ՀՀ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻՆ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆ Ս ...

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ՎՃՌԱԲԵԿ ԴԱՏԱՐԱՆ

ՈՐՈՇՈՒՄ

ՀԱՆՈՒՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

    ՀՀ վերաքննիչ վարչական                  Վարչական գործ թիվ ՎԴ/5605/05/19

    դատարանի որոշում                       2020 թ.

Վարչական գործ թիվ ՎԴ/5605/05/19

Նախագահող դատավոր` Ա. Առաքելյան

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական

պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան) հետևյալ կազմով`

նախագահող Ռ. Հակոբյան

զեկուցող Ե. Խունդկարյան

Ս. Անտոնյան

Վ. Ավանեսյան

Ա. Բարսեղյան

Մ. Դրմեյան

Գ. Հակոբյան

Ս. Միքայելյան

Տ. Պետրոսյան

Է. Սեդրակյան

Ն. Տավարացյան

2020 թվականի հուլիսի 01-ին

քննելով ըստ հայցի «Վեոլիա Ջուր» փակ բաժնետիրական ընկերության (այսուհետ` Ընկերություն) ընդդեմ ՀՀ ֆինանսների նախարարության (այսուհետ` Նախարարություն)` 26.04.2019 թվականին ՀՀ ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից ընդունված թիվ 49-Ա ակտը վերացնելու պահանջի մասին, վարչական գործով ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 23.09.2019 թվականի «Վերաքննիչ բողոքը մերժելու մասին» որոշման դեմ Ընկերության ներկայացուցիչներ Արթուր Հովհաննիսյանի և Ռուբեն Ժամագործյանի ներկայացրած վճռաբեկ բողոքը,

ՊԱՐԶԵՑ

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը

Դիմելով դատարան` Ընկերությունը պահանջել է վերացնել 26.04.2019 թվականին ՀՀ ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից ընդունված թիվ 49-Ա ակտը:

ՀՀ վարչական դատարանի (դատավոր` Ա. Հարությունյան) (այսուհետ` Դատարան) 29.07.2019 թվականի որոշմամբ Ընկերության կողմից ներկայացված հայցադիմումի ընդունումը մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 23.09.2019 թվականի որոշմամբ Ընկերության վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, և Դատարանի 29.07.2019 թվականի «Հայցադիմումի ընդունումը մերժելու մասին» որոշումը թողնվել է անփոփոխ:

Սույն գործով վճռաբեկ բողոք են ներկայացրել Ընկերության ներկայացուցիչները:

Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:

2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը

Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ Սահմանադրության 61-րդ և 63-րդ հոդվածները, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ, 10-րդ, 80-րդ հոդվածները, «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 11-րդ հոդվածը, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 53-րդ հոդվածը:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Ստորադաս դատարանները մի կողմից հաստատել են ակտի բողոքարկման իրավունքի առկայությունը, սակայն մյուս կողմից բացառել են հայցադիմումի քննությունը վարչական դատավարության կարգով: Մինչդեռ հայցադիմումի ընդունումը կարող է մերժվել այն դեպքում, երբ դատարան դիմող սուբյեկտն առհասարակ հայց հարուցելու իրավունք չունի, իսկ դատարանն իրավասու չէ լուծել իր առջև բարձրացված տվյալ վեճը: Այն հանգամանքը, որ վիճարկվող ակտով հայցվորին համապատասխան կարգադրություններ կամ հրամաններ չեն տրվել, որևէ կերպ չի կարող սահմանափակել հայցվորի` դատական բողոքարկման իրավունքը, քանի որ «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքը որևէ բացառություն չի սահմանում` կապված կարգադրություն կամ հրաման լինելու կամ չլինելու հետ:

Միաժամանակ ստորադաս դատարանները հաշվի չեն առել, որ ստուգումների իրականացման նպատակը պետությանը ներկայացված հաշվետվությունների իսկության ստուգումն է, որը հետապնդում է հանրային շահի պաշտպանության նպատակ:

Ինչ վերաբերում է սույն գործով ստուգման արդյունքում կազմված ակտին, ապա այն միջամտող վարչական ակտ է, քանի որ միջամտող վարչական ակտ է համարվում նաև այն ակտը, որը ցանկացած այլ եղանակով վատթարացնում է անձի իրավական կամ փաստացի դրությունը: Սույն դեպքում վարկաբեկվել է Ընկերության գործարար համբավը, որը փաստացի դրության վատթարացում է, բացի այդ, վատթարացել և կարող է վատթարանալ Ընկերության իրավական դրությունը:

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է «բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 23.09.2019 թվականի որոշումը և կայացնել նոր դատական ակտ` բեկանել Դատարանի 29.07.2019 թվականի որոշումը»:

3. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները

Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն գործով վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 161-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին և 2-րդ կետերով նախատեսված հիմքերի առկայությամբ, այն է`

1) բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառության համար, քանի որ տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումը` քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան ստուգում նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշմամբ իրականացված ստուգման արդյունքում կազմված ակտի բողոքարկման հարցի և այդ վեճերի ընդդատության վերաբերյալ, կարևոր նշանակություն կունենա նմանատիպ գործերով միասնական և կանխատեսելի դատական պրակտիկա ձևավորելու համար:

2) ստորադաս դատարանների կողմից թույլ է տրվել «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 11-րդ հոդվածի, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ, 10-րդ, 80-րդ հոդվածների խախտում, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը, և որի առկայությունը հիմնավորվում է ստորև ներկայացված պատճառաբանություններով:

Վերոգրյալով պայմանավորված` Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ հետևյալ իրավական հարցադրումներին.

1. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան ստուգում նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշմամբ իրականացված ստուգման արդյունքում կազմված ակտն արդյո՞ք ենթակա է բողոքարկման ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով:

2. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան ստուգում նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշմամբ իրականացված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը, որով անմիջականորեն հարկային պարտավորություններ չեն սահմանվում տնտեսվարող սուբյեկտի համար, պետք է բողոքարկվի վիճարկմա՞ն, թե՞ ճանաչման հայցի ներկայացմամբ:

1. ՀՀ Սահմանադրության 61-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ դատական պաշտպանության իրավունք:

ՀՀ Սահմանադրության 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ և անաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք:

«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ` Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք, երբ որոշվում է նրա քաղաքացիական իրավունքները և պարտականությունները կամ նրան ներկայացրած ցանկացած քրեական մեղադրանքի առնչությամբ, ունի օրենքի հիման վրա ստեղծված անկախ ու անաչառ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում արդարացի և հրապարակային դատաքննության իրավունք:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն` յուրաքանչյուր ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ նույն օրենսգրքով սահմանված կարգով իրավունք ունի դիմելու վարչական դատարան, եթե համարում է, որ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմնի կամ դրա պաշտոնատար անձի վարչական ակտով, գործողությամբ կամ անգործությամբ` խախտվել են կամ անմիջականորեն կարող են խախտվել նրա` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ (...), միջազգային պայմանագրերով, օրենքներով կամ այլ իրավական ակտերով ամրագրված իրավունքները և ազատությունները (...):

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 65-րդ հոդվածի համաձայն` վարչական դատարանում գործը հարուցվում է հայցի հիման վրա:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 80-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն` վարչական դատարանը մերժում է հայցադիմումի ընդունումը, եթե հայցը ենթակա չէ դատարանում քննության:

Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ դատարան դիմելու կամ արդարադատության մատչելիության իրավունքը մարդու` սահմանադրաիրավական և միջազգային իրավական նորմերով երաշխավորված դատական պաշտպանության և արդար դատաքննության հիմնարար իրավունքների կարևորագույն բաղադրիչն է:

ՀՀ սահմանադրական դատարանը, մի շարք որոշումներով (10.12.2013 թվականի թիվ ՍԴՈ-1127, 10.02.2015 թվականի թիվ ՍԴՈ-1190, 03.03.2015 թվականի թիվ ՍԴՈ-1192, 16.06.2015 թվականի թիվ ՍԴՈ-1220, 26.06.2015 թվականի թիվ ՍԴՈ-1222, 10.03.2016 թվականի թիվ ՍԴՈ-1257 և այլն) անդրադառնալով արդարադատության մատչելիության, արդար և արդյունավետ դատաքննության իրավունքների երաշխավորման սահմանադրական իրավաչափության խնդիրներին, արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ դատավարական որևէ առանձնահատկություն կամ ընթացակարգ չի կարող խոչընդոտել կամ կանխել դատարան դիմելու իրավունքի արդյունավետ իրացման հնարավորությունը, իմաստազրկել ՀՀ Սահմանադրությամբ երաշխավորված դատական պաշտպանության իրավունքը կամ դրա իրացման արգելք հանդիսանալ, ընթացակարգային որևէ առանձնահատկություն չի կարող մեկնաբանվել որպես ՀՀ Սահմանադրությամբ երաշխավորված դատարանի մատչելիության իրավունքի սահմանափակման հիմնավորում, դատարանի (արդարադատության) մատչելիությունը կարող է ունենալ որոշակի սահմանափակումներ, որոնք չպետք է խաթարեն այդ իրավունքի բուն էությունը:

Թեև դատարանի մատչելիության իրավունքն ուղղակիորեն ամրագրված չէ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում, սակայն Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն (այսուհետ` Եվրոպական դատարան) այն ճանաչել է որպես արդար դատաքննության իրավունքի անբաժանելի տարր: Այսպես, Եվրոպական դատարանի կողմից դատարանի մատչելիության իրավունքի վերաբերյալ ձևավորված կայուն նախադեպային իրավունքի համաձայն` Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետը երաշխավորում է անձի իրավունքներին և պարտականություններին առնչվող հայցով դատարան դիմելու իրավունքը: Այդ դրույթը մարմնավորում է դատարան դիմելու, այն է` դատարանում հայց հարուցելու իրավունքը, որը հնարավորություն է տալիս օգտվելու Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետում նախատեսված մյուս երաշխիքներից: Դատական վարույթի արդար, հրապարակային և արագ բնութագրիչները, անշուշտ, արժեք չեն ունենա, եթե այդ գործընթացներին ընթացք չի տրվում: Դժվար է պատկերացնել իրավունքի գերակայություն արդարադատություն իրականացնելիս, եթե դատարան դիմելու իրավունքը չի ապահովվում (տե՛ս, Kreuz v. Poland (28249/95) գործով Եվրոպական դատարանի 19.06.2001 թվականի վճիռը, 52-րդ կետ): Մինչդեռ Եվրոպական դատարանի տեսանկյունից` դատարանի իրավունքը բացարձակ չէ և կարող է ենթարկվել սահմանափակումների: Այդ սահմանափակումները թույլատրվում են, քանի որ մատչելիության իրավունքն իր բնույթով պահանջում է պետության կողմից որոշակի կարգավորումներ, և այս առումով պետությունը որոշակի հայեցողական լիազորություն ունի: Սակայն դատարանի մատչելիության իրավունքի սահմանափակումը պետք է իրականացվի այնպես, որ չխախտի կամ զրկի անձին մատչելիության իրավունքից այնպես կամ այն աստիճան, որ խախտվի այդ իրավունքի բուն էությունը (տե՛ս, Tolstoy Miloslavsky v. The United Kingdom (18139/91) գործով Եվրոպական դատարանի 13.07.1995 թվականի վճիռը, 59-րդ կետ): Ըստ Եվրոպական դատարանի` դատարանի մատչելիության իրավունքի սահմանափակումը չի կարող համատեղելի լինել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ, եթե այն չի հետապնդում իրավաչափ նպատակ, և եթե առկա չէ ողջամիտ հարաբերակցություն ձեռնարկվող միջոցների և հետապնդվող նպատակների միջև` համաչափության առումով (տե՛ս Khalfaoui v. France (34791/97) գործով Եվրոպական դատարանի 14.12.1999 թվականի վճիռը, 36-րդ կետ): Մեկ այլ վճռով Եվրոպական դատարանը նշել է, որ դատարանի մատչելիությունն օրենսդրական կարգավորումների առարկա է, և դատարանները պարտավոր են կիրառել դատավարական համապատասխան կանոնները` խուսափելով ինչպես գործի արդարացի քննությանը խոչընդոտող ավելորդ ձևականություններից (ֆորմալիզմից), այնպես էլ չափազանց ճկուն մոտեցումից, որի դեպքում օրենքով սահմանված դատավարական պահանջները կկորցնեն իրենց նշանակությունը: Ըստ Եվրոպական դատարանի` դատարանի մատչելիության իրավունքը խաթարվում է այն դեպքում, երբ օրենսդրական նորմերը դադարում են ծառայել իրավական որոշակիության ու արդարադատության պատշաճ իրականացման նպատակներին և խոչընդոտում են անձին հասնել իրավասու դատարանի կողմից իր գործի ըստ էության քննությանը (տե՛ս, Dumitru Gheorghe v. Romania (33883/06) գործով Եվրոպական դատարանի 12.04.2016 թվականի վճիռը, 28-րդ կետ):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշմամբ գտել է, որ արդարադատության մատչելիության իրավունքը սերտորեն փոխկապակցված է այս կամ այն գործի` դատարանի քննությանը ենթակա լինելու կամ չլինելու հարցի հետ, (...):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը եզրահանգել է, որ անձը կարող է իրացնել դատարանի մատչելիության իր իրավունքը միայն այն դեպքում, երբ դատարանի առջև վերջինիս բարձրացրած հարցը (որպես կանոն` իրավունքի մասին վեճը) ենթակա է քննության և լուծման դատարանի կողմից: Այդ իսկ պատճառով օրենսդիրը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 80-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետում սահմանել է, որ դատարանը պարտավոր է մերժել հայցադիմումի ընդունումը, եթե հայցը ենթակա չէ դատարանում քննության (տե՛ս, Լուսակերտ Սարգսյանն ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի թիվ ՎԴ/7047/05/16 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 18.04.2018 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նաև արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ հայցադիմումի ընդունումը կարող է մերժվել ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 80-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված հիմքով այն դեպքում, երբ դատարան դիմող սուբյեկտը հայց հարուցելու իրավունք առհասարակ չունի, իսկ դատարանն իրավասու չէ լուծել իր առջև բարձրացված տվյալ վեճը (տե՛ս, Վարուժան Ավետիքյանն ընդդեմ ՀՀ արդարադատության նախարարության դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության թիվ ՎԴ/3804/05/15 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 14.03.2017 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նաև անհրաժեշտ է համարել ընդգծել, որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը որդեգրել է այն կառուցակարգը, որ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 80-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետում ամրագրված` «հայցը ենթակա չէ դատարանում քննության» արտահայտությունը հանգում է հետևյալին. վարչական դատարանում գործ չի կարող հարուցվել, եթե այդ գործի հիմքում ընկած վեճը (հայցապահանջի հիմքում ընկած վիճելի իրավահարաբերությունը, հայցադիմումով դատարանի առջև բարձրացված հարցը) ենթակա չէ Հայաստանի Հանրապետությունում գործող առաջին ատյանի որևէ (ինչպես ընդհանուր իրավասության, այնպես էլ մասնագիտացված) դատարանում քննության: Հետևաբար վեճը (հայցը) դատարանի քննությանը ենթակա չլինելու հիմքով հայցադիմումի ընդունումը մերժելիս վարչական դատարանը պարտավոր է ցույց տալ այն իրավական և փաստական հանգամանքները, որոնք վկայում են այն մասին, որ Հայաստանի Հանրապետությունում գործող առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության և մասնագիտացված բոլոր դատարաններն իրավասու չեն քննելու և լուծելու տվյալ վեճը: Ընդ որում, հայցվորի կողմից ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված համապատասխան հայցատեսակի սխալ ընտրությունն ինքնին չի ենթադրում, որ դատարանի առջև բարձրացված վեճը (հայցը) ենթակա չէ դատարանի քննությանը (տե՛ս, նաև Գագիկ Մաթևոսյանն ընդդեմ ՀՀ արդարադատության նախարարության թիվ ՎԴ/0229/05/15 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 20.07.2017 թվականի որոշումը):

Վերոշարադրյալ իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի կարգավորումներին:

«Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` ստուգման հրամանում կամ հանձնարարագրում նշված ժամկետն ավարտվելուց հետո` 10 աշխատանքային օրվա ընթացքում, ստուգումն իրականացնող անձը (...) ամփոփում է ստուգման արդյունքները` խախտումներ չհայտնաբերելու դեպքում կազմում տեղեկանք, իսկ խախտումներ հայտնաբերելու դեպքում` ակտի նախագիծ: (...) Ակտի նախագիծը ստուգում իրականացնող անձը 3 աշխատանքային օրվա ընթացքում պատշաճ ձևով (առձեռն կամ փոստով) ներկայացնում է տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարին կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձին` առարկություններ ներկայացնելու նպատակով: Տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարը կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձը 5 աշխատանքային օրվա ընթացքում ուսումնասիրում է ակտի նախագիծը: (...) տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարի կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձի կողմից առարկություններ չներկայացվելու դեպքում ստուգող մարմինը կազմում է ակտը և դրա մեկ օրինակը` ստորագրված ստուգում իրականացնող պաշտոնատար անձի կողմից, ժամկետի ավարտից հետո` 3 աշխատանքային օրվա ընթացքում, պատշաճ ձևով (առձեռն կամ փոստով) ներկայացնում տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարին կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձին: Տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարի կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձի կողմից (...) ակտի նախագծի վերաբերյալ առարկություններ ներկայացնելու դեպքում ստուգող մարմինը ուսումնասիրում է դրանք և առարկություններ ստանալու օրվան հաջորդող 3 աշխատանքային օրվա ընթացքում ակտի մեկ օրինակը` ստորագրված ստուգում իրականացնող պաշտոնատար անձի կողմից, պատշաճ ձևով (առձեռն կամ փոստով) ներկայացնում է տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարի կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձի ստորագրմանը: Տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարի կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձի ներկայացրած առարկությունները կցվում են ակտին և կազմում դրա անբաժանելի մասը: (...)

«Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 11-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` ստուգումն իրականացնող անձանց գործողությունները, ինչպես նաև ստուգման արդյունքում կազմված ակտը երկու ամսվա ընթացքում, եթե օրենքով այլ բան չի նախատեսվում, կարող են բողոքարկվել այն պետական մարմնին, որին անմիջականորեն ենթարկվում է (են) ստուգող անձը (անձինք), կամ «Տեսչական մարմինների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով նախատեսված բողոքարկման հանձնաժողով, կամ դատարան: (...) Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` բողոքները վերադասության կարգով քննության են առնվում, և դրանց վերաբերյալ որոշումներն ընդունվում են ոչ ուշ, քան բողոքն ստացվելու օրվանից 30 օրացուցային օրվա ընթացքում: Նշված ժամկետում բողոքի վերաբերյալ պատասխան չտրվելու դեպքում բողոքում բերված փաստարկները համարվում են ընդունված: Սույն կետով սահմանված ժամկետի հաշվարկն սկսվում է գրավոր բողոքը համապատասխան մարմնում մուտքագրվելու օրվան հաջորդող առաջին աշխատանքային օրվանից: Նույն հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն` ընդունված որոշմանը չհամաձայնվելու դեպքում տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարը կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձն իրավունք ունի բողոքարկել դատարան: Նույն հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն` Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան ստուգումը նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշումը բողոքարկվում է Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով, իսկ նշված ստուգման ընթացքում ստուգող անձի գործողությունները և ստուգման արդյունքում կազմված ակտը` նույն հոդվածի 2-4-րդ մասերով սահմանված կարգով:

«Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի վերոգրյալ կարգավորումներից պարզ է դառնում, որ օրենսդիրը հստակորեն սահմանել է անձի իրավունքը` վարչական կարգով կամ դատական կարգով բողոքարկելու ստուգման արդյունքում կազմված ակտը: Ընդ որում, հատուկ նաև սահմանվել է, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան նշանակված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը ենթակա է բողոքարկման ընդհանուր կարգով, այսինքն` կարող է բողոքարկվել նաև դատարան այն նույն կարգով, ինչ ոչ քրեադատավարական կարգով նշանակված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը:

Հետևաբար, Եվրոպական դատարանի և ՀՀ Սահմանադրական դատարանի հայտնած իրավական դիրքորոշումների համատեքստում Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի հիման վրա կազմված ստուգման ակտի բողոքարկման իրավունքն արդար դատաքննության իրավունքի անբաժանելի տարր հանդիսացող` դատարանի մատչելիության իրավունքի դրսևորում է:

Միաժամանակ նկատի ունենալով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի կողմից նախկինում հայտնած դիրքորոշումները` Վճռաբեկ դատարանը կարևորում է, որ եթե օրենսդիրը հստակ ամրագրել է ստուգման ակտի դատական բողոքարկման իրավունքը, նման ակտի բողոքարկմամբ պայմանավորված վեճը ենթակա է քննության դատարանում: ՈՒստի վարչական դատավարության կարգով ներկայացված հայցադիմումի ընդունումը չի կարող մերժվել կամ հարուցված գործի վարույթը չի կարող կարճվել այն հիմքով, որ հայցը կամ վեճը ենթակա չէ քննության որևէ դատարանում:

Ավելին, Վճռաբեկ դատարանը կարևորում է այն հանգամանքը, որ օրենքով ուղղակիորեն սահմանված դատական բողոքարկման իրավունքի առկայության պայմանում ՀՀ վարչական դատարանը ոչ միայն չի կարող մերժել հայցադիմումի ընդունումը կամ կարճել գործի վարույթը, այլ նաև պարտավոր է օգտվել հայցադիմումի վերահասցեագրման կառուցակարգից, եթե կարծում է, որ տվյալ վեճը չի կարող քննվել վարչական դատավարության կարգով:

Այսպես, ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր որոշումներում արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ օրենսդիրը, նպատակ ունենալով վարչական արդարադատության համակարգում ապահովելու դատական պաշտպանության միջոցների գործնականում արդյունավետ երաշխավորումը, նախատեսել է հայցադիմումի վերահասցեագրման ինստիտուտը: Ընդ որում, այս կառուցակարգը վարչական դատավարության համակարգ ներդրվեց 05.12.2013 թվականին ընդունված և 07.01.2014 թվականին ուժի մեջ մտած ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով (մինչ այդ գործող` 28.11.2007 թվականի ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը նշված կանոնի խախտումը դիտում էր որպես գործի վարույթի կարճման հիմք): Հայցադիմումը վերահասցեագրելը սահմանելով որպես վարչական դատարանի պարտականություն` օրենսդիրը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 81-րդ հոդվածի 1-ին մասում ամրագրել է, որ վարչական դատարանը, գործի քննության ցանկացած փուլում պարզելով, որ տվյալ հայցադիմումի պահանջն ընդդատյա չէ իրեն, այն պատճառաբանված որոշմամբ վերահասցեագրում է ըստ ընդդատության: Այսպիսով, վարչական դատարանը, կաշկանդված լինելով արդարադատության պատշաճ իրականացման և անձանց իրավունքների ու ազատությունների գործնականում արդյունավետ պաշտպանության ապահովման կոնվենցիոն կարգավորումներով, պարտավոր է պարզել, թե արդյոք կոնկրետ գործն ընդդատյա է վարչական դատարանին, թե` ոչ, և գործը վարչական դատարանին ընդդատյա չլինելու պարագայում վերահասցեագրել այն ըստ ընդդատության` դրանով իսկ ապահովելով անձի` արդյունավետ դատական պաշտպանության և արդար դատաքննության իրավունքի գործնական իրականացման երաշխավորումը:

Փաստորեն, օրենսդիրը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքում սահմանել է, որ վարչական դատարանին որևէ գործի ընդդատյա չլինելու հանգամանքն այդ գործի քննության ընթացքում պարզվելու իրավաբանական հետևանքն այն է, որ վարչական դատարանը որոշում է կայացնում տվյալ գործն ըստ ընդդատության վերահասցեագրելու մասին (տե՛ս, «Վեստ» ՍՊԸ-ն ընդդեմ ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության մտավոր սեփականության գործակալության թիվ ՎԴ/0830/05/14 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.04.2016 թվականի որոշումը):

Այսպիսով` Վճռաբեկ դատարանը եզրահանգում է, որ քրեադատավարական կարգով նշանակված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը ենթակա է բողոքարկման դատական կարգով, ուստի` վարչական դատավարության կարգով ակտի բողոքարկում իրականացված լինելու պայմաններում դատարանը հայցադիմումի ընդունումը մերժել կամ գործի վարույթը կարճել չի կարող` հայցը կամ վեճը դատարանում քննության ենթակա չլինելու հիմքով:

2. Նախորդ կետում կատարված իրավական վերլուծությունների հիման վրա Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ այն հարցին, թե որ դատարանը պետք է քննի քրեադատավարական կարգով նշանակված ստուգման արդյունքում կազմված ակտի բողոքարկման վեճը:

ՀՀ դատական օրենսգրքի 2-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` առաջին ատյանի դատարաններն են ընդհանուր իրավասության դատարանները և մասնագիտացված դատարանները: Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` մասնագիտացված դատարաններն են վարչական դատարանը և սնանկության դատարանը:

ՀՀ դատական օրենսգրքի 21-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանում գործը քննում են քաղաքացիական կամ քրեական մասնագիտացման դատավորները:

ՀՀ դատական օրենսգրքի 24-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական դատարանին են ենթակա Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված գործերը: Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` սնանկության դատարանին են ենթակա սնանկության հարաբերությունները կարգավորող օրենքով նախատեսված բոլոր գործերը:

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 18-ին հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` քաղաքացիական գործերը ենթակա են քննության առաջին ատյանի դատարանում, բացառությամբ «Սնանկության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով նախատեսված դեպքերի: Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` քաղաքացիական են համարվում իրավունքի մասին վեճի հետ կապված բոլոր գործերը, բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության վարչական դատարանի (...) կամ Սահմանադրական դատարանի իրավասությանը վերապահված գործերի:

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 44-րդ հոդվածի համաձայն` առաջին ատյանի դատարանները քննում են բոլոր քրեական գործերը, քրեադատավարական օրենսդրությամբ նախատեսված այլ գործեր (նյութեր), ինչպես նաև վերահսկողություն են իրականացնում քրեական գործի մինչդատական վարույթի նկատմամբ:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական դատարանին ընդդատյա են հանրային իրավահարաբերություններից ծագող բոլոր գործերը (...): Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` վարչական դատարանին ընդդատյա չեն Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանի (...) ենթակայությանը վերապահված գործերը, ընդհանուր իրավասության դատարանի ենթակայությանը վերապահված քրեական գործերը, ինչպես նաև պատժի կատարման հետ կապված գործերը:

«Սնանկության մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` սնանկության գործերի վարումն իրականացվում է Հայաստանի Հանրապետության սնանկության դատարանում:

Վերը ներկայացված իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ այն հարցին, թե որ դատարանը պետք է քննի հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշման հիման վրա նշանակված ստուգման արդյունքում կայացված ակտի դեմ ներկայացված բողոքը:

Նախ, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ ընդդատությունը` որպես դատավարական ինստիտուտ, դատավարական նորմերի այնպիսի համակցություն է, որոնք կարգավորում են դատարանի քննությանը ենթակա բոլոր գործերի բաշխումը ՀՀ դատական իշխանության առաջին ատյանի կոնկրետ դատարանների միջև: Ընդ որում, ՀՀ սահմանադրական դատարանը 03.02.2009 թվականի թիվ ՍԴՈ-787 որոշմամբ արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ դատական պաշտպանության իրավունքի բաղկացուցիչ տարրն է հանդիսանում անձի` այն դատարանում իր գործի քննության իրավունքը, որի ընդդատությանն օրենքով հանձնված է տվյալ գործը:

Այսպիսով, իրավունքների պաշտպանության հայցի կամ դիմումի հիման վրա հարուցված գործերի առարկայական ընդդատության հարցը որոշվում է` ելնելով այն հանգամանքից, թե ինչպիսի (հանրային կամ մասնավոր) իրավահարաբերություններից ծագող վեճից է բխում այդ գործերի հարուցման համար հիմք հանդիսացած պահանջը (իսկ մի քանի փոխկապակցված հայցապահանջների առկայության դեպքում` դրանցից հիմնականը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը մի շարք որոշումներում անդրադարձել է հանրային և մասնավոր իրավահարաբերությունների տարբերակման և դրա հիման վրա դատական գործերի ընդդատության տարանջատման հարցին: Այսպես, ըստ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի բնորոշման` հանրային է այն իրավահարաբերությունը, որում կողմերից մեկի դերում անպայմանորեն հանդես է գալիս հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտը, որն այդ հարաբերության ընթացքում հանրային շահի իրացման կապակցությամբ իրացնում է օրենքով սահմանված իր հանրային իշխանական լիազորությունները: Իրավահարաբերության հանրային լինելու և դրանից բխող վեճը վարչական դատարանին ընդդատյա լինելու հանգամանքը պարզելու նպատակով պետք է գնահատման առարկա դարձվեն հետևյալ հանգամանքները.

1. արդյո՞ք իրավահարաբերության կողմերից մեկը հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտ է, թե` ոչ,

2. արդյո՞ք այդ իրավահարաբերության բովանդակությունը կազմում է հանրային իշխանական լիազորությամբ օժտված սուբյեկտի կողմից իր հանրային իշխանական լիազորությունների իրականացման պարտականությունը, թե` ոչ,

3. արդյո՞ք այդ իրավահարաբերությունը ծագել է հանրային շահի իրացման կապակցությամբ (իրավահարաբերությունն ուղղված է եղել հանրային շահի` սոցիալ-իրավական պրակտիկայում իրացմանը և առարկայացմանը), թե` ոչ:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ միայն վերոգրյալ պայմանների միաժամանակյա առկայության դեպքում է հնարավոր փաստել իրավահարաբերության հանրային լինելու հանգամանքը, ինչպես նաև այդ հարաբերությունից բխող վեճերի ընդդատության հարցը (տե՛ս, «Վեստ» ՍՊԸ-ն ընդդեմ ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության մտավոր սեփականության գործակալության թիվ ՎԴ/0823/05/14, թիվ ՎԴ/0830/05/14 և թիվ ՎԴ/1621/05/14 վարչական գործերով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.04.2016 թվականի որոշումները):

«Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի դրույթների համակարգային վերլուծության հիման վրա Վճռաբեկ դատարանը եզրահանգում է, որ նշված օրենքի շրջանակներում ստուգումների իրականացման արդյունքում ծագող իրավահարաբերությունները հանրային են, քանի որ նախ ստուգում իրականացնող անձը ստուգումների ընթացքում հանդես է գալիս որպես հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտ, որը հիմնավորվում է նույն օրենքի 7-րդ հոդվածով սահմանված ստուգում իրականացնող անձի լիազորությունների շրջանակով (օրինակ` պահանջել փաստաթղթեր, տվյալներ և այլ տեղեկություններ, բացատրություններ, տեղեկանքներ, սահմանել ժամկետներ` բացահայտված այն թերությունների և խախտումների վերացման համար, որոնք չեն առաջացնում քրեական կամ վարչական պատասխանատվություն, ստուգման հրամանում նշված հարցերի շրջանակներում տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարից կամ նրան փոխարինող անձից պահանջել անցկացնելու ակտիվների և պարտավորությունների գույքագրումներ և այլն): Բացի այդ, նույն օրենքի 2-րդ հոդվածով թվարկվում են այն պետական մարմինները, որոնք օժտված են Հայաստանի Հանրապետության տարածքում իրենց լիազորությունների շրջանակներում ստուգումներ իրականացնելու իրավասությամբ:

Ինչ վերաբերում է հանրային շահի իրացման կապակցությամբ իրավահարաբերության առաջացման պայմանին, ապա Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ նույն օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված ստուգման նպատակը (այն է` ստուգման նպատակը տնտեսավարող սուբյեկտի գործունեության ոլորտում օրենքի և այլ իրավական ակտերի հիման վրա պետական մարմիններին ներկայացված կամ հրապարակված հաշվետվությունների արժանահավատությունը պարզելը, Հայաստանի Հանրապետության օրենքների ու այլ իրավական ակտերի պահանջների կատարման նկատմամբ պետական հսկողություն իրականացնելը և տնտեսավարող սուբյեկտի գույքային իրավունքները պաշտպանելը, իսկ Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան նշանակված ստուգումների դեպքում նաև տնտեսավարող սուբյեկտի գործունեության հետ կապված առանձին տարրերի փաստացի իրավիճակը պարզելն է) բավարար է արձանագրելու համար, որ ստուգումների իրականացման հիմքում հենց հանրային շահն է:

Վերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի հիման վրա իրականացվող ստուգումների արդյունքում ծագող իրավահարաբերությունները հանրային բնույթի են: Ուստի, բացառվում է ստուգումների իրականացման կապակցությամբ ստուգում իրականացնող մարմնի և տնտեսվարող սուբյեկտի միջև ծագող վեճերի քննությունը ընդհանուր իրավասության դատարանում` որպես քաղաքացիական գործ, կամ ՀՀ սնանկության դատարանում:

Նկատի ունենալով, որ «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 11-րդ հոդվածի 5-րդ մասով տարանջատվել է ստուգումը նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշման բողոքարկումը ստուգման ընթացքում ստուգող անձի գործողությունների և ստուգման արդյունքում կազմված ակտի բողոքարկումից, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ օրենսդրի նպատակն է եղել հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշման հիման վրա նշանակված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը չտարբերակել նույն օրենքով իրականացվող այլ ստուգումների արդյունքում կազմված ակտերից:

Հաշվի առնելով «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 41-րդ հոդվածով սահմանված նորմատիվ իրավական ակտի նորմի մեկնաբանման կանոնը (Նորմատիվ իրավական ակտի նորմը մեկնաբանվում է` հաշվի առնելով նորմատիվ իրավական ակտն ընդունելիս այն ընդունող մարմնի նպատակը` ելնելով դրանում պարունակվող բառերի և արտահայտությունների տառացի նշանակությունից, ամբողջ հոդվածի, գլխի, բաժնի կարգավորման համատեքստից, այն նորմատիվ իրավական ակտի դրույթներից, ի կատարումն որի ընդունվել է այդ ակտը, տվյալ նորմատիվ իրավական ակտով սահմանված սկզբունքներից, իսկ այդպիսի սկզբունքներ սահմանված չլինելու դեպքում` տվյալ իրավահարաբերությունը կարգավորող իրավունքի ճյուղի սկզբունքներից), կարևորելով նաև ««Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» 04.02.2010 թվականին ընդունված և 30.03.2010 թվականին ուժի մեջ մտած թիվ ՀՕ-17-Ն օրենքի նախագծին կից ներկայացված հիմնավորման մեջ արտահայտված օրենսդրի նպատակը (մասնավորապես, նախագծի հիմնավորմամբ կարևորվել է, որ քրեադատավարական կարգով իրականացված ստուգումների վրա տարածվեն «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի դրույթները)` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 11-րդ հոդվածում նշված բողոքարկումը պետք է իրականացվի ՀՀ վարչական դատարանում:

Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշման կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ.

Սույն գործում առկա 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտի համաձայն` ՀՀ ֆինանսների նախարարի 04.10.2018 թվականի թիվ 49-Ա և 30.10.2018 թվականի թիվ 54-Ա հանձնարարագրերի համաձայն` Նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչությունն Ընկերությունում իրականացրել է ֆինանսատնտեսական ստուգում` ՀՀ հատուկ քննչական ծառայության 10.09.2018 թվականի թիվ 18-482-կգ-18 գրությամբ ներկայացված` ՀՀ հատուկ քննչական ծառայության կոռուպցիոն, կազմակերպված և պաշտոնեական հանցագործությունների վարչության ՀԿԳ ավագ քննիչի կողմից 10.09.2018 թվականի «Ստուգում (ֆինանսատնտեսական) նշանակելու մասին» կայացրած որոշմամբ, ինչպես նաև 24.09.2018 թվականի թիվ 18-482-ԿԳ-18 գրությամբ առաջադրված հարցերի շրջանակներում: Թիվ 49-Ա ակտով արձանագրվել են մի շարք փաստեր (այդ թվում` ենթադրաբար թույլ տրված խախտումներ): Ակտում կատարվել է եզրահանգում այն մասին, որ «Ընկերությունում իրականացված ստուգմամբ արձանագրված փաստերի գծով հնարավոր հարկային պարտավորությունների առաջացման հարցը կարող է պարզվել հարկային մարմնի կողմից» (հատոր 1-ին, գ.թ. 41-48):

ՀՀ ֆինանսների նախարարության 22.06.2019 թվականի գրությամբ մերժվել է 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտի դեմ Ընկերության կողմից ներկայացված վարչական բողոքը (հատոր 1-ին, գ.թ. 49-57):

Դիմելով Դատարան` Ընկերությունը փորձել է հիմնավորվել, որ ստուգումների ընթացքում, ինչպես նաև ակտի ընդունման ժամանակ թույլ են տրվել ընթացակարգային խախտումներ, բացի այդ, ակտում արձանագրված խախտումներն իրականում առկա չեն: Ընկերությունը խնդրել է «վերացնել 26.04.2019 թվականին Նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից ընդունված թիվ 49-Ա ակտը» (հատոր 1-ին, գ.թ. 3-40):

Դատարանը 29.07.2019 թվականի որոշմամբ մերժել է հայցադիմումի ընդունումը` արձանագրելով, որ վիճարկվող ակտը վարչական ակտ չէ, քանի որ այն ուղղված չէ հայցվորի համար իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելուն, փոփոխելուն, վերացնելուն կամ ճանաչելուն, դրա միջոցով վարչական մարմինը չի մերժել, միջամտել, ընդհուպ սահմանափակել հայցվորի իրավունքների իրականացումը: Դատարանը գտել է, որ նշված ակտը տեղեկատվական բնույթի փաստաթուղթ է: Ուստի եզրահանգել է, որ այդ ակտի` որպես միջամտող վարչական ակտի անվավեր ճանաչելու հայցը ենթակա չէ քննության դատարանում:

Վերաքննիչ դատարանը 23.09.2019 թվականի որոշմամբ արձանագրել է, որ վիճարկվող ակտը վարչական ակտ չէ և մերժել է Ընկերության վերաքննիչ բողոքը` հիմնավոր համարելով Դատարանի պատճառաբանությունները:

Սույն որոշմամբ հայտնած իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո անդրադառնալով ստորադաս դատարանների եզրահանգումների հիմնավորվածությանը` Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է հետևյալը.

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 5-րդ հոդվածի համաձայն` գործի փաստական հանգամանքները դատարանը պարզում է ի պաշտոնե («ex officio»): Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` դատարանը (...) առաջարկում է ճշտել ոչ հստակ հայցային պահանջները, ոչ ճիշտ հայցատեսակները փոխարինել պատշաճ հայցատեսակներով (...):

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 65-րդ հոդվածի համաձայն` վարչական դատարանում գործը հարուցվում է հայցի հիման վրա:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վիճարկման հայցով հայցվորը կարող է պահանջել ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն վերացնել միջամտող վարչական ակտը (ներառյալ` զուգորդվող վարչական ակտի միջամտող դրույթները):

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` ճանաչման հայցով հայցվորը կարող է պահանջել ճանաչել որևէ իրավահարաբերության առկայությունը կամ բացակայությունը, եթե նա չի կարող հայց ներկայացնել նույն օրենսգրքի 66-68-րդ հոդվածներին համապատասխան:

«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 53-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական ակտն արտաքին ներգործություն ունեցող այն որոշումը, կարգադրությունը, հրամանը կամ այլ անհատական իրավական ակտն է, որը վարչական մարմինն ընդունել է հանրային իրավունքի բնագավառում կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով, և ուղղված է անձանց համար իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելուն, փոփոխելուն, վերացնելուն կամ ճանաչելուն: (...) Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` նույն օրենքի իմաստով`

ա) բարենպաստ վարչական ակտն այն վարչական ակտն է, որի միջոցով վարչական մարմիններն անձանց տրամադրում են իրավունքներ կամ նրանց համար ստեղծում են այդ անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը բարելավող ցանկացած այլ պայման.

բ) միջամտող վարչական ակտն այն վարչական ակտն է, որի միջոցով վարչական մարմինները մերժում, միջամտում, ընդհուպ սահմանափակում են անձանց իրավունքների իրականացումը, որևէ պարտականություն են դնում նրանց վրա կամ ցանկացած այլ եղանակով վատթարացնում են նրանց իրավական կամ փաստացի դրությունը.

գ) զուգորդվող վարչական ակտն այն վարչական ակտն է, որն իր մեջ պարունակում է անձի համար ինչպես բարենպաստ, այնպես էլ միջամտող վարչական ակտերով սահմանվող դրույթներ:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ վիճարկման հայցի հիման վրա հարուցված վարչական գործերի քննության ընթացքում առաջին հերթին անհրաժեշտ է պարզել, թե արդյոք ներկայացված հայցապահանջի նյութական օբյեկտը վարչական ակտ է, թե` ոչ (տե՛ս, Վարուժան Ավետիքյանն ընդդեմ ՀՀ արդարադատության նախարարության դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության թիվ ՎԴ/3804/05/15 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 14.03.2017 թվականի որոշումը):

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ վարչական ակտին բնորոշ են հետևյալ հատկանիշները.

- վարչական ակտն անհատական իրավական ակտ է. այն ունի հստակորեն որոշված հասցեատեր,

- վարչական ակտն ընդունվում է վարչական մարմինների` ՀՀ գործադիր իշխանության հանրապետական, տարածքային կառավարման, տեղական ինքնակառավարման մարմինների, ինչպես նաև վարչարարություն իրականացնող այլ պետական մարմինների կողմից,

- վարչական ակտն ունի արտաքին ներգործություն. նրա հասցեատերն այնպիսի ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ է, որը կազմակերպական, աշխատանքային, ներքին ենթակայական կամ որևէ այլ ուղղակի կապի մեջ չի գտնվում այն ընդունած մարմնի հետ,

- վարչական ակտն ընդունվում է հանրային իրավունքի բնագավառում. այն հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի` համապատասխան ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձին ուղղված միակողմանի կարգադրություն է, որը հիմնված է ի սկզբանե հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի կողմից իրագործվելու նպատակով ընդունված իրավական նորմերի վրա,

- վարչական ակտն ընդունվում է կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով. այն ուղղված է հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի կողմից հանրային իրավունքի ոլորտում կոնկրետ անձին առնչվող կոնկրետ հարցի կարգավորմանը,

- վարչական ակտն ուղղակի իրավական հետևանքներ է առաջացնում իր հետ կազմակերպական, աշխատանքային, ներքին ենթակայական կամ որևէ այլ ուղղակի կապի մեջ չգտնվող համապատասխան ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձի համար. դրանով վարչական մարմինը սահմանում, փոփոխում, վերացնում կամ ճանաչում է իրավունքներ և պարտականություններ համապատասխան ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձի համար (տե՛ս, Ռոբերտ Հովհաննիսյանն ընդդեմ Երևանի քաղաքապետարանի թիվ ՎԴ/4651/05/12 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 30.04.2015 թվականի որոշումը):

Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ թվարկված որակական հատկանիշներից յուրաքանչյուրն անհրաժեշտ է, իսկ դրանց համակցությունը` բավարար, գրավոր փաստաթուղթը վարչական ակտ որակելու համար. այդ հատկանիշներից որևէ մեկի բացակայության դեպքում փաստաթուղթը չի կարող դիտարկվել որպես վարչական ակտ:

Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ սույն գործով 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտն առնվազն այնքանով, որքանով ուղղակի իրավական հետևանքներ չի առաջացնում Ընկերության համար, այլ պարզապես արձանագրում է որոշակի խախտումներ, չի կարող դիտարկվել վարչական ակտ, քանի որ չի բավարարում վարչական ակտի բոլոր որակական չափանիշներին: Հետևաբար այս մասով հիմնավոր չէ բողոքաբերի այն պնդումը, որ նշված ակտը միջամտող վարչական ակտ է:

Ընդ որում, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նույնանման դիրքորոշում հայտնել է նաև ՀՀ բնապահպանության նախարարության բնապահպանական պետական տեսչության բնապահպանական և բնօգտագործման վճարների օբյեկտ համարվող փաստացի ծավալների չափաքանակների ստուգման ակտերի կապակցությամբ` դրանք չհամարելով վարչական ակտ (տե՛ս, օրինակ, «Հայջրմուղկոյուղի» ՓԲԸ-ն ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր հարկային պետական ծառայության և ՀՀ բնապահպանության նախարարության բնապահպանական պետական տեսչության թիվ 3-1655(ՏԴ) գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 09.11.2007 թվականի որոշումը, «Հայջրմուղկոյուղի» ՓԲԸ-ն ընդդեմ ՀՀ բնապահպանության նախարարության և ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի թիվ ՎԴ/0155/05/10 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 14.10.2011 թվականի որոշումը):

Վերոգրյալի հիման վրա Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան ստուգումը նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշման հիման վրա իրականացված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը, որում պարզապես արձանագրվում են որոշակի խախտումներ, սակայն ուղղակի պարտավորություններ չեն առաջադրվում, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի շրջանակներում պետք է բողոքարկվի ճանաչման հայցի շրջանակներում` նկատի ունենալով, որ դատական կարգով անմիջական բողոքարկման հնարավորություն տվող միակ դատավարական կառուցակարգը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված ճանաչման հայցն է:

Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում արձանագրել, որ վարչական արդարադատությանը բնորոշ կարևորագույն առանձնահատկություններից մեկը դատարանի կողմից գործի փաստական հանգամանքներն ի պաշտոնե («ex officio») պարզելու սկզբունքն է, որը մասնավորապես արտահայտվում է դատարանի ակտիվ դերակատարությամբ այնպիսի դատավարական գործողություններ կատարելիս դատավարության մասնակիցներին օժանդակելիս, ինչպիսիք են` վարչական դատավարության օրենսգրքով սահմանված համապատասխան հայցատեսակը ճիշտ ընտրելը կամ իրենց հայցային պահանջները ճիշտ ձևակերպելը: Նշված դեպքերում վարչական դատարանի` դատավարության մասնակիցներին օժանդակելու պարտականությունը ստանում է գործնական մեծ նշանակություն, քանի որ ոչ հստակ հայցային պահանջները ճշտելու, ոչ ճիշտ հայցատեսակները պատշաճ հայցատեսակներով փոխարինելու վերաբերյալ դատավարության մասնակիցներին առաջարկ անելու վարչական դատարանի պարտականության պատշաճ կատարման պայմաններում ապահովվում է ոչ միայն արդյունավետ դատաքննությունը, այլ նաև անձի խախտված իրավունքների արդյունավետ դատական պաշտպանությունը:

Վճռաբեկ դատարանը հարկ է համարում ընդգծել, որ հայցատեսակի ընտրության սուբյեկտիվ իրավունքը բոլոր դեպքերում պատկանում է հայցվորին, և եթե ոչ հստակ կամ ոչ ճիշտ հայցատեսակը հստակեցնելու կամ ճիշտ հայցատեսակով փոխարինելու վերաբերյալ դատարանի մատնանշումից հետո էլ հայցվորը շարունակում է պնդել իր կողմից ներկայացված հայցապահանջը, ապա դատարանը պարտավոր է գործի քննությունն իրականացնել հայցվորի կողմից ներկայացված հայցապահանջի շրջանակներում: Այդ պարագայում դատարանի մատնանշման պարտականությունը համարվում է կատարված (տե՛ս, նաև Ալեքսանդր Կարալովն ընդդեմ Երևանի քաղաքապետարանի թիվ ՎԴ/4315/05/14 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.04.2016 թվականի որոշումը, Վարուժան Ավետիքյանն ընդդեմ ՀՀ արդարադատության նախարարության դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության թիվ ՎԴ/3804/05/15 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 14.03.2017 թվականի որոշումը):

Վարուժան Ավետիքյանն ընդդեմ ՀՀ արդարադատության նախարարության դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նաև արձանագրել է, որ վարչական դատարանի կողմից ոչ ճիշտ հայցատեսակը պատշաճ հայցատեսակով փոխարինելու (պատշաճ հայցատեսակը մատնանշելու) վերաբերյալ հայցվորին առաջարկ անելու պարտականությունը կարող է կատարվել նաև գործի հարուցման փուլում: Ըստ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի` հայցադիմումի ընդունելիության (գործի հարուցման) փուլում նշված դատավարական գործողությունը պետք է կատարվի հայցադիմումը վերադարձնելու մասին որոշման շրջանակներում:

Ընդ որում, վերոգրյալ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն անդրադարձել է նաև պրակտիկայում հանդիպող այն իրավիճակներին, երբ անձը, դիմելով վարչական դատարան, ցանկանում է հասնել վարչական ակտ չհանդիսացող անհատական իրավական ակտի վերացմանը և իր իրավունքների և շահերի դատական պաշտպանության համար ընտրել է ոչ ճիշտ հայցատեսակ` իր պահանջը ձևակերպելով տվյալ պարագայում ոչ կիրառելի` վիճարկման հայցատեսակի հայցի առարկային համապատասխան` պահանջելով վերացնել ոչ թե վարչական ակտ, այլ վարչական ակտ չհանդիսացող անհատական իրավական ակտ: Նման պայմաններում հայցվորի իրավունքների և օրինական շահերի դատական պաշտպանության համար պատշաճ հայցատեսակի ընտրության իրավական հնարավորության առկայության դեպքում վարչական դատարանը պարտավոր է հայցադիմումը վերադարձնելու մասին որոշման միջոցով մատնանշել հայցվորին այդ իրավական հնարավորությունը և առաջարկել վերջինիս ներկայացնելու տվյալ վիճելի իրավահարաբերությունից բխող և օրենքով նախատեսված պատշաճ հայցատեսակի հայցի առարկային բնորոշ հայցապահանջ:

Հիմք ընդունելով Վարուժան Ավետիքյանն ընդդեմ ՀՀ արդարադատության նախարարության դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի հայտնած դիրքորոշումները` Վճռաբեկ դատարանը սույն գործով բարձրացված իրավական խնդրի շրջանակներում արձանագրում է, որ վարչական ակտ չհանդիսացող, սակայն բողոքարկման ենթակա ստուգման ակտի վերացման պահանջով հայցը վարույթ ընդունելու հարցը որոշելիս Դատարանը, պարզելով, որ ներկայացվել է վիճարկման հայց, պետք է իրագործեր գործի փաստական հանգամանքներն ի պաշտոնե («ex officio») պարզելու սկզբունքի համաձայն իր վրա դրված պարտականությունը և հայցադիմումը վերադարձնելու միջոցով անձին առաջարկեր ճշտել ոչ հստակ հայցային պահանջները և ոչ ճիշտ հայցատեսակները փոխարինել պատշաճ հայցատեսակներով: Այսինքն` Դատարանը պարտավոր էր առաջարկել (մատնանշել) Ընկերությանն իր կողմից ներկայացված ոչ ճիշտ հայցատեսակը` 26.04.2019 թվականին ՀՀ ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից ընդունված թիվ 49-Ա ակտը վերացնելու պահանջի մասին վիճարկման հայցը փոխարինել պատշաճ հայցատեսակով` ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված ճանաչման հայցով:

Այսպիսով, Ընկերության հայցադիմումի ընդունելիության (գործի հարուցման) փուլում Դատարանը պարտավոր էր հայցվորին մատնանշել պատշաճ հայցատեսակը, այսինքն` կատարել ոչ ճիշտ հայցատեսակը պատշաճ հայցատեսակով փոխարինելու վերաբերյալ Ընկերությանն առաջարկ անելու (ճիշտ հայցատեսակը մատնանշելու) իր պարտականությունը: Միայն այդ դատավարական գործողությունը կատարելու պայմաններում Դատարանը կարող էր լուծել Ընկերության հայցադիմումը վարույթ ընդունելու հարցը: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ տվյալ դեպքում Ընկերության կողմից ներկայացված հայցադիմումը ենթակա էր վերադարձման ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 73-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 7-րդ կետի խախտման հիմքով, քանի որ տվյալ հայցադիմումը ներկայացվել է ոչ պատշաճ հայցատեսակով` վիճարկման հայցով, և չի բովանդակում ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված ճանաչման հայցատեսակին համապատասխան պահանջ:

Ամփոփելով վերոգրյալը` Վճռաբեկ դատարանը հանգում է այն եզրակացության, որ 26.04.2019 թվականին ՀՀ ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից ընդունված թիվ 49-Ա ակտը վերացնելու վերաբերյալ Ընկերության ներկայացված հայցադիմումի ընդունումը չէր կարող մերժվել` հայցը դատարանում քննության ենթակա չլինելու հիմքով այն պայմաններում, երբ Դատարանը հայցադիմումը վերադարձնելու միջոցով չի կատարել ոչ ճիշտ հայցատեսակը պատշաճ հայցատեսակով փոխարինելու (պատշաճ հայցատեսակը մատնանշելու) վերաբերյալ Ընկերությանն առաջարկ անելու իր դատավարական պարտականությունը:

Հետևաբար սույն որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո Ընկերության հայցադիմումը վերադարձնելու միջոցով պատշաճ հայցատեսակը մատնանշելու համար անհրաժեշտ է վերացնել Վերաքննիչ դատարանի 23.09.2019 թվականի որոշումը և կայացնել նոր դատական ակտ` վերացնել Դատարանի 29.07.2019 թվականի «Հայցադիմումի ընդունումը մերժելու մասին» որոշումը:

Այսպիսով, սույն վճռաբեկ բողոքի հիմքի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը դիտում է բավարար` ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 152-րդ և 163-րդ հոդվածների ուժով Վերաքննիչ դատարանի որոշումը վերացնելու համար:

Հաշվի առնելով վերը շարադրված հիմնավորումները և ղեկավարվելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 153-րդ, 169-րդ և 171-րդ հոդվածներով` Վճռաբեկ դատարանը

ՈՐՈՇԵՑ

1. Վճռաբեկ բողոքը բավարարել: Վերացնել ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 23.09.2019 թվականի «Վերաքննիչ բողոքը մերժելու մասին» որոշումը և կայացնել նոր դատական ակտ` վերացնել ՀՀ վարչական դատարանի 29.07.2019 թվականի «Հայցադիմումի ընդունումը մերժելու մասին» որոշումը:

2. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում կայացման պահից, վերջնական է և բողոքարկման ենթակա չէ:

Նախագահող Ռ. Հակոբյան

Զեկուցող Ե. Խունդկարյան

Ս. Անտոնյան

Վ. Ավանեսյան

Ա. Բարսեղյան

Մ. Դրմեյան

Գ. Հակոբյան

Ս. Միքայելյան

Տ. Պետրոսյան

Է. Սեդրակյան

Ն. Տավարացյան

Հատուկ կարծիք

01.07.2020 թ.

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատի կողմից թիվ ՎԴ/5605/05/19 վարչական գործով 01.07.2020 թվականին կայացված որոշման պատճառաբանական մասի վերաբերյալ

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան), 01.07.2020 թվականին քննելով ըստ հայցի «Վեոլիա Ջուր» փակ բաժնետիրական ընկերության (այսուհետ` Ընկերություն) ընդդեմ ՀՀ ֆինանսների նախարարության (այսուհետ` Նախարարություն)` 26.04.2019 թվականին ՀՀ ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից ընդունված թիվ 49-Ա ակտը վերացնելու պահանջի մասին, վարչական գործով ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 23.09.2019 թվականի «Վերաքննիչ բողոքը մերժելու մասին» որոշման դեմ Ընկերության ներկայացուցիչներ Արթուր Հովհաննիսյանի և Ռուբեն Ժամագործյանի ներկայացրած վճռաբեկ բողոքը, նույն պալատի դատավորների ընդհանուր թվի մեծամասնությամբ որոշել է վճռաբեկ բողոքը բավարարել, վերացնել ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 23.09.2019 թվականի «Վերաքննիչ բողոքը մերժելու մասին» որոշումը և կայացնել նոր դատական ակտ` վերացնել ՀՀ վարչական դատարանի 29.07.2019 թվականի «Հայցադիմումի ընդունումը մերժելու մասին» որոշումը:

Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի դատավորներ Ռուզաննա Հակոբյանս, Գոռ Հակոբյանս և Սուրեն Անտոնյանս համաձայն չլինելով վերը նշված որոշմամբ Վճռաբեկ դատարանի դատավորների մեծամասնության արտահայտած կարծիքի հետ, ղեկավարվելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 12-րդ հոդվածի 6-րդ և 7-րդ մասերով, շարադրում ենք մեր հատուկ կարծիքը նշված որոշման պատճառաբանական մասի վերաբերյալ:

1. Գործի դատավարական նախապատմությունը.

Դիմելով դատարան` Ընկերությունը պահանջել է վերացնել 26.04.2019 թվականին ՀՀ ֆինանսների նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից ընդունված թիվ 49-Ա ակտը:

ՀՀ վարչական դատարանի (դատավոր` Ա. Հարությունյան) (այսուհետ` Դատարան) 29.07.2019 թվականի որոշմամբ Ընկերության կողմից ներկայացված հայցադիմումի ընդունումը մերժվել է:

ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 23.09.2019 թվականի որոշմամբ Ընկերության վերաքննիչ բողոքը մերժվել է, և Դատարանի 29.07.2019 թվականի «Հայցադիմումի ընդունումը մերժելու մասին» որոշումը թողնվել է անփոփոխ:

Սույն գործով վճռաբեկ բողոք են ներկայացրել Ընկերության ներկայացուցիչները:

Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:

2. Վճռաբեկ դատարանը բողոքը քննել է հետևյալ հիմքերի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.

Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ Սահմանադրության 61-րդ և 63-րդ հոդվածները, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ, 10-րդ, 80-րդ հոդվածները, «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 11-րդ հոդվածը, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 53-րդ հոդվածը:

Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.

Ստորադաս դատարանները մի կողմից հաստատել են ակտի բողոքարկման իրավունքի առկայությունը, սակայն մյուս կողմից բացառել են հայցադիմումի քննությունը վարչական դատավարության կարգով: Մինչդեռ հայցադիմումի ընդունումը կարող է մերժվել այն դեպքում, երբ դատարան դիմող սուբյեկտն առհասարակ հայց հարուցելու իրավունք չունի, իսկ դատարանն իրավասու չէ լուծել իր առջև բարձրացված տվյալ վեճը: Այն հանգամանքը, որ վիճարկվող ակտով հայցվորին համապատասխան կարգադրություններ կամ հրամաններ չեն տրվել, որևէ կերպ չի կարող սահմանափակել հայցվորի` դատական բողոքարկման իրավունքը, քանի որ «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքը որևէ բացառություն չի սահմանում` կապված կարգադրություն կամ հրաման լինելու կամ չլինելու հետ:

Միաժամանակ ստորադաս դատարանները հաշվի չեն առել, որ ստուգումների իրականացման նպատակը պետությանը ներկայացված հաշվետվությունների իսկության ստուգումն է, որը հետապնդում է հանրային շահի պաշտպանության նպատակ:

Ինչ վերաբերում է սույն գործով ստուգման արդյունքում կազմված ակտին, ապա այն միջամտող վարչական ակտ է, քանի որ միջամտող վարչական ակտ է համարվում նաև այն ակտը, որը ցանկացած այլ եղանակով վատթարացնում է անձի իրավական կամ փաստացի դրությունը: Սույն դեպքում վարկաբեկվել է Ընկերության գործարար համբավը, որը փաստացի դրության վատթարացում է, բացի այդ, վատթարացել և կարող է վատթարանալ Ընկերության իրավական դրությունը:

Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է «բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 23.09.2019 թվականի որոշումը և կայացնել նոր դատական ակտ` բեկանել Դատարանի 29.07.2019 թվականի որոշումը»:

3. Հատուկ կարծիքի հիմնավորումները.

Սույն գործով վիճարկվող 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտի համաձայն` ՀՀ ֆինանսների նախարարի 04.10.2018 թվականի թիվ 49-Ա և 30.10.2018 թվականի թիվ 54-Ա հանձնարարագրերի հիման վրա Նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչությունն Ընկերությունում իրականացրել է ֆինանսատնտեսական ստուգում` ՀՀ հատուկ քննչական ծառայության 10.09.2018 թվականի թիվ 18-482-կգ-18 գրությամբ ներկայացված` ՀՀ հատուկ քննչական ծառայության կոռուպցիոն, կազմակերպված և պաշտոնեական հանցագործությունների վարչության ՀԿԳ ավագ քննիչի կողմից 10.09.2018 թվականի «Ստուգում (ֆինանսատնտեսական) նշանակելու մասին» կայացրած որոշմամբ, ինչպես նաև 24.09.2018 թվականի թիվ 18-482-ԿԳ-18 գրությամբ առաջադրված հարցերի շրջանակներում: Թիվ 49-Ա ակտով արձանագրվել են մի շարք փաստեր (այդ թվում` ենթադրաբար թույլ տրված խախտումներ): Ակտում կատարվել է եզրահանգում այն մասին, որ «Ընկերությունում իրականացված ստուգմամբ արձանագրված փաստերի գծով հնարավոր հարկային պարտավորությունների առաջացման հարցը կարող է պարզվել հարկային մարմնի կողմից» (հատոր 1-ին, գ.թ. 41-48):

ՀՀ ֆինանսների նախարարության 22.06.2019 թվականի գրությամբ մերժվել է 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտի դեմ Ընկերության կողմից ներկայացված վարչական բողոքը (հատոր 1-ին, գ.թ. 49-57):

Դիմելով Դատարան` Ընկերությունը պահանջել է վերացնել 26.04.2019 թվականին Նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից ընդունված թիվ 49-Ա ակտը (հատոր 1-ին, գ.թ. 3-40):

Դատարանը 29.07.2019 թվականի որոշմամբ, ղեկավարվելով ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 80-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով, մերժել է հայցադիմումի ընդունումը` արձանագրելով, որ վիճարկվող ակտը վարչական ակտ չէ, քանի որ այն ուղղված չէ հայցվորի համար իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելուն, փոփոխելուն, վերացնելուն կամ ճանաչելուն, դրա միջոցով վարչական մարմինը չի մերժել, միջամտել, ընդհուպ սահմանափակել հայցվորի իրավունքների իրականացումը: Դատարանը գտել է, որ նշված ակտը տեղեկատվական բնույթի փաստաթուղթ է: Ուստի եզրահանգել է, որ այդ ակտի` որպես միջամտող վարչական ակտի անվավեր ճանաչելու հայցը ենթակա չէ քննության դատարանում:

Վերաքննիչ դատարանը 23.09.2019 թվականի որոշմամբ արձանագրել է, որ վիճարկվող ակտը վարչական ակտ չէ և մերժել է Ընկերության վերաքննիչ բողոքը` հիմնավոր համարելով Դատարանի պատճառաբանությունները:

Վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով այն իրավական հարցադրումներին, թե ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան ստուգում նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշմամբ իրականացված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը ենթակա է արդյո՞ք բողոքարկման ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով, թե ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան ստուգում նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշմամբ իրականացված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը, որով անմիջականորեն հարկային պարտավորություններ չեն սահմանվում տնտեսվարող սուբյեկտի համար, պետք է բողոքարկվի վիճարկմա՞ն, թե՞ ճանաչման հայցի ներկայացմամբ, որոշել է վճռաբեկ բողոքը բավարարել, վերացնել ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 23.09.2019 թվականի «Վերաքննիչ բողոքը մերժելու մասին» որոշումը և կայացնել նոր դատական ակտ` վերացնել ՀՀ վարչական դատարանի 29.07.2019 թվականի «Հայցադիմումի ընդունումը մերժելու մասին» որոշումը, հետևյալ հիմնավորմամբ. «(...) սույն գործով 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտն առնվազն այնքանով, որքանով ուղղակի իրավական հետևանքներ չի առաջացնում Ընկերության համար, այլ պարզապես արձանագրում է որոշակի խախտումներ, չի կարող դիտարկվել վարչական ակտ, քանի որ չի բավարարում վարչական ակտի բոլոր որակական չափանիշներին: Հետևաբար այս մասով հիմնավոր չէ բողոքաբերի այն պնդումը, որ նշված ակտը միջամտող վարչական ակտ է:

(...) Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան ստուգումը նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշման հիման վրա իրականացված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը, որում պարզապես արձանագրվում են որոշակի խախտումներ, սակայն ուղղակի պարտավորություններ չեն առաջադրվում, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի շրջանակներում պետք է բողոքարկվի ճանաչման հայցի շրջանակներում` նկատի ունենալով, որ դատական կարգով անմիջական բողոքարկման հնարավորություն տվող միակ դատավարական կառուցակարգը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված ճանաչման հայցն է:

(...) վարչական ակտ չհանդիսացող, սակայն բողոքարկման ենթակա ստուգման ակտի վերացման պահանջով հայցը վարույթ ընդունելու հարցը որոշելիս Դատարանը, պարզելով, որ ներկայացվել է վիճարկման հայց, պետք է իրագործեր գործի փաստական հանգամանքներն ի պաշտոնե («ex officio») պարզելու սկզբունքի համաձայն իր վրա դրված պարտականությունը և հայցադիմումը վերադարձնելու միջոցով անձին առաջարկեր ճշտել ոչ հստակ հայցային պահանջները և ոչ ճիշտ հայցատեսակները փոխարինել պատշաճ հայցատեսակներով: Այսինքն` Դատարանը պարտավոր էր առաջարկել (մատնանշել) Ընկերությանն իր կողմից ներկայացված ոչ ճիշտ հայցատեսակը` 26.04.2019 թվականին ՀՀ ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից ընդունված թիվ 49-Ա ակտը վերացնելու պահանջի մասին վիճարկման հայցը փոխարինել պատշաճ հայցատեսակով` ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված ճանաչման հայցով:

Այսպիսով, Ընկերության հայցադիմումի ընդունելիության (գործի հարուցման) փուլում Դատարանը պարտավոր էր հայցվորին մատնանշել պատշաճ հայցատեսակը, այսինքն` կատարել ոչ ճիշտ հայցատեսակը պատշաճ հայցատեսակով փոխարինելու վերաբերյալ Ընկերությանն առաջարկ անելու (ճիշտ հայցատեսակը մատնանշելու) իր պարտականությունը: Միայն այդ դատավարական գործողությունը կատարելու պայմաններում Դատարանը կարող էր լուծել Ընկերության հայցադիմումը վարույթ ընդունելու հարցը: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ տվյալ դեպքում Ընկերության կողմից ներկայացված հայցադիմումը ենթակա էր վերադարձման ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 73-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 7-րդ կետի խախտման հիմքով, քանի որ տվյալ հայցադիմումը ներկայացվել է ոչ պատշաճ հայցատեսակով` վիճարկման հայցով, և չի բովանդակում ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված ճանաչման հայցատեսակին համապատասխան պահանջ:

Ամփոփելով վերոգրյալը` Վճռաբեկ դատարանը հանգում է այն եզրակացության, որ 26.04.2019 թվականին ՀՀ ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից ընդունված թիվ 49-Ա ակտը վերացնելու վերաբերյալ Ընկերության ներկայացված հայցադիմումի ընդունումը չէր կարող մերժվել` հայցը դատարանում քննության ենթակա չլինելու հիմքով այն պայմաններում, երբ Դատարանը հայցադիմումը վերադարձնելու միջոցով չի կատարել ոչ ճիշտ հայցատեսակը պատշաճ հայցատեսակով փոխարինելու (պատշաճ հայցատեսակը մատնանշելու) վերաբերյալ Ընկերությանն առաջարկ անելու իր դատավարական պարտականությունը:

Հետևաբար սույն որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումների լույսի ներքո Ընկերության հայցադիմումը վերադարձնելու միջոցով պատշաճ հայցատեսակը մատնանշելու համար անհրաժեշտ է վերացնել Վերաքննիչ դատարանի 23.09.2019 թվականի որոշումը և կայացնել նոր դատական ակտ` վերացնել Դատարանի 29.07.2019 թվականի «Հայցադիմումի ընդունումը մերժելու մասին» որոշումը» (տե՛ս, Վճռաբեկ դատարանի որոշման 14-16 էջերը):

Վճռաբեկ դատարանի դատավոր Ռուզաննա Հակոբյանս, Գոռ Հակոբյանս և Սուրեն Անտոնյանս, համաձայն չլինելով Վճռաբեկ դատարանի դատավորների մեծամասնության կողմից վերը նշված որոշմամբ արտահայտած կարծիքի հետ, շարադրում ենք մեր հատուկ կարծիքը այդ որոշման պատճառաբանական մասի վերաբերյալ:

Սույն վարչական գործը հարուցվել է Ընկերության կողմից ներկայացված հայցի հիման վրա, որով վերջինս պահանջել է վերացնել 26.04.2019 թվականին Նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից ընդունված թիվ 49-Ա ակտը` պնդելով, որ նշված վարչական ակտով արձանագրվել են ենթադրյալ խախտումներ դրամական միջոցների ելքագրման և մուտքագրման վերաբերյալ, այլ տնտեսվարող սուբյեկտների հետ քաղաքացիաիրավական հարաբերություններում թույլ տրված խախտումներ, որով ոչ միայն վարկաբեկվում է հայցվորի գործարար համբավը, քանի որ դրա հետևանքով հայցվորը երրորդ անձանց կողմից դիտարկվում է որպես իրավախախտ կազմակերպություն, այլ նաև Հայաստանի Հանրապետությունն Ընկերությանը «մեղադրում է» իրավախախտումներ կատարելու մեջ, որը չի կարող մեկնաբանվել այլ կերպ, քան փաստացի դրության վատթարացում, հետևաբար նշված ակտը հայցվոր Ընկերության համար ունի միջամտող ազդեցություն:

Բացի այդ, Ընկերության ներկայացուցիչները հավելել են, որ վիճարկվող ակտով ոչ միայն վատթարացել է հայցվորի փաստացի դրությունը, այլ նաև վատթարացել է և կարող է վատթարանալ իրավական դրությունը, մասնավորապես այն առումով, որ հայցվորը ակտի ընդունման պահից սկսած որևէ կերպ չի կարող իր վարքագիծը համապատասխանեցնել ակտին, քանի որ դրանով սահմանված չէ վերջինիս կողմից ընդունելի վարքագիծը և դրա բացակայության պայմաններում հայցվորի համար անորոշ է մնում որևէ վարքագծի ընտրությունը, իսկ ՀՀ իրավական համակարգում չպետք է տեղ գտնի միայն «մեղադրական» փաստերի շարադրությունը, այլ խախտումներ արձանագրելով, անգամ եթե օբյեկտիվ իրականությունում այդպիսիք չկան, պետք հստակեցվի տնտեսվարող սուբյեկտի համար հետագա իրավաչափ վարքագծի ընտրությունը:

«Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 11-րդ հոդվածի 4-րդ մասի վկայակոչմամբ Ընկերության ներկայացուցիչները պնդել են, որ քրեական դատավարության ընթացակարգով մինչդատական վարույթն իրականացնող մարմնի (քննիչի) հանձնարարականով մեկ այլ պետական մարմնի, տվյալ դեպքում` ՀՀ Ֆինանսների նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից իրականացված ստուգումների արդյունքում կազմված ակտը ենթակա է բողոքարկման և՛ վերադասության, և՛ դատական կարգով:

Գտնում ենք, որ սույն գործով վիճարկվող 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտը միջամտող վարչական ակտ հանդիսանալու և վիճարկման հայցով բողոքարկման ենթակա լինելու մասին բողոքաբերի փաստարկները հիմնավոր են, իսկ նշված վարչական ակտի բոլոր որակական չափանիշներին չհամապատասխանելու վերաբերյալ ինչպես ստորադաս դատարանների, այնպես էլ Վճռաբեկ դատարանի եզրահանգումները չեն բխում «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի իրավակարգավորումներից հետևյալ պատճառաբանությամբ.

Նախ և առաջ հարկ ենք համարում ընդգծել, որ գործող վարչադատավարական կանոնների համաձայն` վիճարկման հայցի առարկա կարող է հանդիսանալ բացառապես միջամտող վարչական ակտը:

Այսպես. ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 65-րդ հոդվածի համաձայն` վարչական դատարանում գործը հարուցվում է հայցի հիման վրա:

ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վիճարկման հայցով հայցվորը կարող է պահանջել ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն վերացնել միջամտող վարչական ակտը (ներառյալ` զուգորդվող վարչական ակտի միջամտող դրույթները):

Օրենսդիրը, ամրագրելով, որ վարչական դատարանում գործ հարուցելու հիմքը հայցն է, միևնույն ժամանակ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքում սահմանել է հանրային իրավահարաբերություններից ծագող գործերով իրավասու սուբյեկտների կողմից վարչական դատարան դիմելու հայցատեսակները` որպես վարչական գործի հարուցման հիմքեր: Վարչական դատարանում գործի հարուցման հիմք հանդիսացող առանձին հայցատեսակներից է ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածով սահմանված վիճարկման հայցը, որով հայցվորը կարող է պահանջել վերացնել իր իրավունքները և ազատությունները խախտող ոչ իրավաչափ վարչական ակտը:

Անդրադառնալով դատական կարգով վարչական ակտի իրավաչափության վիճարկման հարցին` ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած իր որոշումներից մեկում արձանագրել է, որ վարչական ակտը վիճարկելիս դատական պաշտպանությունից օգտվելը չի կարող լինել ինքնանպատակ, այլ այն պետք է ուղղված լինի անձի խախտված իրավունքների վերականգնման ապահովմանը: ՈՒստի, դիմելով վարչական դատարան` անձը ոչ միայն պետք է հիմնավորի, որ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների և դրանց պաշտոնատար անձանց վարչական ակտերն ընդունվել, գործողությունները կամ անգործությունը կատարվել են օրենքի խախտմամբ, այլ նաև պետք է մատնանշի իր այն իրավունքներն ու ազատությունները, որոնք խախտվել են (տե՛ս, Սվետլանա Օհանյանն ընդդեմ Երևանի քաղաքապետարանի թիվ ՎԴ/0909/05/10 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 05.04.2013 թվականի որոշումը):

Այսպիսով, վիճարկման հայցով հայցվորն իրավունք ունի պահանջելու վերացնել իր իրավունքները և ազատությունները խախտող վարչական ակտը, որը վիճարկման հայցի հիման վրա հարուցված գործի քննության ընթացքում դառնում է դատական վերահսկողության առարկա: Վիճարկման հայցը` որպես ոչ իրավաչափ վարչական ակտերից անձանց իրավական պաշտպանության միջոց, օրենսդրի կողմից սահմանված հայցի տեսակ է, որն ուղղված է դատական կարգով վարչական ակտն ամբողջությամբ կամ մասնակի վերացնելուն:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշմամբ նշել է, որ վիճարկման հայցի առարկան միջամտող վարչական ակտն ամբողջությամբ կամ մասամբ վերացնելու պահանջն է: Հայցի առարկայի բաղկացուցիչ մասն է կազմում, կամ որ նույնն է` հայցի առարկայի նյութական հիմքն է հայցի նյութական օբյեկտը: Վիճարկման հայցի դեպքում հայցի նյութական օբյեկտը վիճարկվող վարչական ակտն է: Վերջինս վարչական դատավարությունում հանդիսանում է դատական քննության հիմնական օբյեկտը (տե՛ս, Սամվել Մելքումյանն ընդդեմ ՀՀ կառավարության թիվ ՎԴ/1346/05/10 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 24.05.2013 թվականի որոշումը):

Վերոգրյալ իրավական վերլուծություններից հետևում է, որ վիճարկման հայցի հիման վրա հարուցված վարչական գործերի քննության ընթացքում առաջին հերթին անհրաժեշտ է պարզել, թե արդյոք ներկայացված հայցապահանջի նյութական օբյեկտը վարչական ակտ է, թե ոչ: Այլ կերպ ասած` ՀՀ վարչական դատավարության օրենսդրությամբ սահմանված վիճարկման հայցատեսակով որևէ փաստաթուղթ անվավեր ճանաչելու պահանջի քննությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, թե արդյոք այդ փաստաթուղթը ՀՀ իրավական համակարգում հանդիսանում է վարչական ակտ, թե ոչ:

Սույն գործով Վճռաբեկ դատարանը, վերլուծության ենթարկելով վարչական ակտին բնորոշ որակական հատկանիշները, գտել է, որ 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտը չի բավարարում վարչական ակտի բոլոր որակական չափանիշներին, հետևաբար առնվազն այնքանով, որքանով այն ուղղակի իրավական հետևանքներ չի առաջացնում Ընկերության համար, այլ պարզապես արձանագրում է որոշակի խախտումներ, չի կարող դիտարկվել միջամտող վարչական ակտ:

Գտնում ենք, որ Վճռաբեկ դատարանի նշված եզրահանգումը չի բխում «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 53-րդ հոդվածի պահանջներից, իսկ սույն գործով վիճարկվող 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտը համապատասխանում է նույն հոդվածով սահմանված միջամտող վարչական ակտի բնորոշմանը և ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածի հիմքով կարող դառնալ վիճարկման առարկա հետևյալ հիմնավորմամբ.

ՀՀ Սահմանադրության 61-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ դատական պաշտպանության իրավունք:

ՀՀ Սահմանադրության 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ և անաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային և ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք:

«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ` Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք, երբ որոշվում են նրա քաղաքացիական իրավունքները և պարտականությունները կամ նրան ներկայացրած ցանկացած քրեական մեղադրանքի առնչությամբ, ունի օրենքի հիման վրա ստեղծված անկախ ու անաչառ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում արդարացի և հրապարակային դատաքննության իրավունք (...):

Կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք, ում նույն կոնվենցիայով ամրագրված իրավունքներն ու ազատությունները խախտվում են, ունի պետական մարմինների առջև իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցի իրավունք, նույնիսկ եթե խախտումը կատարել են ի պաշտոնե գործող անձինք:

Վարչական մարմինների հետ հարաբերություններում ֆիզիկական ու իրավաբանական անձանց` ՀՀ Սահմանադրությամբ և օրենքներով սահմանված իրավունքների ու օրինական շահերի պաշտպանության պատշաճ երաշխիք ապահովելու նպատակով ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից 18.02.2004 թվականին ընդունվել է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքը, որի 1-ին հոդվածում ամրագրվել է որ նույն օրենքը սահմանում է վարչարարության հիմունքները, կարգավորում է վարչական ակտեր ընդունելու, վարչական ակտերը, վարչական մարմինների գործողությունները և անգործությունը բողոքարկելու, վարչական ակտի կատարման, վարչական ծախսերի, ինչպեu նաև վարչարարությամբ հասցված վնասի հատուցման հետ կապված` վարչական մարմինների և ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց միջև ծագած հարաբերությունները:

Նույն օրենքի 2-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` առանձին տեսակի վարչական վարույթների առանձնահատկությունները սահմանվում են օրենքներով և Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերով:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, նախկին որոշումներում անդրադառնալով վերոգրյալ իրավանորմի մեկնաբանությանը, արտահայտել է այն իրավական դիրքորոշումը, որ դրանում ամրագրված իրավակարգավորումը բնավ չի բացառում առանձին տեսակի վարչական վարույթների նկատմամբ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի կիրառումը, հատկապես այն հարաբերությունների մասով, որոնք իրենց կարգավորումը չեն ստացել հատուկ օրենքներում կամ Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանագրերում (տե՛ս, Սարգիս Խարիկյանն ընդդեմ Երևանի քաղաքապետարանի և ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի թիվ ՎԴ/12466/05/13 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.07.2016 թվականի որոշումը):

«Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքով կարգավորվող վարույթի առանձնահատկությունները սահմանվում են նշված օրենքով, հետևաբար «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի ընդհանուր դրույթները կիրառելի են վեճի առարկա իրավահարաբերությունների նկատմամբ միայն «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված վարույթի առանձնահատկությունների հաշվառմամբ, այլ խոսքով, «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված կարգով իրականացված վարչական վարույթի ընթացքում «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքը կիրառելի է միայն այն հարաբերությունների մասով, որոնք «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքով կամ կարգավորված են մասամբ կամ առհասարակ կարգավորված չեն:

Վերոգրյալից իրավակարգավորումների հիման վրա գտնում ենք, որ վարչական մարմինների կողմից իրականացվող վարչական վարույթն ու դրա արդյունքում ընդունվող վարչական ակտը պետք է համապատասխանեն ինչպես «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի, այնպես էլ` «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի պահանջներին:

«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի իմաստով վարչարարությունը վարչական մարմինների արտաքին ներգործություն ունեցող գործունեություն է, որը եզրափակվում է վարչական կամ նորմատիվ ակտերի ընդունմամբ, ինչպես նաև գործողություն կամ անգործություն, որն անձանց համար առաջացնում է փաստական հետևանքներ:

Վարչական մարմնի արտաքին ներգործություն ունեցող որևէ գործունեություն բնավ ինքնանպատակ չէ և պետք է հետապնդի նպատակներ, որոնց հասնելով էլ այդ գործունեությունը պետք է եզրափակվի: Վարչական մարմինը չի կարող գործունեություն ծավալել լոկ գործելու պատրանք առաջացնելու համար: Դա էական չափով հարկատուների միջոցների հաշվին գոյացող պետական բյուջեի միջոցների վատնում կլինի:

Վարչական մարմինների հիմնական գործառութային նպատակը Սահմանադրության և օրենքների իրականացումն է (կատարումը) իրավական պետության սկզբունքներին և կանոններին համապատասխան:

Այսպիսով, վարչական մարմինների վերոնշյալ նպատակներով պայմանավորված արտաքին ներգործությանն ուղղված գործունեությունը պետք է իր տրամաբանական ավարտին հասնի, արտահայտվելով որոշակի վարչական (իրավական) ակտի կամ փաստացի ներգործության տեսքով: Այդ գործունեությունը, ըստ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի, եզրափակվում է վարչական կամ նորմատիվ ակտի ընդունմամբ, ինչպես նաև գործողությամբ կամ անգործությամբ, որն անձանց համար առաջացնում է փաստական հետևանքներ:

Հարկ ենք համարում առանձնահատուկ անդրադառնալ վարչարարության հետևանքներին` դրանց արդյունքով պայմանավորված:

Այսպես. վարչարարության արդյունքը վրա է հասնում հետևյալ եղանակներով.

1. վարչական կամ նորմատիվ ակտի ընդունում,

2. ռեալ ակտի ընդունում (գործողության կամ անգործության կատարում):

Առաջին դեպքում ընդունվում է իրավական (վարչական կամ նորմատիվ) ակտ` «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի կամ այլ օրենքների պահանջներին, այդ թվում ընթացակարգերին համապատասխան, իսկ երկրորդ դեպքում ընդունվում է ռեալ ակտ, որը դրսևորվում է վարչական մարմնի կողմից գործողության կամ անգործության կատարմամբ, որն էլ անձանց համար առաջացնում է փաստացի հետևանքներ:

Օրենսդիրն անձանց իրավունքների և օրինական շահերի վարչական կամ դատական կարգով պաշտպանության միջոցները պայմանավորել է վարչական մարմնի գործունեության եզրափակման եղանակով: Մասնավորապես, վարչական կամ նորմատիվ ակտերից իրավական պաշտպանությունն այդ ակտերի իրավաչափության վիճարկումն է վարչադատավարական կարգով` անվավերության կամ առոչնչության հիմքերով, ինչպես նաև պարտավորեցման հայցը, եթե ոչ իրավաչափ կերպով մերժվել է հայցվող բարենպաստ վարչական ակտի ընդունումը, իսկ ռեալ ակտից, այսինքն` վարչական մարմնի դրսևորած ոչ իրավաչափ գործողությունից կամ անգործությունից իրավական պաշտպանությունը գործողության կատարման հայցն է, եթե ոչ իրավաչափ կերպով մերժվել է հայցվող գործողության կատարումը կամ դրսևորվել է անգործություն:

Առանձին տեսակի հայցատեսակ է ճանաչման հայցը, որը, ըստ իս, սույն գործի հետ առնչություն չունի և որին անդրադարձ կկատարվի ստորև:

Սույն գործի փաստերի հաշվառմամբ հարկ ենք համարում անդրադառնալ վարչական ակտի ընդունմամբ եզրափակվող վարչական վարույթի առանձնահատկություններին:

«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 20-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական վարույթը բաղկացած է միմյանց փոխկապակցված` վարույթի հարուցման, ընթացիկ և եզրափակիչ փուլերից:

Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` վարչական վարույթը հարուցվում է անձի (անձանց) դիմումի կամ վարչական մարմնի նախաձեռնության հիման վրա (հարուցման փուլ): Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` դիմումին կամ վարչական մարմնի նախաձեռնությանը համապատասխան իրականացվում են վարչական գործի քննարկման հետ կապված` նույն օրենքով նախատեսված գործառույթները (ընթացիկ փուլ): Նույն հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն` վարչական վարույթը եզրափակվում է վարչական ակտի ընդունմամբ (եզրափակիչ փուլ):

«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 30-րդ հոդվածի համաձայն` վարչական վարույթ հարուցելու հիմքերն են`

ա) անձի դիմումը, բողոքը.

բ) վարչական մարմնի նախաձեռնությունը:

Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` նույն վարչական մարմնի նախաձեռնությամբ վարչական վարույթը հարուցվում է այն գործողության (գործողությունների) սկսման օրվանից, որը նպատակամղված է վարչական մարմնի նախաձեռնությամբ վարչական ակտի ընդունմանը:

«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 34-րդ հոդվածի համաձայն` վարչական մարմնի նախաձեռնությամբ վարչական վարույթ հարուցելու հիմքերն են` վարչական ակտ ընդունելու վերաբերյալ օրենքի պահանջը, դրանից բխող անհրաժեշտությունը կամ օրենքով վարչական մարմնին վերապահված հայեցողական լիազորությունը:

«Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` ստուգումն օրենքի հիման վրա իրականացվող ընթացակարգ է, որով պարզվում է տնտեսավարող սուբյեկտի ներկայացրած հաշվետվությունների, հաշվարկների, ելակետային տվյալների, այլ փաստաթղթերի (այսուհետ` հաշվետվություն) արժանահավատությունը և վերջինիս ծավալած փաստացի գործունեության համապատասխանությունն օրենքների և այլ իրավական ակտերի պահանջներին:

«Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 2-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն, ի թիվս այլ մարմինների, Հայաստանի Հանրապետության տարածքում իր լիազորությունների շրջանակներում ստուգումներ իրականացնելու իրավասությամբ օժտված է նաև Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների նախարարությունը:

«Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` ստուգման նպատակը տնտեսավարող սուբյեկտի գործունեության ոլորտում օրենքի և այլ իրավական ակտերի հիման վրա պետական մարմիններին ներկայացված կամ հրապարակված հաշվետվությունների արժանահավատությունը պարզելը, Հայաստանի Հանրապետության օրենքների ու այլ իրավական ակտերի պահանջների կատարման նկատմամբ պետական հսկողություն իրականացնելը և տնտեսավարող սուբյեկտի գույքային իրավունքները պաշտպանելը, իսկ Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան նշանակված ստուգումների դեպքում նաև տնտեսավարող սուբյեկտի գործունեության հետ կապված առանձին տարրերի փաստացի իրավիճակը պարզելն է:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր որոշումներից մեկում գտել է, որ վարչական վարույթը մի գործընթաց է, որը կարող է բաղկացած լինել մի քանի փուլերից, և այդ բոլոր փուլերը հետապնդում են միասնական նպատակ, այն է` վարչական ակտի ընդունումը (տե՛ս, ՀՀ կառավարությանն առընթեր հարկային պետական ծառայության հանքարտադրողների ոլորտային հարկային տեսչությունն ընդդեմ «Գևորգ-Ա» ՍՊԸ-ի թիվ 3-918(ՏԴ) գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 06.07.2007 թվականի որոշումը):

Մեկ այլ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նշել է, որ Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում վարչական ակտն ընդունվում է վարչական մարմնի հատուկ գործունեության արդյունքում, որը կոչվում է վարչական վարույթ: Օրենսդիրը, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքում սպառիչ կերպով թվարկել է վարչական վարույթի հարուցման համար հիմք հանդիսացող հանգամանքները. դրանք են` (1) ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց դիմումը կամ բողոքը և (2) վարչական մարմնի նախաձեռնությունը: Ընդ որում, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 34-րդ հոդվածի համաձայն` վարչական մարմնի նախաձեռնությամբ վարչական վարույթի հարուցումը կարող է տեղի ունենալ միայն օրենքով վարչական մարմնին համապատասխան վարչական ակտ ընդունելու իմպերատիվ կամ հայեցողական լիազորություն վերապահված լինելու դեպքում: Իրացնելով իր այդ լիազորությունը` վարչական մարմինը հարուցում է վարչական վարույթ, որը եզրափակվում է վարչական ակտի ընդունմամբ (տե՛ս, ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեն ընդդեմ «Էդ-Վան» ՍՊԸ-ի թիվ ՎԴ/0883/05/16 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 07.04.2018 թվականի որոշումը):

Վերոգրյալ իրավանորմերի վերլուծության և ՀՀ վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումների հիման վրա հարկ ենք համարում արձանագրել, որ Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների նախարարությունը, օժտված լինելով իր լիազորությունների շրջանակներում ստուգումներ իրականացնելու իրավասությամբ և նպատակ ունենալով ստուգումների միջոցով պարզել տնտեսավարող սուբյեկտի ներկայացրած հաշվետվությունների, հաշվարկների, ելակետային տվյալների, այլ փաստաթղթերի արժանահավատությունը և վերջինիս ծավալած փաստացի գործունեության համապատասխանությունն օրենքների և այլ իրավական ակտերի պահանջներին, ինչպես նաև պետական հսկողություն իրականացնել Հայաստանի Հանրապետության օրենքների ու այլ իրավական ակտերի պահանջների կատարման նկատմամբ, իսկ Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան նշանակված ստուգումների դեպքում նաև պարզել տնտեսավարող սուբյեկտի գործունեության հետ կապված առանձին տարրերի փաստացի իրավիճակը, իր նախաձեռնությամբ կարող է հարուցել վարչական վարույթ (հարուցման փուլ), իրականացնել վարչական գործի քննարկման հետ կապված` օրենքով նախատեսված գործառույթները (ընթացիկ փուլ) և այդ վարույթը եզրափակել վարչական ակտի ընդունմամբ (եզրափակիչ փուլ):

«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 53-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական ակտն արտաքին ներգործություն ունեցող այն որոշումը, կարգադրությունը, հրամանը կամ այլ անհատական իրավական ակտն է, որը վարչական մարմինն ընդունել է հանրային իրավունքի բնագավառում կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով, և ուղղված է անձանց համար իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելուն, փոփոխելուն, վերացնելուն կամ ճանաչելուն:

Նույն հոդվածի 2-րդ մասի իմաստով.

ա) բարենպաստ վարչական ակտն այն վարչական ակտն է, որի միջոցով վարչական մարմիններն անձանց տրամադրում են իրավունքներ կամ նրանց համար ստեղծում են այդ անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը բարելավող ցանկացած այլ պայման.

բ) միջամտող վարչական ակտն այն վարչական ակտն է, որի միջոցով վարչական մարմինները մերժում, միջամտում, ընդհուպ սահմանափակում են անձանց իրավունքների իրականացումը, որևէ պարտականություն են դնում նրանց վրա կամ ցանկացած այլ եղանակով վատթարացնում են նրանց իրավական կամ փաստացի դրությունը:

Վերոգրյալ իրավանորմի վերլուծությունից հետևում է, որ օրենսդիրը, նշված հոդվածի 1-ին մասով, որպես ընդհանուր կանոն, վարչական ակտը սահմանել է որպես արտաքին ներգործություն ունեցող որոշում, կարգադրություն, հրաման կամ այլ անհատական իրավական ակտ, որը վարչական մարմինն ընդունել է հանրային իրավունքի բնագավառում կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով, և ուղղված է անձանց համար իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելուն, փոփոխելուն, վերացնելուն կամ ճանաչելուն:

Այսինքն` վարչական ակտի որակումն օրենսդիրը պայմանավորել է ոչ թե դրանով ուղղակի իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելու, փոփոխելու, վերացնելու կամ ճանաչելու հանգամանքով, այլ միայն նշված իրավական հետևանքների առաջացմանն ուղղված լինելու հանգամանքով: Այլ կերպ ասած, բնավ պարտադիր չէ, որ վարչական ակտը անպայմանորեն անձանց համար ուղղակի սահմանի, փոփոխի, վերացնի կամ ճանաչի իրավունքներ և պարտականություններ, բավարար է միայն այն, որ այդ վարչական ակտն ուղղված լինի այդ իրավունքների և պարտականությունների սահմանմանը, փոփոխմանը, վերացմանը կամ ճանաչմանը:

Միևնույն ժամանակ, նույն հոդվածի 2-րդ մասում օրենսդիրը կոնկրետացրել է բարենպաստ և միջամտող վարչական ակտերին ներկայացվող պահանջները, ի թիվս այլնի, ամրագրելով նաև վարչական ակտի միջոցով անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը բարելավող կամ վատթարացնող պայմանը: Այսինքն` վարչական վարույթը եզրափակող իրավական ակտի բնորոշումն օրենսդիրը պայմանավորել է նաև վարչական ակտի միջոցով անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը բարելավող կամ վատթարացնող հետևանքի առաջացմամբ: Այլ կերպ ասած, եթե վարչական վարույթը եզրափակվել է այնպիսի վարչական ակտի ընդունմամբ, որի միջոցով ցանկացած եղանակով բարելավել կամ վատթարացել է անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը, ապա իրավական համակարգում այդ ակտը չի կարող բնորոշվել այլ կերպ, քան որպես համապատասխանաբար բարենպաստ կամ միջամտող վարչական ակտ, իսկ միջամտող վարչական ակտից դատական պաշտպանության միջոցը կարող է լինել միայն անվավերության կամ առոչնչության տեսանկյունից իրավաչափության վիճարկումը:

«Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքով սահմանվել են տնտեսավարող սուբյեկտների ծավալած գործունեության ստուգման վարույթի առանձնահատկությունները:

Այսպես. «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` ստուգումն սկսելուց առաջ համապատասխան պետական մարմնի ղեկավարը (փոխարինող պաշտոնատար անձը) ստուգում իրականացնելու մասին հրապարակում է հրաման կամ հանձնարարագիր, որտեղ նշվում են ստուգում իրականացնող մարմնի անվանումը, ստուգվող տնտեսավարող սուբյեկտի լրիվ անվանումը ստուգումն իրականացնող պաշտոնատար անձի (անձանց) պաշտոնը, անունը, ազգանունը, ստուգաթերթով նախատեսված այն հարցերի շրջանակը, որոնք անհրաժեշտ է պարզաբանել տվյալ ստուգման ընթացքում (Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովի, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի կատարման ուղղությամբ տարվող աշխատանքների` ներառյալ պետական պատվերի տեղադրման (գնումների գործընթացի) ճշտության և օրինականության նկատմամբ հսկողության դեպքերում ստուգման հարցերը), ստուգմամբ ընդգրկվող ժամանակաշրջանը, ստուգման նպատակը, ժամկետը, ստուգման իրավական հիմքերը, նույն օրենքի 4-րդ հոդվածի 3.1-ին մասով նախատեսված դեպքերում` նաև ստուգումն անցկացնելու անհրաժեշտությունը հիմնավորող հանգամանքները, իսկ նույն մասով նախատեսված դիմում կամ տեղեկատվություն ստանալու դեպքերում` նաև դրանք տրամադրողի տվյալները: Հրամանում կամ հանձնարարագրում չնշված պաշտոնատար անձինք չեն կարող մասնակցել ստուգմանը: Ծառայողական պարտականությունները կատարելու անհնարինության պատճառով ստուգումն իրականացնող պաշտոնատար անձին այլ անձով փոխարինելու դեպքում փոփոխությունը կատարվում է հրամանով, որի մասին տնտեսավարող սուբյեկտը ծանուցվում է սույն հոդվածով սահմանված կարգով:

«Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` ստուգման հրամանում կամ հանձնարարագրում նշված ժամկետն ավարտվելուց հետո` 10 աշխատանքային օրվա ընթացքում, ստուգումն իրականացնող անձը (...) հրամանի կամ հանձնարարագրի հիման վրա ամփոփում է ստուգման արդյունքները` խախտումներ չհայտնաբերելու դեպքում կազմում տեղեկանք, իսկ խախտումներ հայտնաբերելու դեպքում` ակտի նախագիծ: Տեղեկանքը` ստորագրված ստուգում իրականացնող պաշտոնատար անձի կողմից, 3 աշխատանքային օրվա ընթացքում պատշաճ ձևով (առձեռն կամ փոստով) ներկայացվում է տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարին կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձին: Ակտի նախագիծը ստուգում իրականացնող անձը 3 աշխատանքային օրվա ընթացքում պատշաճ ձևով (առձեռն կամ փոստով) ներկայացնում է տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարին կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձին` առարկություններ ներկայացնելու նպատակով:

Տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարը կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձը 5 աշխատանքային օրվա ընթացքում ուսումնասիրում է ակտի նախագիծը:

Սույն մասի երկրորդ պարբերությամբ նախատեսված ժամկետում տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարի կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձի կողմից առարկություններ չներկայացվելու դեպքում ստուգող մարմինը կազմում է ակտը և դրա մեկ օրինակը` ստորագրված ստուգում իրականացնող պաշտոնատար անձի կողմից, ժամկետի ավարտից հետո` 3 աշխատանքային օրվա ընթացքում, պատշաճ ձևով (առձեռն կամ փոստով) ներկայացնում տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարին կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձին:

Տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարի կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձի կողմից սույն մասի երկրորդ պարբերությամբ նախատեսված ժամկետում ակտի նախագծի վերաբերյալ առարկություններ ներկայացնելու դեպքում ստուգող մարմինը ուսումնասիրում է դրանք և առարկություններ ստանալու օրվան հաջորդող 3 աշխատանքային օրվա ընթացքում ակտի մեկ օրինակը` ստորագրված ստուգում իրականացնող պաշտոնատար անձի կողմից, պատշաճ ձևով (առձեռն կամ փոստով) ներկայացնում է տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարի կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձի ստորագրմանը: Տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարի կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձի ներկայացրած առարկությունները կցվում են ակտին և կազմում դրա անբաժանելի մասը:

Տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարի կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձի` ակտը ստորագրելուց հրաժարվելու դեպքում ակտում այդ մասին կատարվում է համապատասխան գրառում:

(...)

Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` խախտումներ չհայտնաբերվելու դեպքում կազմված տեղեկանքում արձանագրվում են այն կազմելու ամսաթիվն ու վայրը, ստուգումն իրականացնող համապատասխան պետական մարմնի և տնտեսավարող սուբյեկտի անվանումները, ստուգող պաշտոնատար անձանց կազմը, ստուգման նպատակը, ժամկետը, արդյունքները:

Ակտում նշվում են`

1) ակտի անվանումը, համարը, կազմելու տարին, ամիսը, ամսաթիվը և վայրը.

2) ստուգում իրականացնող պետական մարմնի անվանումը.

3) ստուգում նշանակելու մասին հրամանի կամ հանձնարարագրի ամսաթիվն ու համարը.

4) ստուգում իրականացնող պաշտոնատար անձի (անձանց) պաշտոնը, անունը, ազգանունը.

5) ստուգվող տնտեսավարող սուբյեկտի անվանումը, ինչպես նաև վերջինիս պաշտոնատար անձի կամ նրան փոխարինող անձի անունը, ազգանունը.

6) ստուգում անցկացնելու ամսաթիվը, վայրը և ժամանակահատվածը.

7) փորձագիտական եզրակացությունը` ստուգման ընթացքում փորձաքննություն անցկացնելու դեպքում: Փորձագիտական եզրակացությունը կցվում է ակտին և կազմում է դրա անբաժանելի մասը.

8) ստուգաթերթի անվանումը, ընդունման ամսաթիվը, հերթական համարը, որում ընդգրկված հարցերի շրջանակներում իրականացվել է ստուգումը, ինչպես նաև ստուգաթերթի այն հարցերը, որոնց պատասխանները հիմք են հանդիսացել խախտումն արձանագրելու համար, բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովի, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի կատարման ուղղությամբ տարվող աշխատանքների` ներառյալ պետական պատվերի տեղադրման (գնումների գործընթացի) ճշտության և օրինականության նկատմամբ հսկողության դեպքերի.

9) ստուգմամբ բացահայտված խախտումները, խախտումների նկարագրությունը, խախտման ժամկետը (եթե հնարավոր է որոշել) և այն իրավական նորմերը, որոնց պահանջները չեն կատարվել.

10) պատասխանատվության կիրառման համապատասխան իրավական հիմքերը.

11) տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարի կամ նրան փոխարինող պաշտոնատար անձի ներկայացրած առարկությունների ընդունման վերաբերյալ նշումները:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր որոշումներից մեկում արձանագրել է, որ «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` ստուգման արդյունքներն ամփոփվում են տեղեկանքում (խախտումներ չհայտնաբերելու դեպքում) կամ ստուգման ակտում (խախտումներ հայտնաբերելու դեպքում), ստուգման ակտը` որպես վարչական ակտ, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 60-րդ հոդվածին համապատասխան ուժի մեջ է մտնում տնտեսավարող սուբյեկտի ղեկավարին կամ նրան փոխարինող անձին պատշաճ ձևով (առձեռն կամ փոստով) հանձնելուն հաջորդող օրվանից, իսկ նույն օրենքի 71-րդ հոդվածի 2-րդ մասի ուժով ստուգման ակտը դառնում է բողոքարկման ոչ ենթակա (անբողոքարկելի), եթե բաց է թողնված դրա ուժի մեջ մտնելուն հաջորդող` վարչական կարգով բողոքարկման համար սահմանված վեցամսյա ժամկետը:

Վերոհիշյալ նորմերի հիման վրա ՀՀ վճռաբեկ դատարանը գտել է, որ ստուգման վարչական վարույթն սկսվում է ստուգումն իրականացնող մարմնի ղեկավարի (փոխարինող պաշտոնատար անձի) կողմից ստուգում իրականացնելու մասին հրաման կամ հանձնարարագիր հրապարակելու միջոցով ստուգումն իրականացնող մարմնի նախաձեռնության դրսևորմամբ և ավարտվում ստուգման ակտի կազմմամբ (տե՛ս, «Ռուբեն Գևորգյան» ՍՊԸ-ն ընդդեմ ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի թիվ ՎԴ2/0302/05/12 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 04.10.2013 թվականի որոշումը):

Վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումների հիման վրա գտնում ենք, որ տնտեսավարող սուբյեկտների գործունեության ստուգում իրականացնելու վարույթը հարուցվում է համապատասխան պետական մարմնի ղեկավարի (փոխարինող պաշտոնատար անձի) ստուգում իրականացնելու մասին հրամանի կամ հանձնարարագրի հրապարակմամբ, որին հաջորդում է այդ վարույթի ընթացիկ փուլը` հանձնարարագրում նշված պաշտոնատար անձանց կողմից փաստացի ստուգողական գործողությունների իրականացումը սահմանված ժամկետներում և ստուգման նպատակների շրջանակներում, որը եզրափակվում է տեղեկանքի կազմմամբ, եթե խախտումներ չեն հայտնաբերվում և ակտի կազմմամբ, եթե հայտնաբերվում են խախտումներ: Այսինքն` տնտեսավարող սուբյեկտների գործունեության ստուգում իրականացնելու վարույթի եզրափակման հնարավոր եղանակները երկուսն են.

. տեղեկանքի կազմումը,

. ակտի կազմումը:

Ընդ որում, հարկ ենք համարում ընդգծել, որ նշված երկու փաստաթուղթը «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 53-րդ հոդվածի 2-րդ մասի իմաստով հանդիսանում են համապատասխանաբար բարենպաստ և միջամտող վարչական ակտեր, քանի որ տեղեկանքի կազմումը հաստատում է խախտումների բացակայությունը, ինչն անվիճելիորեն տվյալ տնտեսավարող սուբյեկտի համար ունի նրա իրավական և փաստացի դրությունը բարելավող ազդեցություն, իսկ ակտի կազմումը հաստատում է խախտումների առկայությունը` վատթարացնելով տնտեսավարող սուբյեկտի իրավական և փաստացի դրությունը: Այլ կերպ ասած, եթե տնտեսավարող սուբյեկտների գործունեության ստուգում իրականացնելու վարույթը եզրափակվում է տեղեկանք կազմելով, այսինքն` նրա գործունեությունը գնահատվում է օրենքի պահանջներին համահունչ, ապա նշված սուբյեկտի հետագա գործունեությանը միջամտությունն այդ վարույթում քննարկված հարցերով պայմանավորված այլևս բացառվում է, մինչդեռ ստուգման վարույթն ակտի կազմմամբ եզրափակվելու պարագայում տվյալ տնտեսավարող սուբյեկտի ծավալած գործունեությունը գնահատվում է օրենքի պահանջների խախտմամբ իրականացրած` դրանից բխող բացասական հետևանքներով:

Հակառակ մեկնաբանումը կարող է հանգեցնել իրավական անորոշության, քանի որ կստացվի մի իրավիճակ, երբ օրենքով սահմանված կարգով հարուցված վարչական վարույթը փաստացի կմնա անավարտ, այսինքն` կբացակայի վարույթի եզրափակիչ փուլը: Ընդ որում, հարուցված վարչական վարույթը, որի նպատակն է հանդիսացել վարչական ակտի ընդունումը, չի կարող եզրափակվել գործողությամբ կամ անգործությամբ, քանի որ գործողությունն ինքնին ուղղված չէ և չի կարող ուղղված լինել վարչական ակտի ընդունմանը:

Սույն գործի փաստերի համաձայն` ՀՀ ֆինանսների նախարարը 04.10.2018 թվականին հրապարակել է Ընկերությունում ստուգում իրականացնելու թիվ 49-Ա հանձնարարագիրը, իսկ այնուհետև` 30.10.2018 թվականին` «ՀՀ ֆինանսների նախարարի 2018 թվականի հոկտեմբերի 04-ի թիվ 49-Ա հանձնարարագրով նշանակված ստուգման ժամկետը երկարաձգելու և հանձնարարագրում լրացում կատարելու մասին» թիվ 54-Ա հանձնարարագիրը: Ընդ որում, թիվ 54-Ա հանձնարարագրում, որպես այն ընդունելու իրավական հիմք, վկայակոչվել է «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածը, 4-րդ հոդվածի 2-րդ կետը:

Նշված հանձնարարագրերի հիման վրա Նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչությունն Ընկերությունում իրականացրել է ֆինանսատնտեսական ստուգում` ՀՀ հատուկ քննչական ծառայության 10.09.2018 թվականի թիվ 18-482-կգ-18 գրությամբ ներկայացված` ՀՀ հատուկ քննչական ծառայության կոռուպցիոն, կազմակերպված և պաշտոնեական հանցագործությունների վարչության ՀԿԳ ավագ քննիչի կողմից 10.09.2018 թվականի «Ստուգում (ֆինանսատնտեսական) նշանակելու մասին» կայացրած որոշմամբ, ինչպես նաև 24.09.2018 թվականի թիվ 18-482ԿԳ-18 գրությամբ առաջադրված հարցերի շրջանակներում:

Ըստ ստուգման ակտի` ստուգմամբ ընդգրկվել է 01.01.2017 թվականից մինչև 10.09.2018 թվականն ընկած ժամանակահատվածը, իսկ ստուգումը տևել է 10.10.2018 թվականից մինչև 10.03.2019 թվականը: Ակտում ներառված տեղեկությունների համաձայն` 06.11.2018 թվականից ստուգման աշխատանքները կասեցվել են, իսկ 20.03.2019 թվականից վերսկսվել են ու ավարտվել 28.03.2019 թվականին:

Ստուգման արդյունքում կազմվել է նախ` ակտի նախագիծ, որի վերաբերյալ, ըստ ստուգման ակտի, Ընկերության ներկայացուցչի կողմից ներկայացվել է գրավոր առարկություն, որը, դրա առնչությամբ ստուգող խմբի դիրքորոշմամբ հանդերձ, որպես անբաժանելի մաս, կցվել է ակտին, ապա ստուգման արդյունքներն ամփոփվել են 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտի ընդունմամբ, որով արձանագրվել են դրամական միջոցների ելքագրման և մուտքագրման վերաբերյալ, այլ տնտեսվարող սուբյեկտների հետ քաղաքացիաիրավական հարաբերություններում թույլ տրված խախտումներ, այդ թվում կատարողական ակտերով հաշվարկված և վճարված, սակայն փաստացի չկատարված կամ պակաս կատարված աշխատանքներ (տե՛ս թիվ 49-Ա ստուգման ակտը, հ.1-ին, գ.թ. 41-48):

Այսինքն` ՀՀ ֆինանսների նախարարի 04.10.2018 թվականի թիվ 49-Ա հանձնարարագրով հարուցվել և իրականացվել է վարչական վարույթ (ստուգում), որը եզրափակվել է թիվ 49-Ա ակտի ընդունմամբ: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ վարչական վարույթի արդյունքում կազմվել է ոչ թե տեղեկանք, այլ` ակտ, պետք է փաստել, որ ստուգման ընթացքում հայտնաբերվել են խախտումներ, որոնք արձանագրվել են ստուգման ակտում:

ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք պարտավոր է մուծել օրենքին համապատասխան սահմանված հարկեր, տուրքեր, կատարել պետական կամ համայնքային բյուջե մուտքագրվող պարտադիր այլ վճարումներ:

ՀՀ հարկային օրենսգրքի 3-րդ հոդվածում ամրագրվել են Հայաստանի Հանրապետության հարկային համակարգի սկզբունքները, համաձայն որի` Հայաստանի Հանրապետությունում գործում է միասնական հարկային համակարգ` հիմնված հետևյալ սկզբունքների վրա.

(...)

7) ինքնահայտարարագրում և հարկային կարգապահություն` հարկ վճարողները պետք է Օրենսգրքով և վճարների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենքներով սահմանված կարգով ինքնուրույն հաշվարկեն ու վճարեն հարկերը, վճարները:

ՀՀ հարկային օրենսգրքի 33-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետի համաձայն` հարկ վճարողը (հարկային գործակալը) և դրա պաշտոնատար անձը պարտավոր է Օրենսգրքով այլ բան սահմանված չլինելու դեպքում Օրենսգրքով և վճարների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենքներով սահմանված կարգով և ժամկետներում ինքնուրույն հաշվարկել և կատարել իր հարկային պարտավորությունները` Օրենսգրքով և վճարների վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենքներով սահմանված դեպքերում և կարգով կատարելով նաև հարկի և (կամ) վճարի կանխավճարներ:

Վերոգրյալ իրավակարգավորումները կառուցված են կարգապահ և օրինապաշտ հարկատուի կանխավարկածով, որոնք պարտավոր են ինքնուրույն հաշվարկել ու վճարել օրենքով նախատեսված հարկերն ու վճարները: Այսինքն` կարգապահ և օրինապաշտ հարկատուն համապատասխան ելակետների առկայության պարագայում, հիմք ընդունելով այդ ելակետներում պարունակվող տվյալներն ու տեղեկությունները, պետք է ինքնուրույն հաշվարկի վճարման ենթակա հարկերն ու վճարները և կատարի համապատասխան վճարումները, հետևաբար, եթե վարչական վարույթի արդյունքում ընդունված վարչական ակտով արձանագրվում են խախտումներ, որոնք հանգեցնում են կամ կարող են հանգեցնել հարկային կամ այլ պարտավորությունների առաջացմանը, ապա կարգապահ և օրինապաշտ հարկատուն, հիմք ընդունելով արձանագրված տվյալներն ու տեղեկությունները, եթե չի վիճարկում դրանց առկայությունը, պարտավոր է ինքնուրույն հաշվարկել ու վճարել օրենքով նախատեսված հարկերն ու վճարները: Հակառակ պարագայում հարկային կամ այլ պարտավորությունների հաշվարկը կկատարի հարկային կամ համապատասխան լիազորություններով օժտված այլ վարչական մարմինը: Այլ կերպ ասած` տնտեսավարող սուբյեկտի գործունեության ստուգմամբ խախտումներ հայտնաբերելու և արձանագրելու պարագայում բնավ պարտադիր չէ, որ դրանցում ներառված տվյալների և տեղեկությունների հիման վրա հնարավոր հարկային կամ այլ պարտավորությունների առաջացման հարցը քննարկվի ու լուծվի հարկային կամ այլ մարմնի կողմից, այլ դա կարող է և նույնիսկ պարտավոր է կատարել հարկատուն` հիմք ընդունելով արձանագրված ելակետները:

Տվյալ դեպքում, սույն գործով վիճարկվող թիվ 49-Ա ակտով արձանագրվել են մի շարք փաստեր (այդ թվում` ենթադրաբար թույլ տրված խախտումներ), իսկ ակտում կատարվել է եզրահանգում այն մասին, որ «Ընկերությունում իրականացված ստուգմամբ արձանագրված փաստերի գծով հնարավոր հարկային պարտավորությունների առաջացման հարցը կարող է պարզվել հարկային մարմնի կողմից»: Փաստորեն վարչական մարմինն ի սկզբանե գործել է ոչ կարգապահ և ոչ օրինապաշտ հարկատուի կանխավարկածով` բացառելով հարկերն ու վճարներն ինքնուրույն հաշվարկելու Ընկերության իրավաչափ վարքագծի դրսևորումը: Այդուհանդերձ նշված հանգամանքը չի կարող հիմք հանդիսանալ թիվ 49-Ա ակտը վարչական ակտ չդիտարկելու համար` ելնելով միայն այն իրողությունից, որ նշված ակտով ուղղակի պարտավորություններ Ընկերության համար չեն սահմանվել: Ավելին, ակտում արձանագրված ելակետային տվյալների հիման վրա հարկային մարմինն ընդամենը պետք է կատարի հաշվարկներ` սահմանելով վճարման ենթակա հարկային պարտավորությունների չափը և իրավունք չունի իրավական գնահատական տալ այդ հաշվարկների համար հիմք հանդիսացող վարչական ակտի իրավաչափությանը:

Այսպիսով, գտնում ենք, որ Նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտը բավարարում է վարչական ակտի բնորոշման համար բոլոր պայմաններին:

Այսպես. թիվ 49-Ա վարչական ակտն անհատական իրավական ակտ է և ունի հստակորեն որոշված հասցեատեր` Ընկերությունը, ընդունվել է վարչական մարմնի` Նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության կողմից. ունի արտաքին ներգործություն, քանի որ Ընկերությունը կազմակերպական, աշխատանքային, ներքին ենթակայական կամ որևէ այլ ուղղակի կապի մեջ չի գտնվում ակտն ընդունած մարմնի հետ. ընդունվել է հանրային իրավունքի բնագավառում, քանի որ այն հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի` իրավաբանական անձին ուղղված միակողմանի կարգադրություն է, որը հիմնված է ի սկզբանե հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի կողմից իրագործվելու նպատակով ընդունված իրավական նորմերի վրա. ընդունվել է կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով, քանի որ այն ուղղված է հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի կողմից հանրային իրավունքի` տնտեսական գործունեության իրականացման ոլորտում Ընկերությանն առնչվող կոնկրետ հարցի կարգավորմանը, այն է` տնտեսական գործունեությունն օրենքին համապատասխան ծավալելու հանգամանքի պարզմանը. վարչական ակտում արձանագրված խախտումների ուղղակի հետևանքը Ընկերության իրավական կամ փաստացի դրության վատթարացումն է, լրացուցիչ հարկային կամ այլ պարտավորությունների հնարավոր առաջացման տեսքով: Ավելին, հաշվի առնելով նաև այն հանգամանքը, որ ստուգումը նշանակվել է քրեական գործի շրջանակներում, վարչական ակտը կարող է նաև հիմք հանդիսանալ քրեական պատասխանատվության կիրառման համար:

Այսպիսով, գտնում ենք, որ ՀՀ ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտը վարչական ակտ է, որի իրավաչափության դատական կարգով գնահատումն իրավասու է իրականացնել ՀՀ վարչական դատարանը` «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 63-րդ հոդվածով նախատեսված հիմքերով` ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածով նախատեսված վիճարկման հայցի, իսկ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 62-րդ հոդվածով նախատեսված հիմքերով` ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված ճանաչման հայցի շրջանակներում:

Հարկ ենք համարում հատուկ ընդգծել, որ սույն գործով վիճարկվող ակտը վարչական ակտ չհանդիսանալու վերաբերյալ Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշման պայմաններում ստացվում է, որ ՀՀ ֆինանսների նախարարի հանձնարարագրի հրապարակմամբ վարչական վարույթի հարուցումը չի ունեցել որևէ կոնկրետ նպատակ և ուղղված չի եղել վարչական ակտի ընդունմանը, այլ «միտված է եղել» «Ընկերության համար իրավական հետևանքներ չառաջացնող տեղեկատվական բնույթի» փաստաթուղթ կազմելուն, որի վերաբերյալ վարչական վարույթ հարուցելու և իրականացնելու օրենսդրական պահանջ առկա չէ: Այլ կերպ ասած, եթե նշված վարչական վարույթի արդյունքում կազմված ակտը ունի միայն տեղեկատվական բնույթ և որևէ հետևանք չի առաջացնում Ընկերության համար, ապա այն նաև չի կարող հիմք ընդունվել ինչպես «Ստուգում (ֆինանսատնտեսական) նշանակելու մասին» որոշում կայացրած Հատուկ քննչական ծառայության կոռուպցիոն, կազմակերպված և պաշտոնեական հանցագործությունների քննության վարչության ՀԿԳ ավագ քննիչի, այնպես էլ հարկային մարմնի կողմից, հետևաբար «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքով և «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված ընթացակարգերի համաձայն իրականացված վարչական վարույթը, տվյալ դեպքում, ոչ այլ ինչ է, քան հարկատուների հաշվին գոյացող պետական միջոցների վատնում:

Տեղեկատվական բնույթի փաստաթղթեր կազմելն ու տրամադրելը «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի իմաստով հանդիսանում է ռեալ ակտ, որի ընդունումն իրականացվում է գործողության կատարման, այլ ոչ թե վարչական վարույթի միջոցով: Մինչդեռ, ինչպես վերը նշվեց, տվյալ դեպքում «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքով և «Հայաստանի Հանրապետությունում ստուգումների կազմակերպման և անցկացման մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված ընթացակարգերով հարուցվել է վարչական վարույթ, որն ուղղված է եղել վարչական ակտի ընդունմանը, իրականացվել է ընթացիկ փուլ` Ընկերության գործունեության ֆինանսատնտեսական ստուգում, որը եզրափակվել է թիվ 49-Ա ակտի ընդունմամբ:

Անդրադառնալով սույն վարչական գործով Վճռաբեկ դատարանի որոշման մեջ վկայակոչված վարչական ակտի բնորոշման համար անհրաժեշտ պայմանների սահմանման վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի կողմից նախկինում կայացված մի շարք որոշումներին` հարկ ենք համարում ընդգծել, որ դրանցում արտահայտված իրավական դիրքորոշումները վերաբերում են միայն «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 53-րդ հոդվածի 1-ին մասի վերլուծությանը, այսինքն` վարչական ակտի ընդհանուր բնորոշմանը, և որևէ անդրադարձ չկա նույն հոդվածի 2-րդ մասում ամրագրված միջամտող վարչական ակտի տարրերից մեկին, այն է` անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը ցանկացած այլ եղանակով վատթարացնելու պայմանին, հետևաբար տվյալ պարագայում ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախկինում կայացված որոշումներում արտահայտած իրավական դիրքորոշումները չեն կարող բացառել սույն գործով վիճարկվող թիվ 49-Ա ակտի վարչական ակտ գնահատելու հնարավորությունը: Բացի այդ վերոգրյալ որոշումներով արտահայտված դիրքորոշումներում որոշիչ նշանակությունը տրվել է վարչական ակտով ուղղակի իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելու, փոփոխելու, վերացնելու կամ ճանաչելու հանգամանքին, մինչդեռ, ինչպես վերը նշվեց, բարենպաստ և միջամտող վարչական ակտի որակումն օրենսդիրը պայմանավորել է դրանց միջոցով անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը բարելավող կամ վատթարացնող հետևանքի առաջացմամբ: Ըստ այդմ, կարծում ենք, որ սույն գործը հիանալի առիթ է զարգացնելու վարչական ակտի բնորոշման վերաբերյալ նախկինում արտահայտած իրավական դիրքորոշումները և ամբողջացնելու վարչական ակտի բնորոշման համար անհրաժեշտ պայմանների սահմանումը:

Անդրադառնալով նաև Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան ստուգում նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշման հիման վրա իրականացված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված ճանաչման հայցի շրջանակներում բողոքարկման ենթակա լինելու մասին Վճռաբեկ դատարանի որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշմանը` հարկ ենք համարում արձանագրել հետևյալը.

Նախ` հարկ ենք համարում ընդգծել, որ Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշման պարագայում ստացվում է, որ Ընկերությունը պետք է հայցի ճանաչել ինչ-որ իրավահարաբերության առկայություն այն դեպքում, երբ գոյություն ունի Նախարարության կողմից հարուցված վարչական վարույթի արդյունքում ընդունված նյութական օբյեկտ` վարչական ակտ և դրա առկայությունն ինքնին տեսանելի է և առանձին ձևով հաստատելու անհրաժեշտությունը բացակայում է: Ընդ որում, եթե Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշումից բխում է, որ հարուցված վարչական վարույթը չի եզրափակվել վարչական ակտի ընդունմամբ, ապա հարց է առաջանում, թե ո՞րն է եղել վարչական մարմնի ստուգում իրականացնելու նպատակով պայմանավորված արտաքին ներգործությանն ուղղված գործունեության տրամաբանական ավարտը, այսինքն` ինչպե՞ս է եզրափակվել վարչական մարմնի նախաձեռնությամբ հարուցված վարչական վարույթը` նորմատիվ ակտի ընդունմամբ, թե գործողությամբ կամ անգործությամբ: Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանը, ամրագրելով, որ «Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան ստուգումը նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշման հիման վրա իրականացված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը, որում պարզապես արձանագրվում են որոշակի խախտումներ, սակայն ուղղակի պարտավորություններ չեն առաջադրվում, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի շրջանակներում պետք է բողոքարկվի ճանաչման հայցի շրջանակներում` նկատի ունենալով, որ դատական կարգով անմիջական բողոքարկման հնարավորություն տվող միակ դատավարական կառուցակարգը ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված ճանաչման հայցն է», չի կոնկրետացրել, թե ի՞նչ իրավահարաբերության առկայության կամ բացակայության մասին կարող է խոսք լինել, երբ, ինչպես վերը նշվեց, գոյություն ունի Նախարարության կողմից հարուցված վարչական վարույթի արդյունքում ընդունված նյութական օբյեկտ` վարչական ակտ և նույնիսկ տեսականորեն հնարավոր չէ պատկերացնել, որ ճանաչման հայցի շրջանակներում օրինակ` կարող է անտեսվել նշված ակտի գոյությունը և չհաստատվել իրավահարաբերության առկայությունը:

Երկրորդ` Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքին համապատասխան ստուգում նշանակելու մասին հետաքննության մարմնի կամ քննիչի որոշման հիման վրա իրականացված ստուգման արդյունքում կազմված ակտը, որով թեև ուղղակի պարտավորություններ չեն առաջադրվում, սակայն արձանագրվում են որոշակի խախտումներ, ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի շրջանակներում ճանաչման հայցի շրջանակներում բողոքարկելի լինելու դեպքում շրջանցվելու է փաստացի վարչական ակտ հանդիսացող բոլոր տեսակի ակտերի վիճարկման` ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 72-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով սահմանված երկամսյա ժամկետը և այդ ակտերի հասցեատերերը փաստորեն ստանալու են հնարավորություն նշված ակտերը բողոքարկել 5 տարվա ընթացքում` հիմք ընդունելով նույն հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետի «գ» ենթակետը: Նշվածից հետևելու է նաև այն, որ այդ ակտերն առնվազն 5 տարվա ընթացքում որևէ իրավական հետևանք չեն կարող առաջացնել, ուստի այդօրինակ ակտերի հիմքով չեն կարող հաշվարկվել ու առաջադրվել նաև հարկային պարտավորություններ, ինչպես նաև դրանք չեն կարող դրվել քրեական գործերով առաջադրվող մեղադրանքների հիմքում:

Երրորդ` ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` ճանաչման հայցով հայցվորը կարող է պահանջել ճանաչել որևէ իրավահարաբերության առկայությունը կամ բացակայությունը, եթե նա չի կարող հայց ներկայացնել նույն օրենսգրքի 66-68-րդ հոդվածներին համապատասխան:

Վերոգրյալ իրավակարգավորումից ուղղակի հետևում է, որ նշված հայցատեսակով դատական պաշտպանության դիմելու համար պետք է բացառվի նույն օրենսգրքի 66-68-րդ հոդվածներին համապատասխան հայց հարուցելու հնարավորությունը:

Տվյալ դեպքում գտնում ենք, որ նախ` սույն հատուկ կարծիքում ներկայացված իրավական դիրքորոշումների հաշվառմամբ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 66-68-րդ հոդվածներին համապատասխան հայց հարուցելու հնարավորությունը ոչ միայն չի բացառվում, այլ դատական պաշտպանության ճիշտ եղանակն անվավերության կամ առոչնչության հիմքերով վարչական ակտի իրավաչափության ստուգումն է վիճարկման կամ ճանաչման հայցի շրջանակներում, երկրորդ` տվյալ դեպքում խոսք չի կարող լինել որևէ իրավահարաբերության առկայության կամ բացակայության մասին այն պարագայում, երբ սույն գործով վիճարկվող վարչական ակտն ընդունվել է համապատասխան պետական մարմնի նախաձեռնությամբ հարուցված վարչական վարույթի արդյունքում, այսինքն` Նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության և Ընկերության միջև իրավահարաբերությունները ձևավորվել են վարչական մարմնի` Նախարարության նախաձեռնությամբ հարուցված վարչական վարույթի հիման վրա, որի ընթացիկ փուլում, իրացնելով իր իշխանական լիազորությունները, վարչական մարմինն իրականացրել է ֆինանսատնտեսական ստուգում, որի արդյունքում ընդունել է թիվ 49-Ա ակտը` արձանագրելով Ընկերության գործունեության ընթացքում դրամական միջոցների ելքագրման և մուտքագրման վերաբերյալ, այլ տնտեսվարող սուբյեկտների հետ քաղաքացիաիրավական հարաբերություններում թույլ տրված խախտումներ, այդ թվում կատարողական ակտերով հաշվարկված և վճարված, սակայն փաստացի չկատարված կամ պակաս կատարված աշխատանքներ: Հետևաբար հարուցման, ընթացիկ և եզրափակիչ փուլեր ունեցող վարչական վարույթում առկա և համապատասխան փաստաթղթերով (հանձնարարագրեր, Հատուկ քննչական ծառայության կոռուպցիոն, կազմակերպված և պաշտոնեական հանցագործությունների քննության վարչության ՀԿԳ ավագ քննիչի 10.09.2018 թվականի «Ստուգում (ֆինանսատնտեսական) նշանակելու մասին» որոշում, ակտ) հաստատված իրավահարաբերություններն ինքնին առկա են և այն ճանաչելու իմաստն իսպառ բացակայում է:

Միևնույն ժամանակ գտնում ենք, որ սույն գործով Ընկերության կողմից ներկայացվել է ճիշտ հայցատեսակ, ուստի համաձայն չենք նաև Վճռաբեկ դատարանի այն դիրքորոշմանը, որ հայցատեսակն ընտրված է սխալ, որի պատճառով այն ենթակա է վերադարձման:

Այսպիսով, գտնում ենք, որ սույն գործով վիճարկվող` Նախարարության ֆինանսաբյուջետային վերահսկողության վարչության 26.04.2019 թվականի թիվ 49-Ա ակտը վարչական ակտ է, դրա իրավաչափությունը դատական կարգով ենթակա է ստուգման ՀՀ վարչական դատարանի կողմից ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 66-րդ հոդվածով նախատեսված վիճարկման հայցի կամ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված ճանաչման հայցի շրջանակներում, հետևաբար Դատարանը, մերժելով Ընկերության կողմից ներկայացված վիճարկման հայցադիմումն այն հիմքով, որ վեճը ենթակա չէ դատարանի քննությանը, իսկ Վերաքննիչ դատարանը, օրինական ուժի մեջ թողնելով Դատարանի որոշումը, Ընկերությանը զրկել են ՀՀ Սահմանադրության 61-րդ, 63-րդ հոդվածներով և Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետով երաշխավորված դատական պաշտպանության իրավունքի իրացման հնարավորությունից, այսինքն` թույլ են տվել այնպիսի դատական սխալ, որը խաթարել է արդարադատության բուն էությունը:

Ամփոփելով վերոգրյալ գտնում ենք, որ վճռաբեկ բողոքը պետք է բավարարել և ՀՀ վերաքննիչ վարչական դատարանի 23.09.2019 թվականի «Վերաքննիչ բողոքը մերժելու մասին» որոշումը վերացնել ու կայացնել նոր դատական ակտ` վերացնել ՀՀ վարչական դատարանի 29.07.2019 թվականի «Հայցադիմումի ընդունումը մերժելու մասին» որոշումը սույն հատուկ կարծիքում նշված պատճառաբանություններով:

    Դատավոր         Դատավոր          Դատավոր

    Ռ. Հակոբյան     Գ. Հակոբյան      Ս. Անտոնյան