ՀՀ ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ ՄԵԿ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴԻ ԴԻ ...

020.0664.071106

ՀԱՆՈՒՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ՈՐՈՇՈՒՄԸ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ ՄԵԿ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴԻ ԴԻՄՈՒՄԻ ՀԻՄԱՆ ՎՐԱ` ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ 35 ՀՈԴՎԱԾԻ 1-ԻՆ ԿԵՏԻ 3-ՐԴ ԵՆԹԱԿԵՏԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ՆԱԽԱԴԱՍՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ԱՄՐԱԳՐՎԱԾ ԴՐՈՒՅԹԻ, 4-ՐԴ ԵՆԹԱԿԵՏԻ, 36 ՀՈԴՎԱԾԻ 1-ԻՆ ԿԵՏԻ` ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆԸ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ ՈՐՈՇԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԳՈՐԾՈՎ

Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանը` կազմով. Գ. Հարությունյանի (նախագահող), Կ. Բալայանի, Հ. Դանիելյանի, Ֆ. Թոխյանի (զեկուցող), Վ. Հովհաննիսյանի, Զ. Ղուկասյանի, Հ. Նազարյանի, Ռ. Պապայանի, Վ. Պողոսյանի,

մասնակցությամբ` դիմող կողմի ներկայացուցիչներ Շ. Քոչարյանի և Հ. Թովմասյանի, պատասխանող` ՀՀ Ազգային ժողովի ներկայացուցիչ` Ազգային ժողովի օրենսդրության վերլուծության վարչության պետ Ա. Խաչատրյանի,

համաձայն Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 100 հոդվածի 1 կետի, 101 հոդվածի 3 կետի, «Սահմանադրական դատարանի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 25 և 68 հոդվածների,

դռնբաց նիստում բանավոր ընթացակարգով քննեց «Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի պատգամավորների մեկ հինգերորդի դիմումի հիման վրա` Հայաստանի Հանրապետության ընտրական օրենսգրքի 35 հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ ենթակետի երկրորդ նախադասությունում ամրագրված դրույթի, 4-րդ ենթակետի, 36 հոդվածի 1-ին կետի` Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու վերաբերյալ» գործը:

Գործի քննության առիթ է հանդիսացել Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի 27 պատգամավորների դիմումը սահմանադրական դատարան:

Լսելով սույն գործով զեկուցողի հաղորդումը, կողմերի բացատրությունները, հետազոտելով ՀՀ ընտրական օրենսգիրքը և գործում առկա մյուս փաստաթղթերը, Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանը ՊԱՐԶԵՑ.

I. ՀՀ ընտրական օրենսգիրքն ընդունվել է Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի կողմից 1999 թվականի փետրվարի 5-ին: Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի կողմից ստորագրվել է 1999 թվականի փետրվարի 17-ին և ուժի մեջ է մտել 1999 թվականի փետրվարի 28-ին: Վիճարկվող դրույթները օրենսգրքում տեղ են գտել «Հայաստանի Հանրապետության ընտրական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքով, որն ընդունվել է 2005 թվականի մայիսի 19-ին և ուժի մեջ է մտել 2005 թվականի հունիսի 1-ից (համաձայն նշված օրենքի 87 հոդվածի):

ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 35 հոդվածը սահմանում է.

«1. Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը կազմավորվում է`

...

3) գործող Ազգային ժողովի առաջին նստաշրջանի դրությամբ հայտարարված պատգամավորական խմբի որոշմամբ նշանակված մեկ անդամից: Սույն օրենքի ընդունմանը հաջորդող Ազգային ժողովի ընտրությունից հետո, ինչպես նաև Ազգային ժողովում գործող պատգամավորական խմբի լուծարման դեպքում սույն ենթակետով կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամ նշանակելու լիազորությունը անցնում է Հայաստանի Հանրապետության դատարանների նախագահների խորհրդին` Հայաստանի Հանրապետության ընդհանուր իրավասության դատարանների դատավորների կազմից.

4) վճռաբեկ դատարանի նշանակած վճռաբեկ դատարանի մեկ դատավորից»:

ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 36 հոդվածի 1-ին կետը սահմանում է.

«1. Ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովի անդամները նշանակվում են կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի անդամների կողմից` կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի մեկ անդամ` ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովի մեկ անդամ սկզբունքով` մասնագիտական դասընթացներին մասնակցած և համապատասխան որակավորում ստացած անձանցից, բացառությամբ կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովում վճռաբեկ դատարանի և Հայաստանի Հանրապետության դատարանների նախագահների խորհրդի նշանակած ներկայացուցիչների, որոնք ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովներում անդամներ նշանակում են ընդհանուր իրավասության դատարանների դատավորների կազմից»:

II. Դիմողները, վիճարկելով ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 35 հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ ենթակետի երկրորդ նախադասությունում ամրագրված դրույթը, 4-րդ ենթակետը, 36 հոդվածի 1-ին կետը, գտնում են, որ դրանք հակասում են ՀՀ Սահմանադրության 5 հոդվածի առաջին մասին, 19 հոդվածի առաջին մասին, 98 հոդվածի առաջին մասին:

ՀՀ Սահմանադրության 5 հոդվածի համաձայն` «Պետական իշխանությունն իրականացվում է Սահմանադրությանը և օրենքներին համապատասխան` օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների բաժանման և հավասարակշռման հիման վրա:

Պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարելու միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով»:

Սահմանադրության 19 հոդվածի առաջին մասի համաձայն` «Յուրաքանչյուր ոք ունի իր խախտված իրավունքները վերականգնելու, ինչպես նաև իրեն ներկայացված մեղադրանքի հիմնավորվածությունը պարզելու համար հավասարության պայմաններում, արդարության բոլոր պահանջների պահպանմամբ, անկախ և անկողմնակալ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում իր գործի հրապարակային քննության իրավունք»:

Սահմանադրության 98 հոդվածի առաջին մասի համաձայն` «Դատավորը և սահմանադրական դատարանի անդամը չեն կարող զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ, զբաղեցնել իրենց պարտականությունների հետ չկապված պաշտոն պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, պաշտոն առևտրային կազմակերպություններում, կատարել այլ վճարովի աշխատանք, բացի գիտական, մանկավարժական և ստեղծագործական աշխատանքից»:

Դիմողները, մասնավորապես, նշում են, որ վիճարկվող դրույթները հակասում են ՀՀ Սահմանադրության 5 հոդվածի 1-ին մասին` հետևյալ հիմնավորումներով. իշխանությունների բաժանման սկզբունքը նախ և առաջ ենթադրում է պետական իշխանության իրականացում օրենսդիր, գործադիր և դատական մարմինների միջոցով: Իշխանությունների տարանջատման տեսությունը, ըստ էության, բացառում է ֆունկցիոնալ առումով իշխանության ճյուղերից մեկին պատկանող լիազորությունների իրականացումն իշխանության մյուս ճյուղի կամ նրա ներկայացուցիչների կողմից: Վիճարկվող դրույթներով դատական իշխանությունն ստանում է վերջինիս ոչ բնորոշ լիազորություններ, այն է` մասնակցել ընտրությունների կազմակերպման աշխատանքներին` իրականացնելով գործադիր իշխանությանը բնորոշ լիազորություն:

Դիմողները, հիմնավորելով վիճարկվող դրույթների` ՀՀ Սահմանադրության 19 հոդվածի 1-ին մասին հակասելու պարագան, նշում են, որ ՀՀ Սահմանադրության 19 հոդվածը երաշխավորում է քաղաքացու իրավունքը, որպեսզի իր գործը քննվի անկողմնակալ դատարանի կողմից: Նշելով, որ ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 32 հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` ընտրական հանձնաժողովներն ապահովում են քաղաքացիների ընտրական իրավունքի իրականացումն ու պաշտպանությունը, և ընտրական իրավունքի իրականացման ընթացքում ծագած վեճերը ևս ենթակա են դատարանում վիճարկման, ըստ դիմողների` արդյունքում ստացվում է, որ եթե քաղաքացին դատարանում բողոքարկում է կենտրոնական կամ ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովների ակտերը, ապա բողոքը քննում է իշխանության այն մարմինը, որի ներկայացուցիչները մասնակցել են բողոքարկվող ակտի ընդունմանը: Սակայն դատարանը կարող է լինել անկախ, անկողմնակալ, եթե դուրս է վիճարկվող ակտն ընդունած մարմնից, չի մասնակցել այդ որոշման ընդունմանը:

Հիմնավորելով վիճարկվող դրույթների` Սահմանադրության 98 հոդվածի առաջին մասին հակասելու պարագան, դիմողները, մասնավորապես, նշում են, որ Սահմանադրության 98 հոդվածից բխում է, որ դատավորն իր լիազորությունները կատարում է մասնագիտական սկզբունքի հիման վրա` որպես հիմնական աշխատանք, որն անհամատեղելի է իր պարտականությունների հետ չկապված որևէ այլ աշխատանքի, գործունեության հետ: Դատավորների համար անհամատեղելիության նման պահանջները նպատակ են հետապնդում ապահովելու դատավորի ամբողջ ներուժի օգտագործումը դատավորի լիազորություններն իրականացնելիս, երաշխավորել դատավորների անկախությունն ու անկողմնակալությունը, ինչպես նաև ապահովել ու պաշտպանել դատական իշխանության բարձր հեղինակությունը:

III. Պատասխանող կողմը գտնում է, որ ՀՀ ընտրական օրենսգրքի վիճարկվող նորմերը չեն հակասում Սահմանադրության 5 հոդվածի 1-ին մասին, որովհետև, լինելով անկախ մարմին` ընտրական հանձնաժողովներն ընդգրկված չեն իշխանության ճյուղերից որևէ մեկում` ինստիտուցիոնալ - կազմավորման առումով այն չի մտնում իշխանության ճյուղերի մեջ: Կառուցվածքային - ֆունկցիոնալ չափանիշի տեսանկյունից ընտրական հանձնաժողովը չի իրականացնում ո՛չ բացառապես գործադիր, ո՛չ օրենսդիր և ո՛չ էլ դատական իշխանությանը բնորոշ գործառույթ: Անհատական - կազմակերպական չափանիշի առումով ընտրական հանձնաժողովները` որպես կոլեգիալ մարմիններ, ձևավորվում են տարբեր մարմինների կողմից, սակայն ձևավորման պահից հաշվետու չեն իշխանության թևերից որևէ մեկին:

Պատասխանող կողմի կարծիքով` հակասություն չկա նաև ՀՀ ընտրական օրենսգրքի վիճարկվող դրույթների և Սահմանադրության 19 հոդվածի 1-ին մասի միջև, գտնելով, որ նման պնդումն արդարացի կարող էր լինել բացառապես այն դեպքերում, երբ գործը քննում է ընտրական հանձնաժողովի անդամ համարվող դատավորը:

Միաժամանակ, պատասխանող կողմի կարծիքով` ՀՀ Սահմանադրությունում փոփոխություններ կատարելուց հետո Սահմանադրության 98 հոդվածի 1-ին մասի խմբագրությունը փոխվել է և այդ հիմքով վիճարկվող հոդվածները դարձել են ՀՀ Սահմանադրության 98 հոդվածի 1-ին մասին հակասող:

Պատասխանող կողմը նշում է նաև, որ ՀՀ Սահմանադրության 117 հոդվածի համաձայն` «Սահմանադրության փոփոխություններն ուժի մեջ մտնելուց հետո`

1) Ազգային ժողովը երկու տարվա ընթացքում համապատասխանեցնում է գործող օրենքները Սահմանադրության փոփոխություններին»: Այդ հիմքով առկա է ՀՀ ընտրական օրենսգրքում համապատասխան փոփոխություն կատարելու անհրաժեշտություն, այդ թվում` նաև այնպիսի խնդրահարույց հարցերի կապակցությամբ, ինչպիսիք են ընտրական հանձնաժողովի կարգավիճակը սահմանող դրույթների միջև հակասությունները:

IV. ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 31 հոդվածի 1-ին մասով սահմանվում է, որ «Ընտրությունների կազմակերպման և անցկացման նպատակով Հանրապետությունում կազմավորվում է ընտրական հանձնաժողովների եռաստիճան համակարգ` Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողով, ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողով և տեղամասային ընտրական հանձնաժողով», իսկ 32 հոդվածի 1-ին մասով սահմանվում է. «Ընտրական հանձնաժողովներն ապահովում են քաղաքացիների ընտրական իրավունքի իրականացումը և պաշտպանությունը: Ընտրական հանձնաժողովներն իրենց լիազորություններն իրականացնելիս անկախ են պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններից»: Տվյալ նորմերը հստակեցնում են ընտրական հանձնաժողովների ստեղծման նպատակը և տարանջատումը պետական ու տեղական ինքնակառավարման բոլոր մարմիններից` անկախ որոշակի գործառույթ իրականացնելու համար: Վերջինիս բովանդակությունը ներկայացուցչական ժողովրդավարության ինստիտուտների ձևավորման ապահովումն է քաղաքացիների ընտրական իրավունքի իրականացման և պաշտպանության միջոցով: ՈՒստի այս գործառույթը, իր հերթին, չի կարող անմիջականորեն դասվել իշխանության այլ մարմինների գործառույթների շարքին: Այս առումով ընտրական հանձնաժողովների ձևավորմանը պետական իշխանության բոլոր թևերի մասնակցությունն արդարացվում է, որի պարագայում այդ հանձնաժողովների անկախության երաշխիքներն առավել ամուր կարող են լինել: Սակայն դա չի նշանակում, որ առանձին-առանձին այդ իշխանության մարմինները կարող են օժտվել այնպիսի լիազորություններով, որոնք կվտանգեն իրենց գործառույթների արդյունավետ ու անկողմնակալ իրականացումը կամ կվտանգեն զսպումների ու հակակշիռների սահմանադրական հաշվեկշիռը:

V. Սահմանադրական դատարանը միաժամանակ արձանագրում է, որ ընտրական հանձնաժողովներն իրենց պետաիրավական կարգավիճակով ակնհայտորեն պետական մարմիններ են, որոնք ապահովում են Սահմանադրությամբ և միջազգային պայմանագրերով նախատեսված` պետության պարտավորությունների իրականացումը քաղաքացիների ընտրական իրավունքի երաշխավորման և անկախ ու անկողմնակալ մարմնի միջոցով ընտրությունների կազմակերպման հարցերում: Մասնավորապես, ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 41 հոդվածի համաձայն` «Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովն ընտրությունները կազմակերպող և ընտրությունների օրինականության նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնող պետական մարմին է, որը գործում է մշտական հիմունքներով` իր ընդունած կանոնակարգի համաձայն»: Օրենսգրքի 42 հոդվածը սահմանում է, որ «Ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովը, կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի ընդունած կանոնակարգի համաձայն, մշտական հիմունքներով գործող պետական մարմին է...»: Չնայած այն բանին, որ օրենսգրքի 33 հոդվածը նախատեսում է, որ ընտրական հանձնաժողովների կազմում ընդհանուր իրավասության դատարանների դատավորները գործում են հասարակական հիմունքներով, այդուամենայնիվ, պետական մարմնում նրանք իրենց գործառույթների բնույթով զբաղեցնում են պետական պաշտոն: Ի դեպ, նույն 33 հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է, որ «Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահը, նախագահի տեղակալը, քարտուղարը և անդամներն աշխատում են մշտական հիմունքներով և իրավունք չունեն կատարելու վճարովի այլ աշխատանք, բացի գիտական, մանկավարժական և ստեղծագործական աշխատանքից»: Նման պահանջները ոչ միայն շեշտում են տվյալ պաշտոնի առանձնահատուկ բնույթը, այլև կարևոր են հանձնաժողովի անդամների հավասար կարգավիճակի երաշխավորման տեսակետից:

VI. ՀՀ Սահմանադրության 98 հոդվածի 1-ին մասը, ինչպես նշվեց, սահմանում է. «Դատավորը և սահմանադրական դատարանի անդամը չեն կարող զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ, զբաղեցնել իրենց պարտականությունների հետ չկապված պաշտոն պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, պաշտոն առևտրային կազմակերպություններում, կատարել այլ վճարովի աշխատանք, բացի գիտական, մանկավարժական և ստեղծագործական աշխատանքից»: Անհամատեղելիության նման պահանջները նպատակ ունեն երաշխիքներ ստեղծել` արդարադատություն իրականացնող սուբյեկտների ներուժն ամբողջական, արդյունավետ, անկողմնակալ և անկախ ձևով ծառայեցնելու արդարադատության շահերին, բացառել տարաբնույթ շահերի բախումները, դատավորներին զերծ պահել հնարավոր ներազդեցություններից: Մասնավորապես, այն դրույթը, համաձայն որի` «Դատավորը և սահմանադրական դատարանի անդամը չեն կարող [...] զբաղեցնել իրենց պարտականությունների հետ չկապված պաշտոն պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում...», ենթադրում է, որ Սահմանադրությունը դատավորի մասնագիտական զբաղվածության հստակ սահման է դրել` այն սահմանափակելով նրա պաշտոնական պարտականությունների շրջանակներում: Դատավորի կարգավիճակի և կարողությունների օգտագործման նպատակահարմարությամբ թելադրված ցանկացած քայլ ու օրենսդրական լուծում կարող են իրականացվել միայն այս սահմանափակումը նկատի առնելով, և օրենքը չի կարող ընդլայնել սահմանադրորեն նախատեսված սահմանափակման շրջանակները: Նմանատիպ մոտեցում տեղ է գտել նաև ՄԱԿ-ի տնտեսական և սոցիալական խորհրդի 1989/60, ընդունված 24.05.1989թ., արձանագրության մեջ, որով հաստատվել են դատական մարմինների անկախության հիմնական սկզբունքների իրականացման արդյունավետ ընթացակարգերը, որոնց համապատասխան` մասնավորապես, ոչ մի դատավորից չի կարելի պահանջել այնպիսի գործառույթների կատարում, որոնք անհամատեղելի են նրա կարգավիճակի հետ: Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը, իր հերթին, մի շարք վճիռներում վերահաստատել է այն իրավական դիրքորոշումը, համաձայն որի` Կոնվենցիայի 6.1. հոդվածը պահանջում է, որպեսզի դատարանն անկախ լինի ինչպես գործադիր իշխանության մարմիններից, այնպես էլ դատավարության մասնակիցներից և օրենսդիր իշխանության մարմիններից, այսինքն` Խորհրդարանից: Սակայն դատարանի անդամների նշանակման փաստը Խորհրդարանի կողմից չի կարող կասկած հարուցել տվյալ դատարանի անկախության և անաչառության վերաբերմամբ:

Հայաստանի Հանրապետությունում, ի տարբերություն շատ երկրների, ընտրական իրավունքի դատական պաշտպանությունն իրականացվում է ինչպես ընդհանուր իրավասության դատարանների, այնպես էլ սահմանադրական դատարանի կողմից: Ընդ որում, եթե Սահմանադրությամբ սահմանադրական դատարանին է իրավասություն վերապահված լուծել Հանրապետության Նախագահի և պատգամավորների ընտրությունների արդյունքներով ընդունված որոշումների հետ կապված վեճերը, ապա ընդհանուր իրավասության դատարանները, մասնավորապես, ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 14, 17.1., 18, 20, 25, 26, 40, 75, 79, 102, 108 հոդվածներով նախատեսված դեպքերում, քննության են առնում ընտրությունների նախապատրաստման և անցկացման ընթացքում տեղ գտած, ինչպես նաև ընտրական օրենսգրքի 139 հոդվածով նախատեսված բոլոր տիպի ընտրախախտումները, և դրանց վերաբերյալ ընդունում են վերջնական որոշում: Իսկ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների ժամանակ ընտրական իրավունքի դատական պաշտպանության իրավասությամբ օժտված են միայն ընդհանուր իրավասության դատարանները: Նման պայմաններում դատավորի` արդարադատություն իրականացնելու գործառույթն անհամատեղելի է դառնում ընտրությունների կազմակերպման և իրականացման գործառույթի հետ: Դա առավել ևս տեղի կունենա այն դեպքերում, երբ դատավորներն ընտրվեն ընտրական հանձնաժողովների նախագահներ, նախագահի տեղակալներ կամ քարտուղարներ, ինչն ընտրական օրենսգիրքը չի բացառում:

VII. Քննության առարկա հարցի շրջանակներում միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ հատկապես եվրոպական ընտրական ժառանգության հիմքում դրվում են մի շարք հիմնարար սկզբունքներ ու մոտեցումներ, որոնք կարևոր են նաև եվրաինտեգրման ուղին ընտրած երկրների համար: Մասնավորապես, ընտրությունների կազմակերպման հարցերի առնչությամբ Եվրախորհրդի «Ժողովրդավարություն` իրավունքի միջոցով» եվրոպական հանձնաժողովի կողմից 2002թ. հոկտեմբերի 18-19-ին ընդունված` «Ընտրական հարցերում բարենպաստ գործունեության կանոնագիրք. ցուցումներ և բացատրական զեկույց» փաստաթուղթը հատուկ կարևորում է անկախ ու անկողմնակալ ընտրական համակարգի անհրաժեշտությունը: Այդ փաստաթղթի երկրորդ բաժնի 3.1. կետը վերնագրված է «Ընտրությունների կազմակերպումն անկողմնակալ մարմնի կողմից»: Այս կետում նաև նախատեսվում է, որ. «ա). Ընտրական օրենքը պետք է կիրառվի անկողմնակալ մարմնի կողմից: բ). Այն պետություններում, որտեղ վարչական իշխանությունները քաղաքական իշխանություններից անկախ լինելու երկարատև ավանդույթ չունեն, բոլոր մակարդակներում պետք է ստեղծել անկախ, անկողմնակալ ընտրական հանձնաժողովներ` ազգային մակարդակից մինչև ընտրական տեղամասի մակարդակ: գ). Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը պետք է մշտական բնույթ կրի»: Միաժամանակ, դ). կետով նախատեսվում է, որ, ի թիվս այլ անդամների, կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը պետք է ներառի դատական մարմինների առնվազն մեկ անդամ: Նույն փաստաթղթի 82-րդ կետը սահմանում է, որ «Տարածաշրջանային կամ ընտրատեղամասերի մակարդակում աշխատող մյուս ընտրական հանձնաժողովները պետք է ունենան կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի կազմին նման կազմ»:

Նույն փաստաթղթի 68-85-րդ կետերում մանրամասն ներկայացվում են անկախ ու անկողմնակալ գործունեություն երաշխավորող ընտրական հանձնաժողովների կազմավորմանը ներկայացվող պահանջները: Մասնավորապես, 69-րդ կետում ասվում է. «Այն պետություններում, որտեղ վարչական իշխանություններն ունեն քաղաքական իշխանություններից անկախ լինելու երկարատև ավանդույթ, քաղաքացիական ծառայությունները կիրառում են ընտրական օրենքն առանց քաղաքական ճնշումների ենթարկվելու: ՈՒստի, թե՛ բնականոն և թե՛ ընդունելի է, որ ընտրությունները կազմակերպվեն վարչական իշխանությունների կողմից և վերահսկվեն Ներքին գործերի նախարարության կողմից»: Իսկ 70-րդ կետում շեշտվում է. «Սակայն այն պետություններում, որոնք բազմակարծ ընտրությունների կազմակերպման քիչ փորձ ունեն, չափից մեծ է այն ռիսկը, որ իշխանությունները վարչական իշխանություններին կհարկադրեն անել այն, ինչ իրենք են ուզում: Սա վերաբերում է թե՛ կենտրոնական և թե՛ տեղական կառավարման մարմիններին, նույնիսկ եթե վերջինները վերահսկվում են ազգային ընդդիմության կողմից»: Այս նկատառումներից ելնելով է, որ անհրաժեշտ է համարվում ընտրական հանձնաժողովներում «դատական մարմինների ներկայացուցչի» ընդգրկման դրույթը, որը բացատրությունների բաժնի 75-րդ կետում մեկնաբանվում է հետևյալ կերպ. որպես ընդհանուր կանոն հանձնաժողովը պետք է, ի թիվս այլ անդամների, ներառի «Դատավոր կամ իրավաբան` երբ դատաիրավական մարմինը պատասխանատու է ընտրությունների վարչարարության համար, նրա անկախությունը պետք է ապահովվի թափանցիկ գործունեությամբ: Դատական ներկայացուցիչները չպետք է ենթակա լինեն իշխանություններին»:

Այս պարզաբանումից հետևում է, որ «դատավոր կամ իրավաբան» անդամի առկայությունը միայն մեկ նպատակ է հետապնդում` հնարավորինս երաշխավորել հանձնաժողովի անկախությունն ու անկողմնակալությունը: Միաժամանակ, չի շեշտվում միայն դատավորի պարագան` «կամ» շաղկապի առկայությունը ենթադրում է, որ հավասարության նշան է դրվում անկախ ու անկողմնակալ դատավորի կամ իրավաբանի մասնակցության միջև: Այս սկզբունքի հիման վրա է, որ Եվրախորհրդի անդամ մի շարք երկրներում ընտրական հանձնաժողովների կազմում ընդգրկվում են նաև դատավորներ: Սակայն այն պարագայում, երբ համաձայն ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 35 հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ և 4-րդ կետերի, 36 հոդվածի 1-ին մասի և 95 հոդվածի, ինչպես նաև «Դատարանակազմության մասին» ՀՀ օրենքի 14, 15, 18 և 21 հոդվածների` ՀՀ ընդհանուր իրավասության դատարանների դատավորների կեսից ավելին կարող է դառնալ ընտրական հանձնաժողովների անդամ, իսկ կեսից պակասը` դատաքննության առարկա դարձնի իրենց գործընկերների մասնակցությամբ ընդունված որոշումները, ակնհայտ է, որ հարվածի տակ կդրվի արդարադատության ողջ համակարգը: «Դատարանակազմության մասին» ՀՀ օրենքի 14, 15, 18, 20.1. և 21 հոդվածներին համապատասխան Հայաստանում կան ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանների 101 դատավոր և դատարանի 17 նախագահ, վերաքննիչ դատարանի 24 դատավոր և 2 նախագահ, վճռաբեկ դատարանի 1 նախագահ, պալատների 2 նախագահ և 10 դատավոր: Բացի նշվածներից, գործում է նաև մասնագիտացված տնտեսական դատարանը, որն ունի նախագահ և 21 դատավոր: Բոլորը միասին կազմում են 179 մարդ, իսկ առանց տնտեսական դատարանի` 157 մարդ, որոնցից 84-ը (կամ 57.9 տոկոսը` առանց դատարանների նախագահների) միաժամանակ կարող է դառնալ կենտրոնական և ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովների անդամ: Նման պայմաններում իրավիճակն էապես չի փոխում նաև ընտրական օրենսգրքի 40 հոդվածի 14-րդ կետի նորմը, համաձայն որի` «Սույն օրենսգրքով սահմանված կարգով ընտրական հանձնաժողովների անդամ նշանակված դատավորներն իրավունք չունեն քննելու այն դիմումները, որոնք կապված են համապատասխան ընտրական հանձնաժողովների գործողությունների (անգործության) հետ»: Ավելին, ընտրական օրենսգրքի 35 և 36 հոդվածներն ու այդ հոդվածների` քննության առարկա դրույթների հետ համակարգային առումով փոխկապակցված` օրենսգրքի 38 հոդվածի 3.1. մասի 1-ին կետի և 2-րդ կետի դրույթները, որոնք նախատեսում են կենտրոնական և ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովների թափուր տեղերի համալրում դատավորների թվից, չեն բացառել ընդհուպ այնպիսի իրավիճակը, երբ ընտրական հանձնաժողովներում ընդգրկվելիք դատավորների թիվը կարող է ավելին լինել, քան Հայաստանի Հանրապետության ընդհանուր իրավասության դատարանների դատավորների ամբողջ թիվն է:

Նկատի ունենալով Հայաստանում դատավորների սահմանափակ թվաքանակը, ընտրական հանձնաժողովներում ընդգրկվող և չընդգրկվող դատավորների հարաբերակցության` ընտրական օրենսգրքով նախատեսվող տարբեր իրավիճակները, ընտրական վեճերի լուծման առանձնահատկություններն ու ժամկետային սահմանափակումները, ակնհայտ է դառնում, որ անխուսափելի է հակադրությունը, մի կողմից` անկախ ընտրական հանձնաժողովների ձևավորման և, մյուս կողմից` արդյունավետ ու անկողմնակալ արդարադատության իրականացման շահերի միջև: Այս առումով է, որ վտանգվում է նաև Սահմանադրության 19 հոդվածով ամրագրված իրավունքների ապահովումը:

Չափազանց կարևորելով անկախ ու անկողմնակալ ընտրական հանձնաժողովների դերը, անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ անցումային երկրներում նույնքան կարևոր է նաև անկախ դատական իշխանության կայացումը, որի շահերից ելնելով է, որ ՀՀ Սահմանադրության 98 հոդվածն անթույլատրելի է համարում դատավորի կողմից իր պարտականությունների հետ չկապված որևէ պաշտոն զբաղեցնելը: Դատավորներին` ՀՀ ընտրական օրենսգրքով նախատեսված կարգով ու ծավալով ընտրական հանձնաժողովներում ընդգրկելը չի բխում դատական իշխանության անկախության ապահովման և արդարադատության իրականացման շահերից, մեծանում է արդարադատության և այլ շահերի բախման հնարավորությունը, վտանգվում է դատարանների և դատավորների անաչառությունն ընտրական վեճեր լուծելիս:

Ելնելով գործի քննության արդյունքներից և ղեկավարվելով Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 100 հոդվածի 1 կետով, «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ օրենքի 61 հոդվածի 1-ին մասով, 63 և 68 հոդվածներով, Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրական դատարանը ՈՐՈՇԵՑ.

1. ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 35 հոդվածի 1-ին կետի 3-րդ և 4-րդ ենթակետերի և 36 հոդվածի 1-ին կետի դրույթները` այն մասով, որով նախատեսվում է կենտրոնական և ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովների կազմում նշանակել դատավորների, ճանաչել ՀՀ Սահմանադրության 19 հոդվածի 1-ին մասին և 98 հոդվածի 1-ին մասին հակասող և անվավեր:

2. «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ օրենքի 68 հոդվածի 9-րդ մասի հիման վրա ՀՀ Սահմանադրության 19 հոդվածի 1-ին մասին և 98 հոդվածի 1-ին մասին հակասող և անվավեր ճանաչել նաև ՀՀ ընտրական օրենսգրքի 35 հոդվածի 2-րդ կետի և 38 հոդվածի 3.1. կետի 1-ին և 2-րդ ենթակետերի այն դրույթները, որոնցով նախատեսվում է կենտրոնական և ընտրատարածքային ընտրական հանձնաժողովների թափուր տեղերը լրացնել դատավորների թվից:

3. «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ օրենքի 68 հոդվածի 11-րդ մասի պահանջներին համապատասխան` անվավեր ճանաչված դրույթների կատարումն ապահոված այլ նորմատիվ ակտերը կամ դրանց համապատասխան դրույթները կորցնում են իրենց իրավաբանական ուժը` սահմանադրական դատարանի որոշումն ուժի մեջ մտնելու պահից:

4. Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 102 հոդվածի երկրորդ մասի համաձայն սույն որոշումը վերջնական է և ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից:

7 նոյեմբերի 2006 թվականի

ՍԴՈ-664