրա որևէ ազդեցություն չունի:
39. Համապատասխանաբար, խախտվել է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետը:
II. ԿՈՆՎԵՆՑԻԱՅԻ ԱՅԼ ԵՆԹԱԴՐՅԱԼ ԽԱԽՏՈՒՄՆԵՐԸ
40. Կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածի և դրան կից թիվ 1 Արձանագրության 1-ին հոդվածի հիման վրա` դիմումատուն նաև բողոքել է, որ ներպետական դատարանները չեն բավարարել իր հարևանի դեմ բերված իր հայցը:
41. Հաշվի առնելով իր տրամադրության տակ գտնվող բոլոր նյութերը, և այնքանով, որքանով այդ բողոքները գտնվում են իր դատազորության ներքո, Դատարանը գտնում է, որ դրանցով չի բացահայտվում Կոնվենցիայով կամ դրան կից Արձանագրություններով սահմանված իրավունքների և ազատությունների խախտման որևէ հատկանիշ: Այստեղից հետևում է, որ գանգատի այս մասը պետք է մերժվի ակնհայտորեն անհիմն լինելու պատճառով` համաձայն Կոնվենցիայի 35-րդ հոդվածի 3-րդ և 4-րդ կետերի:
i
III. ԿՈՆՎԵՆՑԻԱՅԻ 41-ՐԴ ՀՈԴՎԱԾԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ
42. Կոնվենցիայի 41-րդ հոդվածի համաձայն`
«Եթե Դատարանը գտնում է, որ տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի կամ դրան կից Արձանագրությունների խախտում, իսկ համապատասխան Բարձր պայմանավորվող կողմի ներպետական իրավունքն ընձեռում է միայն մասնակի հատուցման հնարավորություն, ապա Դատարանը որոշում է անհրաժեշտության դեպքում, տուժած կողմին արդարացի փոխհատուցում տրամադրել»:
Ա. Վնասը
43. Դիմումատուն պահանջել է 50,000 եվրո` որպես նյութական վնասի հատուցում: Մասնավորապես դիմումատուն պնդել է, որ զրկվել է իր գույքից, քանի որ Վճռաբեկ դատարանը հրաժարվել է քննել իր վճռաբեկ բողոքը: Դիմումատուն պահանջել է նաև ոչ նյութական վնասի հատուցում` 250,000 եվրոյի չափով: Նա մասնավորապես պնդել է, որ բնակարան իր մուտքը դյուրացնելու համար անհրաժեշտ փայտե թեքահարթակ տեղադրված չլինելու պատճառով իր առողջական վիճակը խիստ վատթարացել է:
44. Կառավարությունը պնդել է, որ առկա չէ որևէ պատճառահետևանքային կապ ենթադրյալ խախտման և պահանջվող նյութական ու ոչ նյութական վնասի միջև:
45. Դատարանը որևէ պատճառահետևանքային կապ չի տեսնում հայտնաբերված խախտման և ենթադրյալ նյութական վնասի միջև. հետևաբար այն մերժում է այս հայցապահանջը: Մյուս կողմից` Դատարանն ընդունում է, որ դիմումատուն կրել է ոչ նյութական վնաս, որը բավարար չափով չի հատուցվում խախտման հայտնաբերմամբ: Դատարանը, կատարելով իր գնահատումն արդարության սկզբունքի հիման վրա և հաշվի առնելով գործի հանգամանքները, որոշում է սույն պարբերության շրջանակներում դիմումատուին տրամադրել 3,600 եվրո հատուցում:
Բ. Ծախսերը և ծախքերը
46. Դիմումատուն պահանջել է նաև ընդհանուր հաշվով 1,361,370 ՀՀ դրամ (մոտավորապես 2,700 եվրո)` ներպետական դատարաններում և Դատարանում կատարված ծախսերի և ծախքերի համար, այդ թվում` 1,330,000 ՀՀ դրամ (մոտավորապես 2,640 եվրո)` դիմումատուի կողմից ներկայացված իրավաբանական ծառայությունների մատուցման պայմանագրով սահմանված իրավաբանական ներկայացուցչության համար և 31,370 ՀՀ դրամ (մոտավորապես 60 եվրո)` փոստային և ֆաքսային ծառայությունների ծախքերի համար:
47. Կառավարությունը պնդել է, որ դիմումատուն չի ներկայացրել որևէ փաստաթղթային ապացույց, որ դիմումատուի կողմից պահանջվող գումարը փաստացի վճարվել է փաստաբանին:
48. Դատարանի նախադեպային իրավունքի համաձայն` դիմումատուն ունի ծախսերի ու ծախքերի փոխհատուցման իրավունք այնքանով, որքանով ապացուցվում է, որ դրանք իրականում կատարվել են, անհրաժեշտ են եղել, և դրանց չափը եղել է ողջամիտ: Դատարանը նշում է, որ գործի նյութերից չի երևում, որ դիմումատուն ներպետական վարույթում ունեցել է ներկայացուցիչ: ՈՒստի այն մերժում է տվյալ պահանջը: Դատարանն այնուհետև նշում է, որ դիմումատուն որևէ հաշիվ-ապրանքագիր չի ներկայացրել` հիմնավորելու Դատարանում ներկայացուցչության ծախսերը հոգալու հետ կապված իր պահանջները: ՈՒստի, այս առումով դիմումատուի պահանջները հիմնավորված չեն: Այդուհանդերձ, դիմումատուին տրամադրվել է 850 եվրոյին համարժեք իրավաբանական օգնություն: Միևնույն ժամանակ Դատարանը ողջամիտ է համարում դիմումատուին տրամադրել 60 եվրոյին համարժեք գումարի փոխհատուցում` փոստային և ֆաքսային ծառայությունների ծախքերի համար:
Գ. Չկատարման դեպքում հաշվարկվող տոկոսադրույքը
49. Դատարանը պատշաճ է համարում, որ չկատարման դեպքում հաշվարկվող տոկոսադրույքը պետք է հիմնվի Եվրոպական կենտրոնական բանկի սահմանած փոխառության առավելագույն տոկոսադրույքի վրա, որին պետք է գումարվի երեք տոկոսային միավոր:
ԱՅՍ ՀԻՄՆԱՎՈՐՄԱՄԲ ԴԱՏԱՐԱՆԸ ՄԻԱՁԱՅՆ`
1. Միացնում է իրավական պաշտպանության ներպետական միջոցների սպառման վերաբերյալ Կառավարության առարկությունը դիմումատուի` Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն բերված բողոքի ըստ էության քննությանը և մերժում է այն.
2. Հայտարարում է` Վճռաբեկ դատարանի մատչելիության սահմանափակման մասին բողոքն ընդունելի, իսկ գանգատի մնացած մասը` անընդունելի.
3. Վճռում է, որ տեղի է ունեցել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի խախտում.
4. Վճռում է, որ`
(ա) Կոնվենցիայի 44-րդ հոդվածի 2-րդ կետին համապատասխան վճիռը վերջնական դառնալու օրվանից հետո` երեք ամսվա ընթացքում պատասխանող պետությունը պետք է դիմումատուին վճարի հետևյալ գումարները, որոնք պետք է փոխարկվեն Հայաստանի Հանրապետության դրամով` վճարման ամսաթվին գործող փոխարժեքով`
(i) ոչ նյութական վնասի դիմաց` 3, 600 եվրո (երեք հազար վեց հարյուր եվրո)` ավելացրած գանձման ենթակա բոլոր հարկերը.
(ii) ծախսերի և ծախքերի դիմաց` 60 եվրո (վաթսուն եվրո)` ավելացրած դիմումատուից գանձման ենթակա բոլոր հարկերը.
(բ) վերը նշված եռամսյա ժամկետի ավարտից հետո` մինչև վճարման օրը, պետք է վճարվի վերը նշված գումարի պարզ տոկոս` պարտավորությունները չկատարելու ժամանակահատվածում, Եվրոպական կենտրոնական բանկի սահմանած փոխառության առավելագույն տոկոսադրույքի չափով` ավելացրած երեք տոկոսային միավոր.
5. Մերժում է դիմումատուի` արդարացի փոխհատուցման պահանջի մնացած մասը:
Կատարված է անգլերենով և գրավոր ծանուցվել է 2015 թվականի հուլիսի 7-ին` համաձայն Դատարանի կանոնակարգի 77-րդ կանոնի 2-րդ և 3-րդ կետերի:
Ստեֆեն Ֆիլիպս Ջոզեփ Կասադեվալ
Քարտուղար Նախագահող
Կոնվենցիայի 45-րդ հոդվածի 2-րդ կետին և Դատարանի կանոնակարգի 74-րդ կանոնի 2-րդ կետին համապատասխան` սույն վճռին կից ներկայացվում են դատավորների հետևյալ առանձին կարծիքները`
(ա) դատավոր Սիլվիսի համընկնող կարծիքը.
(բ) դատավոր Մոտոչի համընկնող կարծիքը:
Ջ.Ք.Մ.
Ջ.Ս.Պ.
ԴԱՏԱՎՈՐ ՍԻԼՎԻՍԻ ՀԱՄԸՆԿՆՈՂ ԿԱՐԾԻՔԸ
1. Սույն գործի համար առանցքային է Վճռաբեկ դատարանում հավատարմագրված փաստաբանի կողմից ներկայացված լինելու պարտադիր պահանջի և հաշմանդամային սայլակին գամված` նյութապես անապահով դիմումատուի կողմից այդպիսի ներկայացվածության համար իրավաբանական օգնություն ստանալու գործնական անհնարինության հարցերի համակցությունը: Մի կողմից` Վճռաբեկ դատարանում ներկայացված լինելու պարտադիր պահանջ և մյուս կողմից` իրավասու անձանց համար արդյունավետ իրավաբանական ներկայացուցչություն և նրանց շահերի պաշտպանության բավարար մակարդակ ապահովելու նպատակով համապատասխան ինստիտուցիոնալ դաշտի բացակայություն ահա՛ թե ինչն է համարվում դատարանի մատչելիության իրավունքի խախտում:
2. Այնուամենայնիվ, սույն գործում խախտում հայտնաբերելն ինքնին չի ենթադրում, որ Վճռաբեկ դատարանի մատչելիությունը սահմանափակող` հավատարմագրված փաստաբանների կողմից ներկայացված լինելու պարտադիր պահանջը ոչ իրավաչափ է: Կոնվենցիայի կողմերը նման սահմանափակումներ սահմանելու հարցում, ինչպես նաև դրանք վերացնելու հարցում, ինչպես դա արել է Հայաստանը, լիովին ազատ են: Ընդհանուր առմամբ, Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածն իրավաբանական օգնության անվերապահ իրավունք չի երաշխավորում: Անխելն ընդդեմ Իտալիայի [Anghel v. Italy] գործում (թիվ 5968/09, § 51, 2013 թվականի հունիսի 25) Դատարանը նշել է`
«Կոնվենցիայի շրջանակներում առկա չէ` քաղաքացիական գործերի վարույթներում գտնվող բոլոր վեճերի (վիճարկումների) համար իրավաբանական օգնությունը հասանելի դարձնելու պարտավորություն, քանի որ քրեական գործերով վարույթներում որոշակի պայմանների առկայության պարագայում անվճար իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունքը երաշխավորող` 6-րդ հոդվածի 3 (գ) կետի և իրավաբանական օգնությունը չվկայակոչող` 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի ձևակերպումների միջև առկա է հստակ տարբերակում (տե՛ս Դել Սոլն ընդդեմ Ֆրանսիայի, թիվ 46800/99, § 21, ՄԻԵԴ 2002-II): Այնուամենայնիվ, չնայած քաղաքացիական դատավարությունում նման դրույթի բացակայությանը` 6-րդ հոդվածի 1-ին կետը երբեմն կարող է պարտավորեցնել պետությանն ապահովել փաստաբանի օգնություն, երբ այդպիսի օգնությունն անփոխարինելի է դատարանի արդյունավետ մատչելիության իրավունքի իրականացման համար կամ այն հիմքով, որ իրավաբանական ներկայացուցչությունը պարտադիր է, ինչպես դա նախատեսված է որոշ Պայմանավորվող պետությունների ներպետական իրավունքով տարբեր տեսակի դատավարությունների դեպքում, կամ որ դա պայմանավորված է ընթացակարգի կամ գործի բարդությամբ (տե՛ս Էիրին ընդդեմ Իռլանդիայի [Airey v. Ireland], 1979 թվականի հոկտեմբերի 9, § 26, Շարք «Ա» թիվ 32)»:
3. Արդյոք Կոնվենցիայի մասնակից պետությունը դատարանի մատչելիության իրավունքը երաշխավորելու համար պարտավոր է տրամադրել իրավաբանական օգնություն, թե ոչ, կարող է պայմանավորված լինել մի շարք հանգամանքներով: Էիրին ընդդեմ Իռլանդիայի [Airey v. Ireland] (1979 թվականի հոկտեմբերի 9, Շարք «Ա» թիվ 32) գործում, որը դասական օրինակ է, դիմումատուն «շղթայված է եղել» ամուսնական կապերով այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրան իրավաբանական օգնություն չի տրամադրվել, և քանի դեռ առանձին ապրելու մասին դատարանի կարգադրությունն ստանալու նպատակով խնդրագիր ներկայացնելու համար դատարանի մատչելիության իրավունքը փաստացի պատրանք է թվացել: Չնայած խնդրի կարևորությանը, Դատարանը` Ա-ն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [A. v. United Kingdom] (թիվ 35373/97, § 99, ՄԻԵԴ 2002-X) գործում ընդունել է, որ զրպարտության վերաբերյալ դատական գործում իրավաբանական օգնություն չտրամադրելը չի որակվել որպես դատարանի մատչելիության իրավունքի ոչ իրավաչափ սահմանափակում: Մեր Դատարանն չէ, որ պետք է յուրաքանչյուր գործի համար առանձին-առանձին որոշելու իրավաբանական օգնություն տրամադրելու հարցը, ներպետական համակարգը պետք է երաշխավորի, որ լուրջ հարցերով դիմումները հաշվի առնվեն: Դատարանի նախադեպային իրավունքով ընդունվել է, որ հաջողության հասնելու հեռանկարի բացակայությունը կարող է իրավաբանական օգնությունից հրաժարվելու պատճառ լինել: Հետաքրքիր օրինակ է Ռիչին և մյուսներն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [Ritchie and Others v. the United Kingdom] ((որոշում) 6788/12, § 45, 2014 թվականի նոյեմբերի 13) գործը, որտեղ Շոտլանդիայի իրավաբանական օգնության հարցերով հանձնաժողովը հիմնավորված չի համարել, որ «մասնավոր աղբյուրներից ֆինանսավորվող, նյութապես անապահով անձին կարող էին ողջամտորեն խորհուրդ տալ հետամուտ լինելու այս հարցին»: Կոնվենցիայի կողմ հանդիսացող պետություններին միանշանակ թույլ է տրվում քաղաքացիական գործերով իրավաբանական օգնությունը պայմանավորել ոչ միայն այնպիսի հանգամանքով, ինչպիսին հաջողության հասնելու ողջամիտ հեռանկարն է, այլև այնպիսի հատկորոշիչներով, ինչպիսիք են` վտանգված շահերի հրատապությունը և կարևորության աստիճանը, ինչպես նաև անհատական համաչափ մասնակցություն [դրսևորելու] պահանջը` պատշաճ կերպով հաշվի առնելով անհատի ֆինանսական դրությունը: Սույն գործում դիմումատուի համար անհաղթահարելի խնդիրը Վճռաբեկ դատարանի մատչելիություն ձեռք բերելու համար ներպետական համակարգում իրավաբանական օգնություն ստանալու իր իրավունքի տրամադրման հարցը հավուր պատշաճի հաշվի առնելու որևէ լուրջ հնարավորության բացակայությունն էր:
ԴԱՏԱՎՈՐ ՄՈՏՈՉԻ ՀԱՄԸՆԿՆՈՂ ԿԱՐԾԻՔԸ
1. Սույն վճիռը կարևոր է, քանի որ այն վերաբերում է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի նուրբ կողմին, այն է` խոցելի անհատների և դատավարության` նվազ նյութական ապահովվածություն ունեցող կողմերի արդար դատաքննության արդյունավետ իրավունքին:
2. Քաղաքացիական գործով վարույթի շրջանակներում իրավաբանական օգնություն տրամադրելու հարցը Դատարանը միանշանակ կերպով լուծել է Էիրին ընդդեմ Իռլանդիայի [Airey v. Ireland] գործում (1979 թվականի հոկտեմբերի 9, Շարք «Ա», թիվ 32), որտեղ Դատարանը մերժել է կառավարության այն փաստարկը, որ դատարանի մատչելիության իրավունքը պետությունների նկատմամբ որևէ դրական պարտավորություն, մասնավորապես` տնտեսական բնույթի հետևանքներ ունեցող պարտավորություն, չի սահմանել:
3. Այս հարցը դառնում է չափազանց կարևոր, երբ ազգային համակարգն ըստ էության ներկայացնում է փաստաբանի կողմից ներկայացված լինելու պահանջ: Սա վերաբերում է տիկին Շամոյանի գործին և Հայաստանում տվյալ պահին գործող համակարգին, ինչպես նաև այլ իրավական համակարգերին, ինչպիսին Բելգիայինն է, ինչպես նշվել է, օրինակ` Աէրտսն ընդդեմ Բելգիայի [Aerts v. Belgium] գործում (1998 թվականի հուլիսի 30, Վճիռների և որոշումների մասին հաշվետվություններ 1998-V [Reports of Judgments and Decisions 1998-V], 1964-1965-րդ էջեր), և ինչպիսին Լեհաստանինն է, ինչպես նշվել է, օրինակ` Ստարոշչիկն ընդդեմ Լեհաստանի [Staroszczyk v. Poland] (թիվ 59519/00, 2007 թվականի մարտի 22) և Տաբորն ընդդեմ Լեհաստանի [Tabor v. Poland] (թիվ 12825/02, 2006 թվականի հունիսի 27) գործերում:
4. Հետևաբար, Դատարանի կողմից քննված ամենանուրբ հարցը քննության համար բավականաչափ հիմնավորված գործերի ընտրությունն էր: Չնայած Սթիլը և Մորիսն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [Steel and Morris v. the United Kingdom] (թիվ 68416/01, ՄԻԵԴ 2005-II) գործի հանգամանքները նպաստավոր էին դիմումատուների համար` հաշվի առնելով գործում առկա ռիսկի գործոնն ու համապատասխան օրենսդրության բարդ բնույթը, այլ գործերում հանգամանքները զարգացել են ի վնաս տուժածների:
5. Սահմանված ընթացակարգի հետ կապված այն հարցը, թե ում համար կարող է այս համակարգը հասանելի լինել, արդեն վերլուծության է ենթարկվել Աէրտսն ընդդեմ Բելգիայի [Aerts v. Belgium] գործում: Այդ գործում Դատարանը 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի (§ 60) խախտում է հայտնաբերել. համապատասխան մարմինները լուծում են տվել այն հարցին, թե արդյոք դիմումատուի պահանջը «ներկա պահին» «պատշաճ հիմնավորված է եղել», այլ կերպ ասած` արդյոք այն հիմնված է եղել Դատարանի` տվյալ գործով վճռի վրա: Բելգիայի օրենսդիր մարմինը փոփոխել է «Իրավաբանական օգնության» մասին օրենքը և այդ կապակցությամբ տվել է այլ ձևակերպում, համաձայն որի` միայն «ակնհայտորեն անհիմն պահանջները կմերժվեն»:
6. Իրավաբանական օգնություն ստանալու վերաբերյալ դիմումների վերլուծության ֆրանսիական համակարգը, ուսումնասիրվել է Դել Սոլն ընդդեմ Ֆրանսիայի [Del Sol v. France] (թիվ 46800/99, ՄԻԵԴ 2002-II) գործում: Այդ վճռում Դատարանը, առաջին հերթին, նշել է, որ այն հիմքը, որով Իրավաբանական օգնության հարցերով գրասենյակը ու Վճռաբեկ դատարանի նախագահը մերժել են դիմումատուի` իրավաբանական օգնություն ստանալու վերաբերյալ դիմումը, այն է` վճռաբեկ բողոքի վիճարկելի հիմքի բացակայությունը, հստակորեն նախատեսված է եղել 1991 թվականի հուլիսի 10-ի թիվ 91-647 օրենքով և, անկասկած, նպատակ է ունեցել վերացնել այն հիմնավորված մտահոգությունը, որ պետական դրամական միջոցները պետք է հասանելի դարձվեն միայն այն դիմումատուներին իրավաբանական օգնություն տրամադրելու համար, որոնց Վճռաբեկ դատարան ներկայացվող վճռաբեկ բողոքները հաջողության հասնելու ողջամիտ հեռանկար ունեն: Ինչպես նշել է Մարդու իրավունքների եվրոպական հանձնաժողովը, ակնհայտ է, որ իրավաբանական օգնություն տրամադրելու համակարգը կարող է արդյունավետորեն գործել միայն այն դեպքում, երբ ստեղծվի մեքենայացված համակարգ, որը կընտրի, թե որ գործերով պետք է իրավաբանական օգնություն տրամադրվի (տե՛ս, օրինակ` Հանձնաժողովի` 1980 թվականի հուլիսի 10-ի որոշումները Իքսն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [X v. the United Kingdom] գործում, թիվ 8158/78, Որոշումներ և Հաշվետվություններ [Decisions and Reports] 21, էջ 95, և 1991 թվականի հունվարի 10-ի որոշումը Գարսիան ընդդեմ Ֆրանսիայի [Garcia v. France] գործում, թիվ 14119/88, չհրապարակված):
7. Դել Սոլի գործում Դատարանը նշել է, որ «Ֆրանսիայի օրենսդիր մարմնի ստեղծած համակարգն անհատներին զգալի երաշխիքներ է առաջարկում` նրանց կամայականություններից պաշտպանելու համար: Վճռաբեկ դատարանի իրավաբանական օգնության հարցերով գրասենյակը նախագահում է այդ դատարանի նախագահը, և դրա կազմում ընդգրկված են նաև ավագ քարտուղարը, Վճռաբեկ դատարանի կողմից ընտրված երկու անդամ, երկու քաղաքացիական ծառայող, երկու անդամ Պետական խորհրդից (Conseil d'Etat) և Վճռաբեկ դատարանի պալատից և մեկ անդամ` նշանակված հանրության կողմից (վերևում նշված` 1991 թվականի հուլիսի 10-ի օրենքի 16-րդ բաժին): Ավելին, իրավաբանական օգնությունը մերժելու բողոքի քննությունը վերապահվում է Վճռաբեկ դատարանի նախագահին (Օրենքի 23-րդ բաժին): Բացի այդ, դիմումատուն ի վիճակի է եղել իր գործը քննության հանձնել և՛ առաջին, և՛ վերաքննիչ ատյանի դատարան»:
8. Դել Սոլի գործով իրենց առանձին կարծիքներում դատավորներ Տուլկենսն ու Լուկադեսը նկատել են, որ թեև վճռով ընդունվում էր այն հանգամանքը, որ իրավաբանական օգնության համակարգը կարող էր արդյունավետ գործել միայն այն դեպքում, երբ գործեր մեքենայացված համակարգ, որը հնարավորություն կտար ընտրելու օգնությանը հավակնող գործերը (վճռի § 23), ուղղակիորեն ակնհայտ չէր, որ նման համակարգը կարող էր հանգեցնել դատավարության կողմերի միջև անհավասարության: Այնուամենայնիվ, այդ դիրքորոշումը հստակ արտացոլված էր տվյալ գործում, քանի որ Վճռաբեկ դատարան ներկայացվող բողոքի հիմքերի ըստ էության քննության մասով նախնական ուսումնասիրության են ենթարկվել դատավարության` միայն նվազ նյութական ապահովվածություն ունեցող այն կողմերի գործերը, որոնք ստիպված են եղել դիմել իրավաբանական օգնություն ստանալու համար: Քանի դեռ դրա համար առկա չէր «օբյեկտիվ և հիմնավորված պատճառ», նման տարբերակված վերաբերմունքը կարող էր որակվել որպես խտրականություն: Նրանք այնուհետև պնդում էին, որ ոչ մի համակարգ չի կարող խաթարել դատավարության որոշակի դասի պատկանող կողմի` դատարան դիմելու իրավունքի էությունը, որը երաշխավորվում է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով, և որ կամայականություններից պաշտպանություն շնորհելու համար նախատեսված համակարգի չարաշահման դեմ երաշխիքների` նույնիսկ էական երաշխիքների առկայությունը բավարար չի լինի նման խաթարման դիմաց հատուցելու համար:
9. Շամոյանի գործում Դատարանը հնարավորություն ուներ զարգացնելու ավելի նվազ նյութական ապահովվածություն ունեցող անձանց համար արդարադատության մատչելիության հարցը: Փաստորեն, Կառավարությունը նշել է, որ դիմումատուն` հաշմանդամություն ունեցող անձը, Վճռաբեկ դատարանում փաստաբանի կողմից ներկայացվելու համար երբևէ չի դիմել: Տիկին Շամոյանը պատասխանել է, որ անօգուտ է համարել փաստաբան տրամադրելու պահանջով դիմելը, քանի որ փաստաբանի օգնության դիմելու համար չի ունեցել ֆինանսական միջոցներ:
10. Դատարանը նախորդ դեպքերի օրինակով հաշվի չի առել, թե արդյոք դիմումատուն որևէ ջանք գործադրել է փաստաբան գտնելու համար, քանի որ նա հաշմանդամ է և չունի ֆինանսական միջոցներ: ՈՒստի, սա վկայում է նախադեպային իրավունքի զարգացման մասին այն առումով, որ Դատարանը նշել է, որ համապատասխան գործողություններ կատարելու նպատակով իրավաբանական օգնություն ստանալու հնարավորության բացակայությունը հիմք ստեղծեց դիմումատուի` այդ դատարանի արդյունավետ մատչելիության իրավունքի անհամաչափ սահմանափակման համար: Այս առումով գործը տարբերվում է Դել Սոլի գործից, քանի որ Պալատը ոչ թե վերլուծում է իրավաբանական օգնություն ստանալու համար դիմելու իրավունքը հավաստի գործերում, այլ պարզապես իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունքը: Դիմումատուների միջև հավասարությունը գործում է 6-րդ հոդված 1-ին կետի իմաստով: