040.0500.140509
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ
23 ապրիլի 2009 թվականի N 500-Ն
i
«ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ 2010-2014 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՊԼԱՆԸ ԵՎ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԻ ՆԿԱՐԱԳԻՐՆ ՈՒ ՀԱՏԱԿԱԳԻԾԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.
1. Հաստատել`
i
1) «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի 2010-2014 թվականների կառավարման պլանը` համաձայն N 1 հավելվածի.
2) Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի (23213.5 հեկտար) սահմանների նկարագիրն ու հատակագիծը` համաձայն NN 2 և 3 հավելվածների:
(1-ին կետը փոփ. 23.06.11 թիվ 866-Ն որոշում)
2. Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեից «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի 2010-2014 թվականների կառավարման պլանով նախատեսվող միջոցառումների ֆինանսավորման հնարավորության հարցին անդրադառնալ տվյալ տարվա բյուջետային գործընթացների ժամանակ:
3. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակման օրվան հաջորդող տասներորդ օրը:
ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ԿՈՂՄԻՑ
2009 ԹՎԱԿԱՆԻ ՄԱՅԻՍԻ 14-ԻՆ
Հավելված N 1
i
ՀՀ կառավարության
2009 թվականի ապրիլի 23-ի
N 500-Ն որոշման
«ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ 2010-2014 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՊԼԱՆ
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
| ԳԼՈՒԽ 1. |
ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 1.1. ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքները 1.2. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի կառավարման պլանի մշակման անհրաժեշտությունը 1.3. Արգելոցի կառավարման պլանավորման նպատակը և խնդիրները ԳԼՈՒԽ 2. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ԲՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԸ 2.1. Տեղադիրքը 2.2. Երկրաբանական կառուցվածքը 2.3. Լեռնագրությունը 2.4. Կլիման 2.5. Ջրագրությունը 2.6. Հողային ծածկը 2.7. Լանդշաֆտները և էկոհամակարգերի վիճակը ԳԼՈՒԽ 3. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ԲՈՒՍԱԿԱՆ ԵՎ ԿԵՆԴԱՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԸ 3.1. Արգելոցի բուսականությունը 3.2. Անտառների բնութագիրը 3.3. Կենդանական աշխարհը 3.4. Խոսրովի արգելոցի անողնաշարավոր կենդանիների ֆաունան 3.5. Խոսրովի արգելոցի ողնաշարավոր կենդանիների ֆաունան 3.5.1. Կաթնասուններ 3.5.2. Թռչուններ 3.5.3. Սողուններ 3.5.4. Երկկենցաղներ 3.5.5. Ձկներ ԳԼՈՒԽ 4. ԱՐԳԵԼՈՑԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 4.1. Արգելոցի կառավարումը և կառուցվածքը 4.2. Պահպանություն 4.2.1. Արգելոցի պահպանության և օգտագործման ռեժիմը 4.2.2. Արգելոցի պահպանության խնդիրները 4.3. Ենթակառուցվածքները 4.4. Արգելոցի վարչատարածքային կազմակերպումը 4.4.1. Արգելոցի սահմանները 4.4.2. Արգելոցի տարածքի սահմանազատման և սահմանների վերանայման սկզբունքները 4.4.3. Առաջարկվող սահմանների փոփոխությունը 4.4.4. Արգելոցին հատկացնելու (միացնելու) համար առաջարկվող տարածքների նկարագրություն 4.4.5. ՈՒրցասարի եգերական տեղամաս 4.4.6. Արգելոցի սահմանների փոփոխության արդյունքները 4.5. Գիտական հետազոտություններ ԳԼՈՒԽ 5. ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄՈՆԻՏՈՐԻՆԳ 5.1. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի (ԿԲՄ) իրականացման անհրաժեշտությանը 5.2. ԿԲՄ նպատակը և խնդիրները 5.3. Արգելոցի տարածքում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի առանձնահատկությունները 5.4. Արգելոցի կենսաբազմազանության մոնիտորինգի օբյեկտները 5.5. ԿԲՄ հիմնական ինդիկատորների ընտրություն: 5.6. Տեսակի և պոպուլյացիայի մակարդակով առաջարկվող ինդիկատորները ԳԼՈՒԽ 6. ԷԿՈՏՈՒՐԻԶՄԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ 6.1. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տուրիստական ռեսուրսները 6.2. Պատմական ակնարկ 6.3. Էկոտուրիզմի կազմակերպման նպատակները 6.4. էկոտուրիզմի կառավարմանը ներկայացվող պահանջները 6.5. Էկոտուրիզմի իրավական կանոնակարգումը 6.6. Մարդկային ռեսուրսների զարգացում 6.7. Էկոտուրիզմը սպասարկող անհրաժեշտ ենթակառուցվածքները 6.7.1. Այցելուների կենտրոն 6.7.2. Կացարաններ, սննդի և վաճառակետեր 6.7.3. Դիտակետեր (ուսումնասիրություններին աջակցող ենթակառուցվածք) 6.7.4. Ճանապարներ, արահետներ, ջրային ուղիներ Արահետների տեղակայությունը պետք է համապատասխանի առաջարկվող տուրիստական երթուղիներին: Դրանք կարող են լինել տարբեր երկարության և առաջարկեն տարբեր տուրեր, հնարավորության դեպքում հասանելի լինեն մեկ մեկնարկային կետից: 6.7.5. Տեղեկատվական ցանց 6.7.6. Այցելուների կենցաղային ապահովում և աղբահեռացում 6.7.7. ՈՒղեփակոցներ, կանգառներ և անցման կետեր: 6.8. Տեղեկատվության տրամադրում 6.9. Սարքավորումներ և հանդերձանք 6.10. Էկոտուրիզմի թույլատրելի ձևերը 6.11. Էկոտուրիզմի շուկայավարում և գովազդ 6.12. Նպատակային խմբերի բացահայտում 6.13. Գովազդային նյութերի ստեղծում 6.14. Ինտերնետային կայք 6.15. Գովազդային նյութերի տարածում 6.16. Ճանաչողական և գովազդային շրջագայությունների անցկացում 6.17. Մասնակցություն տուրիստական միջոցառումներին 6.18. Հարցումների և դիմումների սպասարկում 6.19. Համագործակցություն տուրիզմի մասնավոր սեկտորի հետ 6.20. Տուրիզմի մասնավոր կազմակերպությունների և ընկերությունների տիպերը 6.21. Համագործակցության հիմնական գործողությունները. 6.22. Շրջակա միջավայրի վրա տուրիստական և ռեկրեացիոն գործունեության ազդեցության գնահատում և կառավարում 6.23. Տարածքների ծանրաբեռնվածության որոշում 6.24. Շրջակա միջավայրի վրա տուրիստական գործունեության ազդեցության ինդիկատորներ 6.25. Տուրիզմի բացասական ազդեցության կառավարման միջոցներ 6.26. Տեղական բնակչության մասնակցությունը 6.27. Տուրիզմի մոնիտորինգ ԳԼՈՒԽ 7. ԽՈՍՐՈՎԻ ՊԵՏԱՐԳԵԼՈՑԻ ԷԿՈՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՏՈՒՐԻԶՄԻ ԵՐԹՈՒՂԻՆԵՐԸ 7.1. Երթուղիների նկարագրությունը 7.2. Երթուղի N 1 - Գառնիի և Կաքավաբերդի տեղամասեր 7.3. Երթուղի N 2 - Կաքավաբերդի տեղամաս, Իմիրզեկ 7.4. Երթուղի N 3 - Կաքավաբերդի տեղամաս, Կաքավաբերդ 7.5. Երթուղի N 4 - Խոսրովի տեղամաս 7.6. Երթուղի N 5 - Խաչաձորի տեղամաս ԳԼՈՒԽ 8. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ՀԱՐԱԿԻՑ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ ԲՆՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 8.1. ՀՀ Արարատի մարզի նկարագիրը 8.2. Տնտեսությունը 8.3. Արդյունաբերությունը 8.4. Շրջակա միջավայրի ժամանակակից վիճակը 8.4.1. Հողային ռեսուրսները 8.4.2. Անապատացման երևույթները 8.4.3. Ջրածածկումներ և ողողումներ 8.4.4. Օդային ավազան 8.4.5. Մակերևութային ջրեր 8.4.6. Ընդերքօգտագործումը 8.4.7. Թափոնները 8.4.8. Կենսառեսուրսները 8.5. Տարածաշրջանի բնապահպանական հիմնախնդիրների լուծման ուղիները ԳԼՈՒԽ 9. ՄՈՆԻՏՈՐԻՆԳԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՈՒՂԵՑՈՒՅՑ 9.1. Ընդհանուր սկզբունքներ 9.2. Ինդիկատորների տեխնիկական մշակում 9.3. ԿԲՄ տեղեկատվական համակարգի ստեղծման հիմնական սկզբունքները 9.4. ԿԲՄ ներդրման համար անհրաժեշտ ինստիտուցիոնալ շրջանակ 9.5. ՈՒսուցում և իրազեկություն (ՊԱ անձնակազմ, շահագրգիռ կողմեր և այլն) 9.6 ԿԲՄ փուլային ներդրման ժամանակացույց |
ԱՂՅՈՒՍԱԿՆԵՐԻ ՑԱՆԿ
Աղյուսակ 1. ԲՀՊՏ-ների կազմում ներառված in-situ և ex-situ պահպանության օբյեկտները.
Աղյուսակ 2. Արգելոցի ֆլորայի բարձրակարգ բույսերը
Աղյուսակ 3. Անտառածածկ մակերեսի (հեկտար) բաշխվածությունը ըստ անտառկազմող ծառատեսակների և ծովի մակերևույթից բարձրության
Աղյուսակ 4. Անտառածածկ մակերեսի բաշխվածությունը ըստ լանջի թեքության աստիճանի (մակերեսը, հեկտար)
Աղյուսակ 5.Անտառածածկ տարածքի բաշխվածությունը ըստ կողմնադրության 9
Աղյուսակ 6.Անտառածածկ մակերեսի (հեկտար) բաշխվածությունը ըստ բոնիտետային դասերի
Աղյուսակ 7. Անտառածածկ մակերեսի բաշխվածությունը ըստ գերակշռող ծառատեսակների և լրիվության
Աղյուսակ 8. Խոսրովի անտառի միջատների ֆաունիստական կազմը (հատ)
Աղյուսակ 9. Միջատների լանդշաֆտային բաշխումը Խոսրովի արգելոցում ըստ կարգերի
Աղյուսակ 10. Սպիտակագլուխ անգղի բազմացման արդյունավետությունը
Աղյուսակ 11. Սև անգղի բազմացման արդյունավետությունը
Աղյուսակ 12. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության ֆինանսավորումը 2002-2007 թթ.
Աղյուսակ 13. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» ՊՈԱԿ հաստիքային ցուցակ 2008թ.
Աղյուսակ 14. Խոսրովի պետական արգելոցին հողամասեր հատկացնելու մասին ՀՍՍՌ Մինիստրների սովետի որոշումների վերաբերյալ
Աղյուսակ 15. ՀՀ Արարատի մարզի վիճակագրական տվյալները
Աղյուսակ 16. Ազատ գետի աղտոտման մակարդակը ԿԲՄ կենտրոնի գործունեության տարբերակներ ԿԲՄ ներդրման ժամանակացույց
Աղյուսակ 17. Արգելոցի կենսաբազմազանության մոնիտորինգի պոտենցիալ ինդիկատորների բնութագիրը
ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԾՐԱԳԻՐ 2010-2014 թթ.
Աղյուսակ 18. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի և «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության կառավարման բարելավման գործողությունների պլան
ՑԱՆԿ 1. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԲՈՒՍԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 2.»ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ԱՆՈՂՆԱՇԱՐ ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 3. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱՐԳԵԼՈՑԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԿԱԹՆԱՍՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 4. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱՐԳԵԼՈՑԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԹՌՉՈՒՆՆԵՐԻ ՆԿԱՐԱԳՐԻ ՑԱՆԿ 5. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱՐԳԵԼՈՑԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԵՐԿԿԵՆՑԱՂՆԵՐԻ ԵՎ ՍՈՂՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 6. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱՐԳԵԼՈՑԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ
ՔԱՐՏԵԶՆԵՐ
Քարտեզ - սխեմա 1 Տարածական պատկեր
Քարտեզ - սխեմա 2 ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված բուսատեսակների տարածվածությունը
Քարտեզ - սխեմա 3 Անտառածածկ տարածքներ
Քարտեզ - սխեմա 4 ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված կենդանիների տեսակների տարածվածությունը
Քարտեզ - սխեմա 5 Տեղամասեր և քառակուսային ցանց
Քարտեզ - սխեմա 6 Հարակից համայնքների վարչական սահմանները
Քարտեզ - սխեմա 7 Սահմաններ (առկա, առաջարկվող, 1985 թ. ՀՍՍՀ Մինիստրների Խորհրդի որոշման II փուլով փոփոխության ենթակա)
Քարտեզ - սխեմա 8 Ներկայիս փոփոխված սահմաններ
Քարտեզ - սխեմա 9 Տուրիստական երթուղիներ
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի սոցիալ տնտեսական ներկա պայմաններին համահունչ կառավարման պլանի մշակումը, տարածքի սահմանների ճշգրտումը և քարտեզագրումը նպատակաուղղված է «Կենսաբազմազանության մասին» Կոնվենցիայի դրույթների իրականացմանը, հանրապետության լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության պահպանության հետագա բարելավմանը, բնապահպանական և բնօգտագործման աշխատանքների ներդաշնակեցմանը, այդ բնագավառում միասնական համակարգված քաղաքականությանը և միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցմանը, ինչպես նաև արգելոցում իրականացվող աշխատանքների արդյունավետության բարձրացմանը:
Վերոհիշյալ խնդիրների լուծման նպատակով Հայաստանի Հանրապետության բնապահպանության նախարարության «Անտառային գիտափորձարարական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի կողմից 2006թ. պետական բյուջեի միջնաժամկետ ծրագրի շրջանակներում մշակվել է «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի հնգամյա (2010-2014 թթ.) կառավարման պլանը: Արգելոցի կառավարման խնդիրների պարզաբանման, սահմանների ճշգրտման, էկոտուրիզմի կազմակերպման, լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության ուսումնասիրման նպատակով 2006թ.-ի ընթացքում իրականացվել են դաշտային հետազոտություններ: Կառավարման պլանի մշակման ընթացքում ուսումնասիրվել և գնահատվել են «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» ՊՈԱԿ-ի կառավարման, լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության առանձնահատկությունները: Գնահատումն իրականացվել է հիմնականում Վայրի բնության պահպանության հիմնադրամի (WWF) մշակած մեթոդիկայով:
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի կառավարման (2010-2014 թթ.) պլանում օգտագործվել են նաև ՀՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիայի կենդանաբանության և բուսաբանության ինստիտուտների տվյալները` արգելոցի տարածքի ֆլորայի և ֆաունայի` այդ թվում հազվագյուտ և անհետացող տեսակների արեալների վերաբերյալ, ինչպես նաև օգտագործվել են ՀՀ ազգային արխիվի և ՀՀ կառավարությանն առընթեր Անշարժ գույքի պետական կադաստրի կոմիտեի տեղեկատվական կենտրոնի արխիվային տարբեր նյութեր (սկսած 1958 թ.): ՈՒսումնասիրվել են արգելոցի հարակից տարածքների և պահպանման գոտու սոցիալտնտեսական առանձնահատկությունները, բնօգտագործման վիճակը և բնապահպանական խնդիրները:
Կառավարման պլանի մշակման ընթացքում իրականացվել են հետևյալ աշխատանքները.
1) «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի վերաբերյալ արխիվային նյութերի հավաքագրում,
2) «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի ֆլորայի և ֆաունայի վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքում,
3) Արգելոցում և դրա պահպանական գոտում տնտեսական և ռեկրեացիոն գործունեության, ինչպես նաև բնական պաշարների օգտագործման ներկա վիճակի ուսումնասիրություն,
4) Արգելոցի կառավարման համակարգի և վարչատնտեսական կազմակերպման վերլուծություն և առաջարկների մշակում,
5) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում էնդեմիկ, հազվագյուտ և վտանգված տեսակների, դրանց աճելավայրերի, բնադրավայրերի, ապրելավայրերի և միգրացիոն ուղիների վիճակի ու դրանց վատթարացման պատճառների բացահայտում,
6) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում տուրիզմի և դրան սպասարկող հարակից ճյուղերի զարգացման ուղիների վերլուծություն,
7) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում տուրիզմի ձևերի (մեքենայով, ձիով, ոտքով) և բնույթի (գիտաճանաչողական, էկոտուրիզմ և այլն) սահմանում, թույլատրելի տարածքների որոշում, երթուղիների մշակում,
8) Տուրիզմի գովազդային և մարկետինգային նյութերի նախապատրաստման առաջարկությունների մշակում,
9) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում տուրիզմի իրականացման համար անհրաժեշտ նորմատիվային փաստաթղթերի վերաբերյալ առաջարկությունների մշակում,
10) Արգելոցի տարածքում էկոտուրիզմի և կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ստեղծման և իրականացման աշխատանքների վերաբերյալ առաջարկությունների մշակում,
11) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում կենսաբանական բազմազանության բաղադրիչների վիճակի ինդիկատորների որոշում,
12) Կառավարման ու կենսաբազմազանության վերաբերյալ տեղեկատվական բազայի ստեղծման առաջարկների մշակում,
13) Արգելոցի 5-ամյա գործողությունների պլանի և թեմատիկ քարտեզների պատրաստում:
| ԳԼՈՒԽ 1. |
ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ |
1.1. Հայաստանի Հանրապետության բնության հատուկ պահպանվող տարածքները
1. ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագրի կողմից իրականացված Գլոբալ էկոլոգիական հիմնադրամի (UNDP/GEF/ARM/97/G/31) «Հայաստանի կենսաբազմազանության համար հզորությունների գնահատում» ծրագրի շրջանակներում մշակվել և Հայաստանի Հանրապետության կառավարության արձանագրային որոշմամբ (2002թ., 26-ը դեկտեմբեր, թիվ 54) հավանության է արժանացել «Հայաստանի բնության հատուկ պահպանվող տարածքների զարգացման պետական ռազմավարությունն ու 2003-2010 թթ. գործողությունների ազգային ծրագիր»-ը: Այն նախատեսում է մի շարք գործողություններ` ոլորտի օրենսդրության կատարելագործման, կառավարման բարելավման, համակարգի հզորությունների ուժեղացման և ընդլայնման ուղղությամբ:
Բնության հատուկ պահպանվող տարածքները (ԲՀՊՏ) ունեն համազգային արժեք և կոչված են պահպանելու եզակի, տիպիկ բնական համալիրները, օբյեկտները և դրանց գենոֆոնդը: Հայաստանում ԲՀՊՏ-ների ձևավորման ռազմավարական նպատակն է բնական համալիրների (որպես ցուցանմուշ) լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության պահպանումը:
2. Հայաստանի ԲՀՊՏ-ների զարգացման պետական ռազմավարության և գործողությունների ազգային ծրագրի խնդիրներն են բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգի կատարելագործման միջոցով ապահովել`
1) Հայաստանի լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության պահպանության, վերականգնման և կայուն օգտագործման բարելավումը,
2) երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացման ռազմավարության մեջ համակարգի ներդաշնակ ինտեգրացումը,
3) բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ցանցի համապատասխանեցումը միջազգային համաձայնագրերին, ստանդարտներին և չափանիշներին:
3. ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ընդհանուր մակերեսը` ներառյալ Սևանա լճի հայելին, կազմում է մոտ 309 հազ. հա: ՀՀ բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգը ձևավորվել է 1958 թ-ից և ներառում է`
1) Արգելոցներ. Գործում են 3 պետական արգելոցներ (Խոսրովի, Շիկահողի, Էրեբունի), որոնք համապատասխանում են Բնության Պահպանության Միջազգային Միության (այսուհետ` ԲՊՄՄ, IUCN) դասակարգման «Ia» կատեգորիային: Պետական արգելոցը գիտական, կրթական, պատմամշակութային արժեք ներկայացնող առանձնահատուկ բնապահպանական, գեղագիտական հատկանիշներով օժտված միջազգային և (կամ) հանրապետական նշանակություն ունեցող տարածք է, որտեղ բնական միջավայրի զարգացման գործընթացներն ընթանում են առանց մարդու անմիջական միջամտության:
2) Արգելավայրեր. Հանրապետությունում կազմավորվել են 1950-70-ական թվականներին և ներկայումս կան 25 արգելավայրեր, որոնք համապատասխանում են ԲՊՄՄ դասակարգման IV կատեգորիային: Պետական արգելավայրերը գիտական, կրթական, պատմամշակութային, տնտեսական արժեք ներկայացնող տարածքներ են, որտեղ ապահովվում են էկոհամակարգերի և դրանց բաղադրիչների պահպանությունը և բնական վերարտադրությունը: Արգելավայրերի տարածքում արգելվում է ցանկացած գործունեություն, որը խախտում է արգելավայրի էկոհամակարգերի կայունությանը կամ սպառնում է հատուկ պահպանության կարիք ունեցող էկոհամակարգերի, բուսական և կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչների, գիտական կամ պատմամշակութային արժեք ունեցող օբյեկտների պահպանությանը:
3) Ազգային պարկեր. Հանրապետությունն ունի երկու ազգային պարկ` «Սևան» և «Դիլիջան»: «Սևան» ազգային պարկը կազմակերպվել է 1978 թ.-ին` 150,1 հազ.հա տարածքով, որից 125,2 հազ.հա-ը Սևանա լճի հայելին է, իսկ 24,8 հազ.հա-ը` ցամաքը: «Դիլիջան» ազգային պարկը կազմակերպվել է 2002 թ. Դիլիջանի արգելոցի բազայի հիման վրա, տարածքը կազմում է 28,2 հազ. հա: Համապատասխանում են ԲՊՄՄ դասակարգման II կատեգորիային: Ազգային պարկերը բնապահպանական, գիտական, պատմամշակութային, գեղագիտական, ռեկրեացիոն արժեքներ ներկայացնող միջազգային և (կամ) հանրապետական նշանակություն ունեցող տարածքներ են, որոնք բնական լանդշաֆտների ու մշակութային արժեքների զուգորդման շնորհիվ կարող են oգտագործվել գիտական, կրթական, ռեկրեացիոն, մշակութային և տնտեսական նպատակներով, և որի համար uահմանված է պահպանության հատուկ ռեժիմ:
4) Բնության հուշարձաններ. Հայաստանի հանրապետությունը հարուստ է բնության կենդանի և անկենդան հուշարձաններով: Բնության հուշարձանների ցանկը հաստատվել է ՀՀ Կառավարության 14.08.2008թ. «Բնության հուշարձանների ցանկը հաստատելու մասին» N 967-Ն որոշմամբ: Բնության հուշարձանները գիտական, պատմամշակութային և գեղագիտական առանձնահատուկ արժեք ներկայացնող բնական օբյեկտներ են, որոնց ցանկը հաստատվում է ՀՀ կառավարության կողմից: Բնության հուշարձանները համապատասխանում են ԲՊՄՄ դասակարգման III կատեգորիային:
1995 թ.-ից ՀՀ պետարգելոցները և ազգային պարկերը ընդգրկված են ՀՀ բնապահպանության նախարարության կազմում: Դրանց կառավարման, պահպանության, օգտագործման և վերականգնման բնագավառներում հարաբերությունները կարգավորվում են «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքով և իրավական այլ ակտերով:
Ներկայումս «Սևան» և «Դիլիջան» ազգային պարկերը, «Խոսրովի անտառ», «Էրեբունի» և «Շիկահող» պետարգելոցները, «Սոսիների պուրակ», «Որդան կարմիր», «Ախնաբադի կենու պուրակ» և «Սև լիճ» արգելավայրերի կառավարման գործառույթներն իրականացվում են «Սևան» ազգային պարկ», «Դիլիջան» ազգային պարկ», «Խոսրովի անտառ» պետարգելոց», «Շիկահող» պետարգելոց» և «Արգելոցապարկային համալիր» պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների միջոցով:
ՀՀ Կառավարության 2002թ. օգոստոսի 8-ի թիվ 1236-Ն որոշմամբ ՀՀ բնապահպանության նախարարության կազմում ստեղծվել է կենսառեսուրսների կառավարման գործակալությունը: Գործակալության ենթակայությանն են հանձնվել «Սևան» և «Դիլիջան» ազգային պարկերը, «Խոսրով», «Էրեբունի», «Շիկահող» պետարգելոցները, «Որդան կարմիր», «Սև լիճ», «Ախնաբադի կենու պուրակ» և «Սոսու պուրակ» արգելավայրերը: Գործակալությունը ԲՀՊՏ-ների և Դենդրոպարկերի կառավարման բաժինների միջոցով իրականացնում է նաև in-situ և ex-situ պահպանության օբյեկտների կառավարման աջակցման գործառույթը (Աղ. 1):
Աղյուսակ 1. ԲՀՊՏ-ների կազմում ներառված in-situ և ex-sit պահպանության օբյեկտները.
._____________________________________________________________________.
|ՀՀ |ՀՀ ԲՆ ՊՈԱԿ-ների կազմում ներառված |ՀՀ ԲՆ «Արգելոցապարկային|
| |in-situ պահպանության օբյեկտները |համալիր» ՊՈԱԿ-ի կազմում|
| | |ներառված ex-situ |
| | |պահպանության օբյեկտները|
|___|_________________________________________|_______________________|
|1 |«Խոսրովի անտառ» պետարգելոց» ՊՈԱԿ | |
| |«Խոսրովի անտառ» պետարգելոց, | |
| |«Խոր Վիրապ» պետական արգելավայր, |1. Ջրվեժի անտառ-պուրակ |
| |«Գոռավանի ավազուտներ» պետական արգելավայր,|2. Ստեփանավանի «Սոճուտ»|
| | | դենդրոպարկ |
|___|_________________________________________|3. Տավուշի «Սորաններ» |
|2 |«Շիկահող» պետարգելոց» ՊՈԱԿ | դենդրոպարկ |
| |. «Շիկահող» պետարգելոց |4. Վանաձորի դենդրոպարկ |
| |. «Սոսիների պուրակ» պետական արգելավայր |5. Իջևանի դենդրոպարկ |
|___|_________________________________________| |
|3 |«Դիլիջան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ | |
| |. «Դիլիջան» ազգային պարկ | |
| |. «Ախնաբադի կենու պուրակ» պետական | |
| | արգելավայր | |
|___|_________________________________________| |
|4 |«Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ | |
| |«Սևան» ազգային պարկ | |
| |«Գիհու նոսրանտառային» պետական արգելավայր | |
|___|_________________________________________| |
|5 |«Արգելոցապարկային համալիր» ՊՈԱԿ | |
| |. «Էրեբունի» պետարգելոց | |
| |. «Սև լիճ» պետական արգելավայր | |
| |. «Որդան կարմիր» պետական արգելավայր | |
._____________________________________________________________________.
Հանրապետության 25 արգելավայրերից ներկայումս միայն վերը նշված 7 արգելավայրերն են գտնվում ՀՀ բնապահպանության նախարարության կազմում, որոնցից վեցը ունեն ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված արգելավայրերի կանոնադրություններ: Մնացած 18 պետական արգելավայրերից 14-ը ներկայումս գտնվում են ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի կառուցվածքում և անտառտնտեսության մասնաճյուղերում ընդգրկված են որպես անտառպետություններ: Մեկ արգելավայր` «Արագածի ալպյան» գտնվում է ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության Ֆիզիկայի ինստիտուտի կազմում, իսկ «Գիհու նոսրանտառային», «Հանքավանի ջրաբանական», «Ջերմուկի ջրաբանական» արգելավայրերը գտնվում են մարզերի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս` մարզերի վարչական սահմաններում գտնվող պետական սեփականություն հանդիսացող հողերի վրա և դրանց ենթակայության հարցը դեռևս մնում է անորոշ:
ԲՀՊՏ-ների ներկա համակարգը հիմնականում ընդգրկում է անտառային լանդշաֆտները, որտեղ պահպանվում են հանրապետության ֆլորայի և ֆաունայի տեսակային կազմի 60%-ը: Նախկինում արգելոցների և արգելավայրերի սահմանազատումն իրականացվել է հիմնականում անտառների եզրերով, առանց հաշվի առնելու լեռնային երկրներին բնորոշ աշխարհագրաէկոլոգիական չափանիշները` լանդշաֆտների և նրանց բաղադրամասերի բարձունքագոտիական օրինաչափությունները, տարածքի սահմանազատման ֆիզիկաաշխարհագրական սկզբունքները, ինչը դժվարացնում է ԲՀՊՏ-ների ռեժիմային հսկողությունը և կառավարման գործառույթների իրականացումը:
Հանրապետության տարածքի որոշ կարևոր էկոհամակարգեր դուրս են մնացել պահպանությունից և ընդգրկված չեն բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում: Հրատապ է դարձել հազվագյուտ, արժեքավոր և անհետացման եզրին գտնվող բույսերի և կենդանիների տեսակների պահպանությունը և վերարտադրությունը: Հայաստանի լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանությունը պահպանելու նպատակով պահանջվում է պահպանվող տարածքներից դուրս գտնվող էկոհամակարգերը ընդգրկել ԲՀՊՏ-ների ցանցում, ակտիվացնել տարածքների ընդլայնման և ստեղծման ուղղությամբ իրականացվող ռազմավարական աշխատանքները:
Ներկայումս ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից մշակվել են «Արևիկ» պետական արգելոցի, «Արփի», «Ջերմուկ» ու «Արփի լիճ» ազգային պարկերի, «Որոտան» ու «Կիրանց» բնական պարկերի և «Խոր Վիրապ» արգելավայրի ստեղծման ծրագրերը: Իրականացվում են Հայաստանի բնության հուշարձանների գույքագրման, անձնագրավորման, ցանկի նախապատրաստման և հաստատման աշխատանքները: ՀՀ կառավարության կողմից 2006 թվականին հաստատվել է «Շիկահող» պետական արգելոցի սահմանները և «Սոսու պուրակ» պետական արգելավայրի տարածքի չափը հաստատելու, հողերի նպատակային նշանակությունը փոփոխելու և հողամասեր տրամադրելու մասին» որոշումը: Համաշխարհային Բանկի և Գլոբալ էկոլոգիական հիմնադրամի միջոցներով «Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման ծրագրի» շրջանակներում մշակվել և ՀՀ կառավարության կողմից հաստատվել է «Սևան» և «Դիլիջան» ազգային պարկերի կառավարման պլանները, իրականացվել են «Սևան» և «Դիլիջան» ազգային պարկերի բուսական և կենդանական աշխարհի ուսումնասիրության, տեխնիկական աջակցության, իրազեկության բարձրացման և այլ աշխատանքներ:
1.2. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի կառավարման պլանի մշակման
անհրաժեշտությունը
Ընդհանուր առմամբ տարածքային կառավարման պլանավորման հիմնական արդյունքը հավաստի տվյալների վերլուծության հիման վրա հետագա որոշումների կայացման հիմնավորումն է, որոշակի միջոցառումների նախանշումը և գործողությունների պլանավորումը: Պլանավորման ընթացքում իրականացվում է կառավարվող օբյեկտի ընթացիկ իրավիճակի վերլուծություն, խոչընդոտների վերհանում և առաջնահերթում, հիմնախնդիրների լուծման ուղիների և մեթոդների հստակեցում, վտանգների կանխատեսում, կանխարգելում, շահագրգիռ կողմերի ներգրավում և ռիսկերի նվազեցում:
Կառավարման պլանը տվյալ տարածքի զարգացման, պահպանության, վերականգնման և օգտագործման գործունեությունը կարգավորող պաշտոնական փաստաթուղթ է, որը ապահովում է տարածքի կառավարման արդյունավետությունը և զարգացումը, նպաստում է ոլորտի օրենսդրության պահանջների կիրարկումը, հաշվի է առնում տարածքի բնապատմական ժառանգությունը և սոցիալտնտեսական առանձնահատկությունները, տարածքի հեռանկարային զարգացման միտումները, ռեսուրսների արդյունավետ և խնայողական օգտագործման համալիր մոտեցումները, նախանշում է իրատեսական և կոնկրետ միջոցառումներ: Կառավարման պլանները (կարճաժամկետ, միջնաժամկետ, երկարաժամկետ) ենթակա են հետագա լրամշակման` արտացոլելով օրենսդրական, կառուցվածքային կամ իրավիճակային փոփոխությունները, հարմարեցվելով առաջացած կոնկրետ խնդիրների լուծմանը և ԲՀՊՏ-ների նպատակային գործունեության իրականացմանը:
Հանրապետության տարածքում ընթացքի մեջ են համայնքների վարչական սահմանների ճշգրտման, հողօգտագործման սխեմաների կազմման, հողերի սեփականաշնորհման աշխատանքները և իրականացվում է համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող պահուստային հողերի վերաբաշխման գործընթացը: Այս առումով կարևորվում է արգելոցների և արգելավայրերի գիտականորեն հիմնավորված սահմանազատումը, կառավարման պլանների մշակումը, պահպանության և օգտագործման ռեժիմների հստակեցումը, ԲՀՊՏ-ների ընդհանուր համակարգի վերաբերյալ (այդ թվում «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի) կանոնակարգված տեղեկատվական բազայի ստեղծումը: Համակարգի կառավարման կատարելագործման, բնական ժառանգության պահպանման նպատակով դրանց դերի բարձրացման և հանրապետության միջազգային չափանիշներին համապատասխանող էկոլոգիական ցանցի ձևավորման համար անհրաժեշտ է իրականացնել ԲՀՊՏ-ների ներկա վիճակի գնահատում, համակարգի (հանրապետության բնության չափանմուշի) վերլուծություն, ֆլորայի և ֆաունայի բնորոշ տարրերի գույքագրում, հաշվառում և մոնիտորինգ:
Կենսաբազմազանության ռազմավարության և գործողությունների ծրագրի միջոցառումների շարքում հատուկ տեղ է տրված ԲՀՊ տարածքների կառավարման պլանների մշակմանը: Այս խնդրի կարևորությունը արտացոլված է նաև «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքում, որտեղ սահմանված է կառավարման պլանի հասկացությունը:
Կառավարման պլանների բացակայությունը բացասաբար է անդրադառնում ԲՀՊՏ-ների` այդ թվում «Խոսրովի անտառ» պետարգելոցի պահպանության և գիտական աշխատանքների արդյունավետ կազմակերպման վրա: Արգելոցի տարածքում վերջին անտառշինությունն իրականացվել է 1986 թ-ին, իսկ բուսակենդանական աշխարհի գիտական ուսումնասիրությունները չունեն համակարգված և համապարփակ բնույթ: Միջնաժամկետ կառավարման պլանի բացակայության պայմաններում լիարժեք չեն իրականացվում արգելոցային ռեժիմի պահպանության և մոնիտորինգի աշխատանքները, բացակայում է էկոտուրիզմի կազմակերպման և իրականացման փորձը: Ճշգրիտ սահմանների և քարտեզների բացակայության հետևանքով արգելոցի տարածքը ենթակա է մարդածին ճնշումների, հարակից համայնքների կողմից անթույլատրելի հողօգտագործման և ռեսուրսների դեգրադացման:
1.3. Արգելոցի կառավարման պլանավորման նպատակը և խնդիրները
1. Համաձայն «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքի
(27.11.2006թ. հոդված 6) բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարման պլանը կազմվում է ոլորտում լիազորված պետական մարմնի հաստատած մեթոդական ցուցումների համաձայն, որը սակայն, դեռևս մշակված և հաստատված չէ:
2. Կառավարման պլանը ներառում է`
1) բնության հատուկ պահպանվող տարածքի մասին հիմնական տեղեկատվությունը, այդ թվում` էկոհամակարգերի և դրանց բաղադրիչների (ներառյալ` դրանց պաշարների, վիճակի և սպառնացող վտանգների) նկարագրությունը և անցած ժամանակաշրջանում դրանց փոփոխությունների գնահատականն ու զարգացման հեռանկարները,
2) բնության հատուկ պահպանվող տարածքի գոտիավորման, սահմանների, կենսաբանական բազմազանության, այդ թվում` կենսաբանական պաշարների տեղաբաշխման, հողօգտագործման և այլ թեմատիկ քարտեզներն ու հատակագծերը,
3) բնության հատուկ պահպանվող տարածքի սոցիալ-տնտեսական և բնօգտագործման առանձնահատկությունները,
4) բնության հատուկ պահպանվող տարածքի պահպանության և օգտագործման շահագրգիռ կողմերի մասնակցության ձևերը,
5) բնության հատուկ պահպանվող տարածքի մոնիտորինգի տվյալների հիման վրա մարդածին բացասական ազդեցության կանխարգելմանն ու մեղմացմանը (վերացմանը) ուղղված գործողությունների ամենամյա պլանը և ժամանակացույցը,
6) բնության հատուկ պահպանվող տարածքի պահպանության, դրանում գիտահետազոտական ուսումնասիրության և այլ աշխատանքների կատարման համար անհրաժեշտ ֆինանսավորման աղբյուրները:
3. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի կառավարման պլանը նպատակաուղղված է Արարատի մարզի Ազատ և Վեդի գետերի ավազանների էկոհամակարգերի բնականոն զարգացման ապահովմանը, արգելոցի տարածքում և պահպանման գոտիներում լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության, գենոֆոնդի, բնության ժառանգության պահպանությանը և մոնիտորինգի իրականացմանը, օգտագործման արդյունավետ ուղիների մշակմանը, գիտական ուսումնասիրությանը, կադրերի վերապատրաստմանը և մասնագիտական որակավորման բարձրացմանը, հասարակայնության էկոլոգիական կրթության և իրազեկման աշխատանքների իրականացմանը, արգելոցում և դրա պահպանման գոտում էկոտուրիզմի կազմակերպմանը, դրան սպասարկող հարակից ճյուղերի և ենթակառուցվածքների հզորացմանը, էկոտուրիզմի զարգացման ուղիների մշակմանը:
4. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի կառավարման պլանի մշակման առաջադրանքն ընդգրկում է հետևյալ նպատակները և խնդիրները`
1) Արգելոցի և դրա պահպանման գոտու սահմանների ուսումնասիրություն, արդյունքների վերլուծություն և քարտեզ-սխեմաների կազմում,
2) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում բուսական և կենդանական տեսակների գույքագրում,
3) Արգելոցի տարածքի վարչակառուցվածքային միավորների և հարակից համայնքային հողերի սահմանների վերաբերյալ առաջարկությունների մշակում,
4) Նախորդ անտառաշինության և դրան հաջորդած ժամանակահատվածում անտառային ֆոնդի գույքագրման և փոփոխությունների վերաբերյալ անհրաժեշտ տվյալների ձեռք բերում,
5) Մարզի, տարածաշրջանի, համայնքների, արգելոցում և դրան հարակից տարածքներում իրականացվող ծրագրերի ուսումնասիրում և վերլուծություն,
6) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում տնտեսական և ռեկրեացիոն գործունեության, ինչպես նաև բնական պաշարների օգտագործման ներկա վիճակի ուսումնասիրություն և վերլուծություն,
7) Էնդեմիկ, հազվագյուտ և վտանգված բուսակենդանական տեսակների, դրանց աճելավայրերի, բնադրավայրերի, ապրելավայրերի և միգրացիոն ուղիների վիճակի ու դրանց վատթարացման պատճառների բացահայտում,
8) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում տուրիզմի և հարակից ճյուղերի (բնօգտագործում, արդյունաբերություն, գյուղատնտեսություն, տրանսպորտ, կապ, առևտուր, մշակույթ և այլն) ներկա փոխհարաբերությունների բացահայտում,
9) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում տուրիզմի ձևերի սահմանում ըստ ակտիվության (մեքենայով, ձիով, ոտքով և այլն) և բնույթի (արկածային, գիտաճանաչողական, էկոտուրիզմ և այլն),
10) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում տուրիզմի համար թույլատրելի տարածքների և դրանցում օպտիմալ ծանրաբեռնվածության սահմանում` սեզոնի և տարվա կտրվածքով,
11) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում տուրիզմի համար թույլատրելի տարածքների երթուղիների մշակում և քարտեզագրում` նշելով տուրիզմի համապատասխան ձևերը,
12) Արգելոցի և դրա պահպանման գոտու բնական էկոհամակարգերի վրա էկոտուրիզմի հնարավոր ազդեցության գնահատում,
13) Տուրիզմի գովազդային նյութերի նախապատրաստման վերաբերյալ առաջարկությունների մշակում,
14) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում տուրիզմի իրականացման համար անհրաժեշտ իրավական փաստաթղթերի մշակման վերաբերյալ առաջարկությունների մշակում,
15) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում կենսաբանական բազմազանության վիճակի գնահատման ինդիկատորների վերաբերյալ առաջարկությունների մշակում,
16) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում էկոհամակարգերի հետազոտությունների իրականացում` խախտված և վտանգված տարածքների, ինչպես նաև էկոհամակարգերի հավասարակշռությունը խախտող հիմնական գործոնների և դրանց սպառնացող վտանգների բացահայտման նպատակով,
17) Արգելոցում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի և տվյալների բազայի ստեղծման վերաբերյալ առաջարկությունների մշակում
18) Էկոհամակարգերի բնականոն զարգացումն ապահովելու նպատակով առաջարկությունների մշակում,
19) Պահպանման գոտիներում տնտեսական գործունեության և բնապահպանական սահմանափակումների կանոնակարգման համար առաջարկությունների մշակում,
20) Արգելոցում և դրա պահպանման գոտում առաջիկա 5 տարիների ընթացքում նախատեսվող աշխատանքների պլանավորում:
| ԳԼՈՒԽ 2. |
«ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ԲՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԸ |
Տեղադիրքը
Խոսրովի պետական արգելոցը կազմավորվել է Երևանի անտառտնտեսության Գառնու անտառպետության բազայի հիման վրա, ՀՍՍՀ Մինիստրների Խորհրդի` թիվ Պ-341, 13.09.1958 թ. որոշմամբ:
Արգելոցը տարածված է Գեղամա լեռնավահանի հարավ-արևմտյան, ՈՒրծի լեռնաշղթայի հյուսիսարևմտյան ու Երանոս լեռնաշղթայի հյուսիսարևելյան դիրքադրության լեռնալանջերին: Այն տեղակայված է ՀՀ Արարատի մարզի տարածքում, զբաղեցնում է 29196հ ա տարածք և կազմված է Գառնու, Կաքավաբերդի, Խոսրովի, Խաչաձորի և ՈՒրծի եգերական տեղամասերից:
Արգելոցի տարածքը մեկուսացած է հիմնական ենթակառուցվածքներից և միայն հարավ-արևմուտքից սահմանակից է բավական խիտ բնակեցված Արարատյան հարթավայրին: Տարածքին բնորոշ են կենտրոնական Հայաստանի կիսաանապատային, ֆրիգանային, նոսրանտառային ու լեռնատափաստանային լանդշաֆտները` բուսական (1849 տեսակներ) և կենդանական (283 տեսակներ) եզակի համակեցությունները:
Երկրաբանական կառուցվածքը
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի երկրաբանական կառուցվածքում մասնակցում են չորրորդականի փխրաբեկորային և էֆուզիվ ապարները, մինչ օլիգոցենյան ներժայթուկային գոյացումները և կավիճ պալեոցինի հրաբխածին նստվածքային, նստվածքային և ինտրուզիվ ապարաշերտերը:
Փխրաբեկորային ապարները ներկայացված են ալյուվո-պրոլյուվիալ և դելյուվո-էլյուվիալ գոյացումներով: Գետահովիտներում հիմնականում տարածված են ալյուվո-պրոլյուվիալ նստվածքները, իսկ լեռների լանջերին և ստորոտներում, որպես կանոն, դելյուվո-էլյուվիալ նստվածքները:
Էֆուզիվ ապարները կազմված են բազալտային և անդեզիտաբազալտային լավային հոսքերից և տարածված են Գեղամա լեռնաշղթայի հարավ արևմտյան լանջերին: Ինտրուզիվ ապարները գաբրո և գաբրո-դիաբազային կազմի դայքանման մարմինների տեսքով հիմնականում տարածված են Մանկուք գետի վերին հոսանքում: ՈՒրծի լեռնաբազուկից դեպի հյուսիս-արևմուտք տեղադրված են կավիճ-պալեոցենի նստվածքային ինտենսիվ ծալքավորված ապարները:
Լեռնագրությունը
Խոսրովի պետական արգելոցի ռելիեֆը պայմանավորված է ակտիվ տեկտոնական շարժումներով: Տարածքի գերակշիռ մասը տեղաբաշխված է զառիվայր թեք լեռնալանջերի վրա` 30o և բարձր թեքությամբ (քարտեզ 1.):
Արգելոցը տարածվում է Գեղամա լեռնավահանի հարավ-արևմտյան` ՈՒրծ, Երանոս, Դահնակ, Իրից, Խոսրովասար լեռնաբազուկների լանջերին` ընդգրկելով կիսաանապատայինից մինչև բարձր լեռնային գոտու ստորին սահմանները: ՈՒրծի լեռնաշղթան գտնվում է Արարատյան դաշտի հարավ-արևելքում և ունի մերձմիջօրեական ուղղվածություն: Հարավ-արևմտյան լանջերը կարճ են, զառիթափ, ուղղորդ, հյուսիսայինը` երկար ու մեղմաթեք: Կազմված է կրաքարերից, ավազաքարերից, կվարցիտներից, թերթաքարերից և մերգելներից: Հարավային լանջերը մասնատված են սելավաբեր, ժամանակավոր հոսք ունեցող նեղ և խոր հովիտներով: Լեռնաշղթայի ստորին մասում տարածված է կիսաանապատային, ավելի բարձր` չոր տափաստանային, կատարային մասում` լեռնատափաստանային լանդշաֆտը, հյուսիսահայաց լանջերին կան գիհու և կաղնու նոսր անտառներ:
Երանոսի շղթան ունի աղեղի տեսք, ձգվում է հարավ-արևմուտքից հյուսիս-արևելք մոտ 23 կմ: Կազմված է մերգելներից, կրաքարերից, տուֆերից և ավազաքարերից: Ջրբաժանը սրածայր է, ժայռոտ (Երանոս լեռ, 1823 մ): Հյուսիս-արևմտյան լանջերը կարճ են, զառիթափ, ուղղորդ, հարավային լանջերը` երկար ու մեղմաթեք: Պատմական անցյալում ծածկված է եղել անտառներով, ներկայումս` անտառի բացակայության պայմաններում, բավական ակտիվ են էրոզիոն պրոցեսները:
Միջին բարձրության լեռնային գոտին (1500-2300 մ) գրավում է արգելոցի տարածքի մոտ 50%-ը և բնութագրվում է ռելիեֆի խոր մասնատվածությամբ, հատկապես ծալքաբեկորային լեռնաշղթաներում: Այս գոտում գերակշռում է գետային էրոզիան և ջերմային հողմահարումը: Ցածրլեռնային գոտին (մինչև1500 մ) աչքի է ընկնում ձորակահանդակային խիտ մասնատվածությամբ, որի արդյունքում նախալեռներում բավական զարգացած են բեդլենդները: Հարթ տարածություններում տիրապետում են տեղատարվող նյութի կուտակումները:
Արգելոցի տարածքում ամենաբարձր լեռնագագաթներն են` Արխաշենը`3079 մ, Մանկուքը` 2926 մ, Դագնան` 2535 մ և ՈՒրծը`2445 մ:
Կլիման
Արգելոցի կլիման ընդհանուր առմամբ չորցամաքային է, ամառային բարձր ջերմաստիճաններով և ցուրտ ձմեռներով: Ձևավորվում են չորցամաքային, չափավոր տաք` չոր, բարեխառն` տաք ամառով և չափավոր ցուրտ կլիմայական տիպերը:
Չոր ցամաքային կլիման ընդգրկում է Արարատյան գոգավորության նախալեռնային գոտին` 900 մ-ից 1300 մ. բարձրությունները: Միջին տարեկան տեղումների քանակը կազմում է 350-450 մմ: Բնորոշվում է մեղմ ձմեռներով (կայուն ձյունածածկույթ ձևավորվում է ոչ ամեն տարի, հունվարի միջին ջերմաստիճանը -4Յ oC), կարճատև` համեմատաբար խոնավ գարնանային և աշնանային եղանակներով: Ամառը երկարատև է, շոգ, չոր, հաճախակի են երաշտները:
Չափավոր տաք` չոր և բարեխառն կլիմայական գոտին ընդգրկում է 1400-ից մինչև 2000 մ բարձրությունները: Ձմեռը գոյանում է կայուն ձյունածածկույթ` նոյեմբերից մինչև մարտ, հունվարի միջին ջերմաստիճանը 5 -7 oC, բացարձակ նվազագույնը` 30 oC: Գարունը խոնավ է, երկարատև, հաճախակի ցրտահարություններով: Ամառը համեմատաբար տաք է, չոր, արևոտ եղանակներով: Աշունը տաք է, երկրորդ կեսից բավական խոնավ: Միջին տարեկան տեղումների քանակը 500-600 մմ է, անսառնամանիք օրերի քանակը մոտ 200 օր:
Չափավոր ցուրտ կլիմայական գոտին ընդգրկում է 2000-ից մինչև 2500 մ բարձրությունները: Ձմեռը խիստ է, հունվարի միջին ջերմաստիճանը կազմում է 8-ից -12 oC, բացարձակ նվազագույնը` 42 oC: Գարունը ցուրտ է և երկարատև, ցրտահարություններն ավարտվում են մայիսի վերջերին: Ամառը համեմատաբար կարճ է, զով և խոնավ: Աշունը կարճատև է, առաջին ցրտահարությունները դիտվում են արդեն սեպտեմբերից: Միջին տարեկան տեղումների քանակը կազմում է մինչև 800 մմ, անսառնամանիք օրերի քանակը` մոտ 90-120 օր:
Ջրագրությունը
Արգելոցի տարածքում բավական խիտ գետային ցանցը պայմանավորված է կլիմայական, ինչպես նաև ջրաերկրաբանական առանձնահատկություններով: Տարածքի ջրատար հորիզոնները կապված են լավային հոսքերի և ծածկոցների ճեղքավորված գոտիներին: Կան մեծ քանակությամբ փոքրադեբիտ, քաղցրահամ և հանքային աղբյուրներ, որոնք առանձնանում են ռեժիմի կայունությամբ: Երկու ոչ մեծ բնական լճեր կան Մանկուքի կիրճում և մեկը Գյոլայսոր բնակատեղի մոտ:
Գետային ցանցը ներկայացված է Ազատ և Վեդի գետերով և նրանց բազմաթիվ վտակներով, որոնք հիմնականում սկիզբ են առնում Գեղամա լեռնավահանի հարավ - արևմտյան լեռնալանջերից և հոսում են դեպի հարավ-արևմուտք:
Ազատ և Վեդի գետերը առաջացնում են խոր` մինչև 500 մ, կիրճեր և V-աձև հովիտներ: Ազատը ձևավորվում է Գողթ և Յոթնակունք (Միլիդարա) լեռնային գետերի միախառնումից: Ջրառատ է, հոսքը համեմատաբար հավասարաչափ, հորդանում է հիմնականում ապրիլ-մայիս ամիսներին: ՈՒնի հիմնականում խառը (ձնաանձրևային, ստորերկրյա) սնում: Ձմռանը երբեմն գետի առանձին ափամերձ հատվածներ սառցակալում են: Գետի երկարությունը 40 կմ է, անկումը 13570 մ, ջրհավաք ավազանի մակերեսը 572 կմ2:
Վեդի գետը սկիզբ է առնում 2720 մ բարձրությունից, հոսքն ունի վառ արտահայտված սեզոնային բնույթ` հիմնականում խառը սնմամբ: Հորդանում է հիմնականում ապրիլ-մայիս ամիսներին: Գետի երկարությունը 58.0 կմ է, անկումը 1910 մ, ջրհավաք ավազանի մակերեսը` 633 կմ2: Վեդի գետի աջ վտակներն են` Խոսրով, Հախս և Մանկունք գետերը:
Ամռանը երկու գետերի ջրերը օգտագործվում են ոռոգման նպատակներվ:
Հողային ծածկը
Արգելոցի տարածքի հողային ծածկը բազմազան է, ենթակա է ուղղաձիգ գոտիականության և կախված է ռելիեֆի բնույթից:
Ցածր լեռնային և նախալեռնային գոտու բլրաալիքավոր տարածքներում հանդիպում են գորշ կիսաանապատային, խայտաբղետ կավային, գիպսաբեր, թույլ աղայնացված բաց-գորշավուն հողեր: Ձևավորվում են խիստ չոր, ցամաքային կլիմայի և կիսաանապատային բուսածածկի պայմաններում` կարբոնատներով և խճով հարուստ ավազակավերի և կավավազների վրա: Ընդհանուր առմամբ աչքի են ընկնում հումուսային շերտի թույլ հզորությամբ (1-2%) և ցածր կլանունակությամբ: Հումուսառաջացման և բուսական մնացորդների քայքայման պրոցեսներն ակտիվ չեն, ինտենսիվ հողմահարման արդյունքում առաջանում են կավային միներալներ: Գորշ կիսաանապատային հողերը առանձնանում են հորիզոնական կտրվածքում կավի պարունակության և մանրահողի նվազմամբ, թույլ կմախքային են, քարքարոտ:
Միջին լեռնային գոտու լեռնատափաստանային շագանակագույն հողերը ձևավորվում են անբավարար խոնավության, հիմքերով հարուստ հողմահարված նյութերի և չոր տափաստանային բուսածածկի պայմաններում: Բնորոշ են փոքր հզորության հումուսային շերտը 2-3.5%/ և բարձր խտությունը: ՈՒնեն արտահայտված ալյուվիալ կարբոնատային հորիզոն, միջին կլանունակություն, վերին հորիզոններին բնորոշ է ծանր մեխանիկական կազմը, որը թեթևանում է ըստ խորության: Ներքին հողմահարման հաշվին միջին հորիզոնում ավելանում է մանրահատիկ ֆրակցիան: Էկոլոգիական տեսանկյունից կարևոր է իլյուվիալ-կարբոնատային հորիզոնում տարբեր հզորության ցեմենտացված շերտերի առկայությունը, որը բացասաբար է անդրադառնում բույսերի աճման պայմանների վրա, հատկապես ցածր հզորության լեռնաշագանակագույն հողերի մակերևույթից 30-40 սմ խորության վրա: Հումուսային հորիզոնների ընդհանուր ծակոտկենությունը բավարար է և ապահովում է 17-23% աէրացիա: Մեխանիկական կազմը հիմնականում միջին կավավազային է:
Լեռնանտառային դարչնագույն և չոր անտառային գորշ հողերը տարածված են հիմնականում 1600-2200 մ բարձրություններում: Հումուսային շերտը 4-8% է, ունեն միջին կլանունակություն և թթվային ռեակցիա: Ձևավորվում են չափավոր տաք, խոնավ կլիմայի և անտառային բուսածածկի պայմաններում: Բնորոշվում են երեք գենետիկական հորիզոններով` մակերևութային, մուգ հումուսային, փոխակերպված անցումային` համեմատաբար բաց գույնի և թեթև մեխանիկական կազմով կմախքամիներալային հորիզոն: Դարչնագույն հողերը ամբողջությամբ կլանում են տեղումները և նպաստում բույսերի աճին:
Բարձր լեռնային գոտում տարածված են հումուսով հարուստ լեռնամարգագետնային սևահողանման հողերը, որոնք ձևավորվում են ցածր ջերմային ռեժիմի, բարձր կամ բավարար խոնավության և մարգագետնատափաստանային բուսածածկի պայմաններում: Բնորոշվում են երեք գենետիկական հորիզոններով` սև /կամ մուգ գորշավուն/, անցումային - շագանակագույն և գորշ: Այս տիպի հողերը շնորհիվ հումուսային բավարար հորիզոնի (10-15%), բարձր կլանունակության և կառուցվածքային առանձնահատկությունների նպաստավոր պայմաններ են ստեղծում բույսերի աճման համար:
Արգելոցի տարածքում թեք լեռնալանջերը և ցամաքային կլիման նպաստում են հողերի տեղատարմանը և էրոզիային, որի հետևանքով տեղատարված նյութը կուտակվում է ցածր տեղամասերում և խախտվում է լեռնալանջերի հողային ծածկը: Անտառապատ տեղամասերում նկատվում է էրոզիայի ցածր աստիճան և հողերի բարձր կայունություն:
Լանդշաֆտները և էկոհամակարգերի վիճակը
Բարդ լեռնային ռելիեֆը, ուղղաձիգ գոտիականությունը, բարձրությունների և հողակլիմայական պայմանների տատանումները պայմանավորում են «Խոսրովի անտառ» պետարգելոցի լանդշաֆտային բազմազանությունը և ձևավորում են տարբեր լանդշաֆտային տիպեր` կիսաանապատայինից մինչև լեռնային և ալպյան մարգագետիններ:
Լեռնաշղթաների ստորին մասում` 900-ից 1250 մ բարձրություններում տարածված են կիսաանապատները: Միջին լեռնային գոտին` 1250-ից 2500 մ զբաղեցնում են չոր տափաստաննները, որտեղ սկսած 1600 մ-ից հանդիպում են արևելյան կաղնու անտառներ և իսկ 1500-ից 2100 մ բարձրություններում գիհու նոսր անտառներ: Անտառներով պատված է արգելոցի տարածքի 16%-ը, բացատները, թփուտները, մացառուտները և նոսրուտները զբաղեցնում են տարածքի մոտ 20%-ը, մնացած 64%-ը զբաղեցնում են լեռնային քսերոֆիտների տարբեր տիպի համակեցություններ:
Արգելոցի տարածքում 2500 մ-ից բարձր տարածված են լեռնատափաստանային և լեռնամարգագետնային լանդշաֆտները, որոնք բարձրլեռնային գոտում փոխարինվում են մերձալպյան և ալպյան մարգագետիններով:
Լանդշաֆտային բազմազանությունը ենթակա է նաև ռելիեֆի ձևերի, լանջերի դիրքադրության, թեքությունների, լեռնապարների կազմի և միկրոկլիմայական պայմանների փոփոխությանը: Այս հանագամանքը պայմանավորում է բուսակենդանական տեսակների մեծ բազմազանություն համեմատաբար փոքր տարածքների վրա:
Արգելոցի տարածքում գետերի ափերի երկայնքով, ինչպես նաև Մանկուքի (Ջղին գյոլ) և Գյոլայսոր բնակատեղի լճերի մերձակայքում ներկայացված են նաև ինտրազոնալ ջրաճահճային էկոհամակարգեր:
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի բնական էկոհամակարգերը դեռևս վաղ ժամանակներից ենթարկվել են ուժգին անթրոպոգեն ազդեցության: Ներկայումս էլ արգելոցի տարածքում գտնվում են մի քանի գյուղեր և գյուղատեղեր (Գիլանլար, Գյոլայսոր, Կալադիբի) և արգելոցի տարածքին սահմանակից են Արարատի մարզի Եղեգնավան, Գոռավան, Դաշտաքար, ՈՒրցաձոր և Կոտայքի մարզի Գառնի, Գողթ, Գեղարդ գյուղական համայնքները:
ՀՀ բնապահպանության նախարարության բնապահպանական պետական տեսչության տվյալներով ներկայումս արգելոցի տարածքում փաստացի գոյություն ունեն 40 տնտեսություններ, որոնք զբաղեցնում են 20 հա տարածք, չնայած այն հանգամանքին, որ 1985թ. մայիսի 23-ի թիվ 298 և 1985թ. դեկտեմբերի 20-ի թիվ 734 որոշումներով Արտաշատի, Արարատի և Մասիսի շրջանների մի շարք կոլխոզների և սովխոզների (Եղեգնավան, Բայբուրդ, Շիրազլու, Շիդլու, Փոքր Բեդի, ՈՒրցաձոր և այլն) առանձին հողատարածքներ միացվել են «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցին, իսկ այդ տարածքներում ապրող բնակիչները տեղափոխվել են` ստանալով փոխհատուցում և այլ հողատարածքներ:
Բնապահպանական աշխատանքների արդյունավետության նվազեցման հիմնական պատճառներից են արգելոցի և համայնքների սահմանների վերածածկումը և անհստակությունը: Արգելոցային ռեժիմի խախտման, համայնքային արոտավայրեր և խոտհարքեր տանող ճանապարհների բացակայության արդյունքում օգտագործվում են արգելոցի խոցելի տարածքները: Անցած տարիների ընթացքում հողահատկացման բնագավառում կատարված բազմաթիվ փոփոխությունները հանգեցրել են բնական էկոհամակարգերի վիճակի և նրանց տարրերի` բուսական ու կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչների արեալների փոփոխության: Չնայած մեծամասշտաբ անտառահատումներ արգելոցի տարածքում չեն իրականացվել, սակայն արգելոցի հարակից համայնքների գյուղատնտեսական գործունեությունը (խոտհունձ, անասնապահություն, դաշտավարություն և այլն) որոշակի վնաս է հասցնում արգելոցի բուսակենդանական աշխարհին:
Պահպանություն ապահովող գործնական լծակների բացակայության հետևանքով արգելոցի պահպանման գոտիներում շարունակվում է տնտեսական գործունեությունը: Հայաստանի համար եզակի անապատային էկոհամակարգը` «Գոռավանի ավազուտներ» պետական արգելավայրի տարածքը շահագործվում է որպես ավազահանք և անասունների արածեցման վայր:
Արգելոցին հարող տարածքները երկար ժամանակ ծառայել և այժմ էլ ծառայում են որպես հանգստի և զբոսաշրջության վայրեր: Արգելոցում և նրա պահպանման գոտում հազվադեպ չեն որսագողության դեպքերը, որի հետևանքով խիստ կրճատվել է Կարմիր գրքում գրանցված մի շարք կենդանիների` բեզոարյան այծի, Հայկական մուֆլոնի և առաջավորասիական հովազի թվաքանակը: Պետք է նշել, որ հովազը Հանրապետությունում իսպառ ոչնչացման վտանգի տակ է գտնվում, իսկ արգելոցի տարածքը այն մի քանի տեղամասերից է Հայաստանում որտեղ դեռևս պահպանվել է այդ տեսակը:
Արգելոցի տարածքում դեռևս պահպանվել են բնական վիճակում գտնվող եզակի էկոհամակարգեր, ինչը հիմնականում պայմանավորված է այդ հատվածների դժվարամատչելիության, արահետների և ճանապարհների բացակայության հետ: Դրանք հիմնականում գահավեժ լեռնալանջերն են, խոր կիրճերով կտրտված գետահովիտներն ու գետերի վերին ավազանները:
| ԳԼՈՒԽ 3. |
«ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ԲՈՒՍԱԿԱՆ ԵՎ ԿԵՆԴԱՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԸ |
3.1. Արգելոցի բուսականությունը
Արգելոցի ֆլորան հարուստ է հազվագյուտ և անհետացող բուսատեսակներով: Այստեղ ներկայացված են ավելի քան 80 տեսակներ, որոնք ընդգրկված են Հայաստանի Կարմիր Գրքում (քարտեզ 2): Արգելոցի տարածքում աճում են 1849 տեսակի անոթավոր բույսեր, որոնք ներկայացված են 588 ցեղերով և 107 ընտանիքներով: Ֆլորան ներկայացված է 24 էնդեմիկ տեսակներով:
Հողակլիմայական պայմանների խայտաբղետության և բազմազանության շնորհիվ, տեղանքի ռելիեֆից և այլ պայմաններից կախված արգելոցի բուսական ծածկույթը շատ բազմազան է: Խոսրովի պետական արգելոցը տեղաբաշխված է Երևանի ֆլորիստիկական շրջանում: Արգելոցի բուսականությունը չափազանց բազմազան է` այստեղ ներկայացված են կաղնուտներ, գիհու նոսրանտառներ, լեռնային տափաստաններ, կիսաանապատային բուսականության կղզյակներ, լեռնային քսերոֆիտ բուսականություն, պետրոֆիլ և հիդրոֆիտ համակեցություններ և այլն: Բուսականության այսպիսի հարստությունը պայմանավորում է արգելոցի ֆլորայի բազմազանությունը:
Արգելոցի տարածքում նախալեռնային և ցածրադիր լեռնային գոտիները զբաղեցնում են կիսաանապատային և ֆրիգանային բուսական համակեցությունները: Այստեղ կավախճաքարային հողերի վրա տարածված են կիսաանապատային համակեցությունները օշինդր բուրավետի (Artemisia fragrans) հետ, ինչպես նաև տարբեր հալոգիպսոֆիտային համակեցությունները, որտեղ գերակշռում են օշանի տարբեր տեսակներ (Salsola ericoides, Salsola dendroides), որոնց հետ միասին աճում են աղածաղիկ նոսրատերևը (Halanthium rarifolium), բորբոսատեսակը (Eurotia ceratoides), անմեռուկը (կարծրածաղիկ) (Xeranthemum squarrosum), նոեաոն (Noaea mucronata), տերեփուկ երևանյանը (Centaurea erevanensis) և այլն:
Էֆեմերա-գալանտիային կիսաանապատների ոչ մեծ տեղամասեր ներկայացված են գիպսաբեր կավերի վրա, որտեղ լիովին գերակշռում է աղածաղիկ նոսրատերևը (Halanthium rarifolium), իսկ գարնանը բազմաքանակ են էֆեմերները` դաշտավլուկ սոխուկային (Poa bulbosa), եղջրագլխիկ մանգաղանման (Ceratocephala falcata), ռեմերիա հիբրիդային (Roemeria hybrida), գարնանախոտ գարնանային (Erophila verna) և այլն: Ավելի քարքարոտ կավային լանջերին շատ սովորական են շարդինիա արևելյանը (Chardinia orientalis), վարդատերեփուկ մշկաբույրը (Amberboa moschata), անմեռուկը (կարծրածաղիկ) (Xeranthemum squarrosum): Այդ գոտում առավել մեծ տեղամասեր են գրավում օշինդրային կիսաանապատները, որտեղ գերակշռում է օշինդր բուրավետը (Artemisia fragrans): Գարնանը այստեղ հանդիպում են մի շարք էֆեմերայիններ` ձնծաղիկ եռասյունը (Merendera trigyna), վարդկակաչ երկծաղիկը (Tulipa biflora), աստղաշուշանները (Ornithogalum), սագասոխուկները (Gagea), հիրիկ նրբագեղը (Iris elegantissima), իքսիոլիրիոն լեռնայինը (Ixiolirion montanum) և այլն:
Բավական մեծ տարածքների վրա ներկայացված է կիսաանապատային բուսականությունը, որտեղ օշինդրին ուղեկցում են կապարը (Capparis spinosa), ոզնաթփերի տեսակները (Acantholimon), գազերը (Astragalus), Կոչի ուրցը (Thymus kotschyanus):
Շատ քարքարոտ, հաճախ մանր փլվածքներով ոչ բարձր բլուրների (կմախքացած հողեր) վրա ձևավորվել են ֆրիգանային խմբավորումներ, որտեղ թփերից ներկայացված են Պալլասի դժնկը (Rhamnus pallasii), Ֆենցելի նշենին (Amygdalus fenzlianus), հազվադեպ տանձ ուռատերևը (Pyrus salicifolia): Քարացրոնների և փլվածքների վրա, ժայռերի բեկորների միջև սովորական են բալենի ճերմակահերը և մագալեբյանը (Cerasus incana, Cerasus mahaleb), տափաստանամորին (Ephedra procera), փռշնի մերկը (Celtis glabrata), կծոխուրը (ծորենի) (Berberis), ասպիրակը (Spiraea hypericifolia), պիստակենին (Pistacia mutica), հազվադեպ Տուրնեֆորի փռշնին (Celtis tournefortii). ՈՒրցի լեռնաշղթայի հարավային մակրոլանջի վրա ներկայացված են չափազանց հետաքրքիր ֆրիգանային համակեցություններ` չծակծկող բարձիկանման թփի` ցմախի (Gypsophila aretioides) գերակշռմամբ: Ընդհանրապես բուսականության այս տիպի համար շատ բնորոշ է թփերի և բարձիկանման ձևի թփուտների գերակշռումը, որոնցից են գազերը (Astragalus), ոզնաթփերը (Acantholimon), կորնգան եղջրավորը (Onobrychis cornuta), քաֆուրխոտը (Camphorosma lessingii) և այլ տեսակները:
Խոսրովի արգելոցի ոչ մեծ տարածքների վրա ներկայացված են տոմիլյար տիպի բուսական խմբավորումներ: Այստեղ գերակշռում են շրթնազգիների տարբեր տեսակներ` եղեսպակ վիշապագլուխը և խռնդատատերևը (Salvia dracocephaloides, Salvia verbascifolia), Կոչի ուրցը (Thymus kotschyanus), աբեղախոտ փքվածը (Stachys inflate), լերդախոտերը (Teucrium polium, Teucrium canum) և այլն:
Միջին լեռնային գոտում (1400-2200 մ ծովի մակ.) ներկայացված են լեռնային տափաստանները, արիդ նոսրանտառները և կաղնու անտառները: Ոչ մեծ տարածքներ են զբաղեցնում գիհու նոսրանտառները, որտեղ լիովին գերակշռում է գիհի բազմապտուղը (Juniperus polycarpos): Հազվադեպ հանդիպում են նաև գիհի երկարատերևը և ցածրաաճը (Juniperus oblonga, Juniperus depressa). Սովորաբար գիհուն ուղեկցում են թխկի վրացականը (Acer ibericum), փռշնի մերկը (Celtis glabrata), Ֆենցելի նշենին (Amygdalus fenzliana), Պալլասի դժնիկը (Rhamnus pallasii), ցախակեռաս վրացականը (Lonicera iberica), բռնչին (գերիմաստի) (Viburnum lantana) և այլն: Առանձին հատվածների վրա առատորեն ներկայացված են տանձենու և արոսենու տեսակները: Ոչ մեծ տարածքներ զբաղեցված են նշենիների (Amygdalus febzliana) և պիստակենիների (Pistacia mutica) նոսր անտառներով:
1600-2300 մ բարձրության ոչ մեծ տարածությունների վրա հանդիպում են են խոշորառեջ կաղնու (Quercus macranthera) անտառները: Այստեղ ներկայացված են կաղնուտի մի քանի տիպեր` տարախոտային, շյուղախոտային, հացազգատարախոտային:
Արգելոցում զգալի տարածքներ են զբաղեցնում լեռնային տափաստանները, որոնք ներկայացված են տարբեր ֆորմացիաներով: Փետրախոտային տափաստանները տարածված են 1400-2100 մ բարձրությունների վրա, որտեղ որպես դոմինանտներ հանդես են գալիս փետրախոտեր նեղատերևը, մազմզոտը, գեղեցիկը և պոնտի (Stipa stenophylla, Stipa capillata, Stipa pulcherrima, Stipa pontica):
Սովորաբար փետրախոտերին ուղեկցում են հացազգիների այլ տեսակներ` շյուղախոտը (Festuca sulcata), սիզախոտը (Phleum), տափաստանային կերասեզերը (Agropyron): Երբեմն հանդիպում են հացազգի-տարախոտային տափաստանային խմբավորումներ, որտեղ գերակշռում են կելերիա սանրավորը (Koeleria cristata), սիզախոտը (Phleum), տափաստանային կերասեզը (Agropyron), իսկ տարախոտայիններից` մակարդախոտ գարնանայինը (Galium verum), Կոչի ուրցը (Thymus kotschyanus) և այլն:
Բավական սովորական են տափաստանային խմբավորումները, որտեղ լիովին գերակշռում են շյուղախոտերը` փեստուկը (Festuca sulcata) և շյուղախոտ ոչխարի (Festuca ovina) տեսակները, որոնք կոչվում են շյուղախոտային տափաստաններ:
Համեմատաբար ոչ մեծ հատվածներում ներկայացված են տարախոտային տափաստանները, որտեղ հացազգիների դերը աննշան է, իսկ այստեղ գերակշռում են տարախոտերի ներկայացուցիչները-կատվադաղձը (Nepeta), երեքնուկը (Trifolium), առվույտ (Medicago), գազերը (Astragalus) և այլն:
Խոսրովի արգելոցում բավական սովորական են տրագականտային տափաստանները, որտեղ գերակշռում են տրագականտային գազերը (Astragalus microcephalus, Astragalus lagurus), կորնգան եղջրավորը (Onobrychis cornuta), պրանգոս նարդեսանմանը (Prangos ferulavea), ոզնաթփերը (Acantholimon) և հացազգիները` հացազգային տափաստանների տիպիկ ներկայացուցիչներ փետրախոտերի (Stipa), շյուղախոտի (Festuca sulcata), կելերիայի (Koeleria cristata) մասնակցությամբ:
2200-2600 (2800) մ բարձրության վրա ներկայացված են մարգագետնային տափաստանները, որտեղ տափաստանային սովորական էդիֆիկատորներին միանում են մարգագետնային էլեմենտները-սիզախոտ մարգագետնայինը (Phleum pretense), տիվարսակը (Helictotrichon), գարի սոխուկայինը (Hordeum bulbosum) և այլն:
Արգելոցի տարածքում, գետերի երկայնքներով նեղ շերտով տեղաբաշխված է տուգայանման (անապատային գետահովտային) բուսականությունը, որտեղ աճում են հացենի սրապտուղը (Fraxinus oxycarpa), բարդու տեսակներ (Populus), կաղամախին (Populus tremula), ուռենիներ (Salix), փշատենի նեղատերևը (Elaeagnus angustifolia), կարմրան (Tamarix), ինչպես նաև կծոխուրի (ծորենի) (Berberis), ալոճենու (Crataegus), մասրենու (Rosa) տեսակները:
Արգելոցի տարածքի շատ փոքր տեղամասերում` գետերի ափերի երկայնքով և ոչ մեծ լճում` ներկայացված է ինտրազոնալ ջրաճահճային բուսականությունը, որտեղ եղեգի (Phragmites australis) մացառուտներում աճում է ջրասոճին (Hippuris vulgaris), շերեփուկախոտերի տեսակները (Potamogeton) և այլն: Տրավերտինների վրա հանդիպում է շատ հազվագյուտ տեսակ` Օշեի կղմուխը (Inula aucherana) և վեներայի մազ պտերը (Adiantum capillus-veneris):
Խոսրովի արգելոցի 24 էնդեմիկ տեսակները հանդիպում են ինչպես արգելոցի ներսում, այնպես էլ նրա սահմանամերձ տարածքներում: Այդ բույսերի մեծամասնությունը արգելոցում հանդիպում է շատ սահմանափակ տարածքների վրա: Այսպիսով արգելոցի տարածքում աճում են հետևյալ տեսակները-Allium schchianae, Centaurea arpensis, Cousinia armena, Erucastrum takhtajanii, Campanula bayerniana ssp. choziatowskyi, Cephalaria armeniaca, Astragalus holophyllus, Cotoneaster armenus, Pyrus chosrovica, Pyrus elata, Pyrus fedorovii, Pyrus tamamschianae, Pyrus theodorovii, Pyrus sosnovskyi, Rosa zangezura: Արգելոցի սահմանամերձ տարածքներում, հատկապես ՈՒրցի լեռնաշղթայում աճում է ևս 9 տեսակ` Centaurea fajvuschii, Centaurea vavilovii, Scorzonera aragatzi, Scorzonera gorovanica, Myosotis daralaghezica, Euphorbia vedica, Acantholimon vedicum, Orobanche schelkovnikovii, Polygala urartu:
Արգելոցի ֆլորան հարուստ է հազվագյուտ և անհետացող բուսատեսակներով: Այստեղ ներկայացված ավելի քան 80 տեսակներից, որոնք ընդգրկված են Հայաստանի Կարմիր Գրքում, հանդիպում են հազվագյուտ և անհետացման եզրին կանգնած տեսակների 1-ն և 2-րդ կատեգորիաներին պատկանող հետևյալ 34 տեսակի բույսերը` Allium materculae (Ընդգրկված է Կարմիր Գրքում 2 կատեգորիայով որպես Allium akaka), Aphanopleura trachysperma (կատեգորիա 2), Hohenackeria excapa (2), Prangos lophoptera (2), Prangos uloptera (2), Centaurea arpensis (2), Steptorhamohus czerepanovii (1), Steptorhamphus persicus (1), Dianthus libanotis (1), Gypsophila aretioides (2), Telephium oligospermum (2), Spinacia tetrandra (1), Convolvulus commutatus (2), Astragalus aduncus (2), Astragalus eriopodus (1), Astragalus grammocalyx (2), Astragalus massalskyi (2), Cicer anatolicum (1), Hedysarum micropterum (2), Micromeria fruticosa (2), Salvia suffruticosa (2), Anacamptis pyramidalis (2), Arrhenatherum kotschyi (1), Secale vavilovii (2), Rheum ribes (1), Ziziphus jujuba (2), Crataegus pontica (2), Pyrus sosnovskyi (2), Pyrus takhtadzhianii (2), Pyrus tamamschianae (2), Pyrus theodorovii (2), Rosa hemisphaerica (2), Sorbus luristanica (2), Thesium szowitsii (1): Արգելոցի սահմանակից տարածքներում աճում են ևս 27 տեսակի հազվագյուտ և անհետացող բույսեր` Actinolema macrolema (կատեգորիա 2), Ferula persica (2), Ferula szowitsiana (1), Lisaea papyracea (2), Asphodeline dendroides (2), Amberboa sosnowskyi (1), Chardinia macrocarpa (1), Cousinia tenella (1), Inula aucherana (1), Lactuca takhtadzhianii (2), Tomanthea carthamoides (1), Acanthophyllum pungens (2), Dianthus cyri (1), Salsola tamamschianae (1), Astragalus paradoxus (1), Astragalus persicus (2), Lathyrus vinealis (2), Lens orientalis (2), Vicia cappadocica (1), Rhinopetalum gibbosum (1), Acantholimon vedicum (1), Triticum araraticum (1), Triticum boeoticum (2), Potamogeton trichodes (0), Adianthum capillus-veneris (1), Populus euphratica (2), Tamarix octandra (1):
Արգելոցի թանգարանում երկար տարիների ընթացքում հավաքվել և պահպանվում է հարուստ բուսաբանական հավաքածու: Շարունակվում են անցած տարիներին հավաքված հերբարիումների որոշման աշխատանքները, սակայն հավաքածուների պատշաճ պահպանության համար անհրաժեշտ են հատուկ պայմաններ, որոնք նախատեսված են ադմինիստրատիվ շենքի վերանորոգման և թանգարանի վերականգնման աշխատանքների շրջանակներում:
Ներկայումս որոշվել են`
.________________________________________.
|Աստղածաղկազգիներ-Asteraceal |25 թերթ|
|________________________________|_______|
|Բակլազգիներ Fabaceal |20 թերթ|
|________________________________|_______|
|Գորտնուկազգիներ Ranunculaceal |20 թերթ|
|________________________________|_______|
|Դաշտավլուկազգիներ Poaceal |30 թերթ|
|________________________________|_______|
|Թելուկազգիներ Chenopodiaceal |15 թերթ|
|________________________________|_______|
|Իշակաթնուկազգիներ Quphorbiaceal |15 |
|________________________________|_______|
|Խլածաղկազգիներ Scrophulariaceal |20 |
|________________________________|_______|
|Կաղամբազգիներլ Brassicaceal |24 |
|________________________________|_______|
|Հովանոցազգիներ Apiaceal |20 |
|________________________________|_______|
|Մեխակազգիներ Caryophyllaceal |15 |
|________________________________|_______|
|Շուշանազգիներ Liliaceal |20 |
|________________________________|_______|
|Սոխազգիներ Alliaceal |30 |
|________________________________|_______|
|Վարդազգիներ Rosaceal |35 |
|________________________________|_______|
|Տորոնազգիներ Rubiaceal |10 |
|________________________________|_______|
|Բոշխազգիներ Cyperaceal |25 |
|________________________________|_______|
|Կնունազգիներ Juncaceal |15 թերթ|
.________________________________________.
և այլ ընտանիքներից մոտ 350 թերթ հերբարիում, որը կազմում է 15 ընտանիք, 35 ցեղ, 250 տեսակ:
Հերբարիումային նյութերը որոշվել են ՀՀ ԳԱԱ բուսաբանության ինստիտուտում, քանի որ այնտեղ կան համապատասխան պայմաններ և հարուստ գիտական գրականություն: Բույսերի որոշման ժամանակ հայտնի դարձան մի շարք բույսերի տեսակներ, որոնք մինչ այդ ընդգրկված չէին արգելոցի ֆլորայի ցուցակում:
Այդպիսիք են`
.____________________________________________________.
|Աստղածաղկազգիներից | Asteraceal |
|__________________________|_________________________|
|Աստղածաղիկ իտալական |Asteramellus |
|__________________________|_________________________|
|Գաոնգիկ թևացողուն |Chartolepis pterocaula |
|__________________________|_________________________|
|Խոզանափուշ բարակատերև |Cousinia tenuifolia |
|__________________________|_________________________|
|Խ. մանրագլխիկ |C. microcephala |
|__________________________|_________________________|
|Խ. միջանկյալ |. C. intermedia |
|__________________________|_________________________|
|Խ. Ֆյոդորովի |C. fedorovii |
|__________________________|_________________________|
|Կանգար Տուրնեֆորի |Gundelia tournefortii |
|__________________________|_________________________|
|Կատվատոտիկ կովկասյան |Antennaria caucasica |
|__________________________|_________________________|
|ճուռակախոտ հոպպեյի |Hieracium hoppeanum |
|__________________________|_________________________|
|Չորածաղիկ անտառային |Gnaphalum sulvaticum |
|__________________________|_________________________|
|. գետնահար |G. supinum |
|__________________________|_________________________|
|Չ. ճահճուտային |G. uliginosum |
|__________________________|_________________________|
|Սոսուրեա աղուտային |Sousurea salsa |
|__________________________|_________________________|
|Թելուկազգիներից |Chenopodiaceal |
|__________________________|_________________________|
|Ծայրատերև կողածաղիկ |Agriophyllum lateriflorum|
|__________________________|_________________________|
|Կաղամբազգիներ |Brassicaceal |
|__________________________|_________________________|
|Խոզակնճիթ Իրիո |Sisymbrium isio |
|__________________________|_________________________|
|Հովանոցազգիներից |Apiaceal |
|__________________________|_________________________|
|Գետնահովանոցուկ անցողուն |Chamassciadium acaule |
|__________________________|_________________________|
|Գինեծաղիկ գազարատերև |Oenathe silaifolia |
|__________________________|_________________________|
|Շուշանազգիներից |Liliaceal |
|__________________________|_________________________|
|Սագասոխուկ ծծմբադեղնավուն |Gagea sulfurea |
|__________________________|_________________________|
|Խ. Կոխի |G. carofi |
|__________________________|_________________________|
|Կնգիթաթերթիկ սապատավոր |Khinopetalum gibbosum |
|__________________________|_________________________|
|Սոխազգիներից |Alliaceal |
|__________________________|_________________________|
|Սոխ տարորինակ |Allium paradoxum |
|__________________________|_________________________|
|Վարդազգիներից |Rosaceal |
|__________________________|_________________________|
|Արոսի հովանոցավոր |Sorbus umbellata |
|__________________________|_________________________|
|Տանձենի Խոսրովի |Pyrus chosrovica |
|__________________________|_________________________|
|Տ. թավոտ |P. pybescens |
|__________________________|_________________________|
|Տ. թուրքմենական |P. turcomanica |
|__________________________|_________________________|
|Տ. վրացական |P. georgica |
.____________________________________________________.
Վերոհիշյալ բուսատեսակներից առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում Խոսրովի տանձենին, որը հանդիսանում է գիտության համար նոր և էնդեմիկ տեսակ և հանդիպում է միայն Խոսրովի կիրճում: Տանձենու այս տեսակը նկարագրել է ՌԴ Պետերբուրգի Կոմարովի անվան Բուսաբանության ինստիտուտի աշխատակից` Գլադկովան, Խոսրովի կիրճից հավաքված հերբարիումային նյութի հիման վրա: Տանձենու մյուս երեք տեսակները նոր են ինչպես արգելոցի, այնպես էլ Հայաստանի ֆլորայի կազմում, իսկ մնացած բուսատեսակները նորություն են արգելոցի ֆլորայի կազմում:
Հերբարիումային նյութերի վերլուծության արդյունքում կազմվել է ծածկասերմ բույսերի դասի` ենթաշաքիլների ենթադասի ընտանիքների ֆլորիստական ցուցակը, որը ընդգրկում է 328 տեսակ, որոնք պատկանում են 113 ցեղերի, 18 ընտանիքների:
Խոսրովի արգելոցի ֆլորան 1849 տեսակները բաշխված են բարձրակարգ բույսերի տիպերի միջև հետևյալ կերպ.
Աղյուսակ 2. Արգելոցի ֆլորայի բարձրակարգ բույսերը
.__________________________________________.
| Տիպ | Քանակը |
| |___________________|
| |Ընտանիք| ցեղ| տեսակ|
|______________________|_______|____|______|
|Բարձրակարգսպորայիններ | 6 | 8 | 14 |
|______________________|_______|____|______|
|Մերկասերմեր | 2 | 2 | 5 |
|______________________|_______|____|______|
|Ծածկասերմեր | 98 |577 | |
|______________________|_______|____|______|
|որոնցից | | | |
|______________________|_______|____|______|
|Միաշաքիլավորներ | 17 |112 | 320 |
|______________________|_______|____|______|
|Երկշաքիլավորներ | 81 |465 |1510 |
|______________________|_______|____|______|
|Ընդամենը |106 |587 |1849 |
.__________________________________________.
Տեսակային բազմազանությամբ աչքի են ընկնում ծածկասերմերից` երկշաքիլավորները, որոնք կազմում են արգելոցի ֆլորայի հիմնական մասը` 1510 տեսակ:
Արգելոցի ֆլորայի կազմում տեսակային բազմազանությամբ առավելապես հարուստ են հետևյալ ընտանիքները`
Asteraceal Աստղածաղկազգիներ 280 տեսակ
Poaceal Դաշտավլուկազգիներ 174
Fabaceal Բակլազգիներ 154
Lamiaceal Խուլեղինգազգիներ 102
Brassicaceal Կաղամբազգիներ 99
Caryophyllaceal Մեխակազգիներ 97
Rosaceal Վարդազգիներ 92
Apiaceal Հովանոցազգիներ 74
Scrophulariaceal Խլածաղկազգիներ 74
Boraginaceal Գողտրիկազգիներ 57
Liliaceal Շուշանազգիներ 57
Chenopodiaceal Թելուկազգիներ 50
Ranunculaceal Գորտնուկազգիներ 43
Rubiaceal Տորոնազգիներ 30
Cyperaceal Բոշխազգիներ 27
Orobanchaceal ճրագախոտազգիներ 27
Արգելոցի ֆլորայի կազմից 23 հազվագյուտ և անհետացող տեսակներ գրանցված են ԽՍՀՄ Կարմիր գրքի մեջ:
Արգելոցում տարածված բուսատեսակները ըստ կենսաձևի բաժանվում են` ծառ-68, թուփ-90, թփիկ-50, կիսաթուփ-50, կիսաթփիկ-25, լիան-2` ընդամենը 272 տեսակ, մնացած 1577 տեսակը կազմում են խոտաբույսերը: Արգելոցի ֆլորայի ցուցակում բույսերի ընտանիքների, ցեղերի և տեսակների անունները բերվում են լատիներեն, հայերեն, ռուսերեն լեզուներով (ՑԱՆԿ 1):
Ելնելով բուսաբանների կողմից կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքներից և հիմնվելով հազվագյուտ և անհետացող տեսակների ներկայիս արեալների վրա նպատակահարմար է արգելոցի գոյություն ունեցող սահմանները ենթարկել որոշակի փոփոխության: Առաջին հերթին դա վերաբերվում է արգելոցի տարածքում գտնվող ՈՒրցասարին, որտեղ անհրաժեշտ է սահմանը ընդարձակել ջրբաժանով 3-4 կմ դեպի արևելք, իսկ երկու մակրոլանջերով իջեցնել ներքև 100-150 մ (ավելի մանրամասն տես արգելոցի քարտեզագրման և սահմանների վերանայման բաժնում):
3.2. Անտառների բնութագիրը
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի անտառների (քարտեզ 3) գնահատման նպատակով օգտագործվել են 1986-1987 թվականներին իրականացված անտառի գույքագրման տվյալնները, իսկ առավել խոցելի տարածքներում կատարվել են ուսումնասիրություններ անտառգնահատման որոշակի ցուցանիշների, ինչպես նաև առանձին տեսակների զբաղեցրած տարածքների ճշտման նպատակներով:
Անտառային հողերն են համարվում անտառապատ, ինչպես նաև ոչ անտառածածկ, սակայն կենդանական, բուսական աշխարհի և բնության պահպանության նպատակներով նախատեսված հողերը:
Անտառածածկ հողերին վերագրվում են 03 և բարձր լրիվության ծառուտները, իսկ ոչ անտառածածկ հողերին պատկանում են հատված տարածքները, նոսրուտները (01-02 լրիվության), ֆիտո և էնտո ներգործությունից, արտադրական արտանետումներից և այլ գործոնների ազդեցություններից արմատի վրա չորացած, մահացած ծառուտները, ինչպես նաև համատարած քամատապալ և ձնետապալ անտառամասերը:
Արգելոցի ընդհանուր անտառածածկ մակերեսը կազմում է 4131 հեկտար, ընդ որում անտառի կազմում բացարձակ գերակշռում են կաղնու գերակշռությամբ ծառուտները` 2293 հեկտար (55.5%), գիհուտները զբաղեցնում են 815 հեկտար (19.7%), թխկու ծառուտները` 473 հեկտար (11.5%), ուռին` 208 հեկտար (5%), հացին 196 հեկտար (4.7%), իսկ մնացած ծառուտները միասին` (բարդի, ընկուզենի, տանձենի, ծիրանենի և այլն) ընդամենը 3.6%:
Անտառի մակերեսի ընդամենը 1.2%-ն է տեղաբաշխված ծովի մակերևույթից մինչև 1200 մ բարձրության լանջերին, 7.1%-ը 1201-1500 մետր, 18.4%-ը 1501-1700 մետր, 28.4%-ը 1701-2000 մետր և 44.5%-ը 2000 մետրից բարձր (Աղյուսակ 3):
Արգելոցի անտառածածկ մակերեսն աչքի է ընկնում խիստ կտրտված ռելիեֆով: Անտառների ընդամենը 5.6%-ն է գտնվում մինչև 20օ թեքությունների վրա, իսկ 60.3%-ը 31o և բարձր թեքությունների վրա:
Անտառի 38.3%-ը տեղաբաշխված է հարավային, իսկ 61.7%-ը` հյուսիսային կողմնադրության լանջերին (Աղյուսակ 4,5):
Անտառի միջին բոնիտետը IV-6 է, որը խոսում է անտառաճման ոչ նպաստավոր պայմանների մասին (Աղյուսակ 6)
Անտառների միջին լրիվությունը 0.46 է, որը անտառաճման տեսանկյունից ցածր ցուցանիշ է և չի երաշխավորում բնական սերմնային ինքնավերականգնումը: Ընդհանուր տարածքի 48.5%-ը շատ ցածր լրիվության անտառներ են (2004 հա), ընդ որում գիհուտներում` 71.6-ը (566 հեկտար) (Աղյուսակ 7):
Անտառային հողերում մոտ 1800 հեկտարը զբաղեցնում են հիմնականում գիհու և կաղնու նոսրուտները, ընդ որում նրանք, ինչպես նաև շատ ցածր լրիվության ծառուտները չեն հանդիսանում անթրոպոգեն գործոնի արդյունք, այլ հետևանք են անբարենպաստ անտառաճման պայմանների, մայրական ապարների ելքի բարձր տոկոսի և խոնավության խիստ դեֆիցիտի, որի արդյունքում ծառերի բարձրությունը չի գերազանցում 10-13 մետրը և նման պայմաններին առավել հարմարեցված են գիհուտները, որոնք արգելոցի տարածքում ծովի մակերևույթից 1500 մետրից չեն իջնում, իսկ վերին սահմանը բարձրանում է մինչև 2100 մետր:
Արգելոցի տարածքում ձևավորվել են ծառանման գիհու 2 տեսակներ գիհի սրաթեփուկ (գարշահոտ, Juniperus foetidissima) և գիհի բազմապտուղ (Juniperus polycarpos), որոնց միջին բարձրությունը 5-6 մետր է, հազվագյուտ հասնում են 10-13 մետրի, ընդ որում բազմապտուղ գիհին ավելի ցածրադիմացկուն է և ավելի վեր է բարձրանում: Միաժամանակ բազմապտուղ գիհին ավելի պահանջկոտ է լույսի նկատմամբ, բնական վերականգնում գրեթե չի կատարվում, կյանքի տևողությունը մոտ 300 տարի է, թեև 100-120 տարեկանում աճը բարձրությամբ դադարում է և միայն չնչին աճ է արձանագրվում տրամագծով: Գիհուտների ենթանտառում հանդիպում են հետևյալ թփատեսակները` ցախակեռաս վրացական (Lonicera iberica), չմենի ողկույզածաղկավոր (cotoneaster racemiflora), դժնիկ պալլասի (Rhamnus pallasii), հասմիկ թփային (Jasminum fruticans L.), ասպիրակ աղեղնաեզր (Spiraea crenata L.) և այլն:
Արգելոցի դենդրոֆլորայում գերակշռող կաղնիների համեմատաբար կցված ծառուտները հանդիպում են ծովի մակերևույթից 1800 մետրից բարձր տարածքներում և հասնում են մինչև անտառի տարածման վերին սահմանը (2500 մետր), ընդ որում կաղնուտները շատ հաճախ հանդիպում են մաքուր ծառուտների տեսքով, իսկ երբեմն նաև սովորական հացու և թխկու մասնակցությամբ:
Արգելոցի տարածքում առանձնացվում են կաղնու հետևյալ անտառային տիպերը`
1. Կաղնուտ շուղախոտային - տարածված է ծովի մակերևույթից 2000 մետր և ավելի բարձրությունների վրա և ընտելացված է անտառաճման տեսանկյունից առավել վատ պայմաններին, ցրտադիմացկուն են և աճում են հիմնականում հարավային դիրքադրության քարքարոտ, թույլ հզորության հողերում, բոնիտետային դասը Vա: Ծառուտի կազմը հիմնականում մաքուր է, սովորական հացու և թխկու առանձին ծառերի մասնակցությամբ: Ենթանտառում հանդիպում են արոսենու տարբեր տեսակներ (Sorbus persica, s. caucasiaև s. crenata):
Խոտածածկը աչքի է ընկնում բարձր կցվածությամբ, որտեղ գերակշռում է շյուղախոտ (Festuca sulcata), որի հետ մասնակցում է տափաստանային բոշխը (Carex buschiorum):
2. Հացախոտային կաղնուտների տիպ - հանդիպում է ոչ մեծ զանգվածներով, միջին բոնիտետային դասը IV, ծառուտի կազմը 10 կաղնի, հացու և թխկու առանձին ծառերի առկայությամբ:
Խոտածածկում գերակշռում են մեզոֆիլ հացախոտերը (P. pratensis, Aorostis vulgaris, pratense Briza media Calamagros), իսկ լայնատերևավորներից հաճախ հանդիպում են Frifobium protense, Totus ciliatus և այլն:
3. Տարախոտային կաղնուտների տիպ, մտնում է վերին գոտու մոզոֆիլ անտառների խմբի մեջ և ունի բավականին լայն տարածում: Ծառուտի կազմում խոշորառեջ կաղնու հետ մասնակցում է սովորական հացին և առանձին ծառերի տեսքով այլ տեսակներ: Բնական վերականգնումը անտառի տարածման վերին գոտում անբավարար է, հաճախ հանդիպում են Լիտվինովի կեչին (betula Litvinovi/):
Ենթանտառի կազմում հանդիպում են կովկասյան ցախակեռաս, գերիմաստի, մասրենի, լայնատերև իլենի և այլն: Խոտածածկում հանդիպում են ճպռուկ (Lathyrus roseus), Companula napuneuloides, Cephalasia gigontea, Poa memoralig, Ph. Montanum, Milium schnidtianum, Prisetum pratense, Hordeum bubosum, Galium aparine, Lapsana grandiflora, Vicia truncatula և այլ տեսակներ:
Անտառի ներքին գոտու ոչ մեծ տարածքներում հանդիպում են շուղախոտային տիպի անտառներ:
Անտառների ընդհանուր պաշարը կազմում է մոտ 200 000 խմ, որը անտառածածկ մակերեսի 1 հեկտարի հաշվով կազմում է միջին 48,4 խմ, որը շատ ցածր ցուցանիշ է և խոսում է անտառի ցածր արտադրողականության մասին:
Անտառի միջին տարիքը 105 է, անտառի 1 հեկտարի տարեկան միջին աճը ընդամենը 0,46 խոր. մետր է:
Արգելոցային ռեժիմի պայմաններում անտառի պահպանությունից բացի այլ միջոցառումներ արգելոցի տարածքում չեն թույլատրվում:
Աղյուսակ 3. Անտառածածկ մակերեսի (հեկտար) բաշխվածությունը ըստ անտառկազմող ծառատեսակների և ծովի մակերևույթից բարձրության
._______________________________________________________________.
|ՀՀ|Գերակշռող |Ծովի մակերևույթից բարձրություն, |Ընդամենը|
| |ծառատեսակը | մետր | |
| | |__________________________________| |
| | |900- |1201- |1501- |1701- |2001 և | |
| | |1200 |1500 |1700 |2000 |բարձր | |
|__|____________________________________________________________|
| | Պաշտպանական կատեգորիա - արգելոցային |
|__|____________________________________________________________|
|1 |Գիհի | -| 121| 405| 203| 86| 815|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|2 |Կաղնի սերմնային | -| 10| 112| 626| 1123| 1871|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|3 |Կաղնի շիվային | 8| 22| 18| 156| 218| 422|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|4 |Հացի սերմնային | -| -| 79| 85| 22| 186|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|5 |Հացի շիվային | -| -| 4| 6| -| 10|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|6 |Թխկի սերմնային | -| -| -| 40| 316| 356|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|7 |Թխկի շիվային | 4| -| 67| 3| 43| 117|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|8 |Թեղի սերմնային | -| -| 6| 2| 1| 9|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|9 |Թեղի շիվային | -| -| 2| 19| -| 21|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|10|Բարդի | 4| 5| -| 3| -| 12|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|11|ՈՒռի | 22| 66| 71| 21| 28| 208|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|12|Ծիրանենի | -| 62| 3| -| -| 65|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|13|Տանձենի | -| -| -| 10| -| 10|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|14|Ցախակեռասենի | -| 1| 3| -| -| 4|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|15|Ընկուզենի | 12| 4| 5| -| -| 21|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
|16|Թթենի | -| 4| -| -| -| 4|
|__|________________|_____|______|______|______|_______|________|
| |Ընդամենը | 50| 295| 775| 1174| 1837| 4131|
|___________________|_____|______|______|______|_______|________|
|%% | 1.2| 7.1| 18.4| 28.4| 44.5| 100 |
._______________________________________________________________.
Աղյուսակ 4. Անտառածածկ մակերեսի բաշխվածությունը ըստ լանջի թեքության աստիճանի (մակերեսը, հեկտար)
._________________________________________________________________.
|ՀՀ|Գերակշռող | Լանջի թեքության աստիճանը, o |Ընդամենը|
| |ծառատեսակը |____________________________________| |
| | |մինչև |11-20|21-25|26-30|31-35|36 և | |
| | |10 | | | | |բարձր| |
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|1 |Գիհի | -| -| -| 140| 289| 386| 815|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|2 |Կաղնի սերմնային | -| 23| 485| 388| 665| 310| 1871|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|3 |Կաղնի շիվային | -| -| 51| 40| 274| 57| 422|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|4 |Հացի սերմնային | 2| 26| 37| 73| 48| -| 186|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|5 |Հացի շիվային | 1| 7| -| -| -| 2| 10|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|6 |Թխկի սերմնային | -| -| 47| 43| 211| 55| 356|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|7 |Թխկի շիվային | 4| -| -| 24| 55| 34| 117|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|8 |Թեղի | -| 9| -| 10| 11| -| 30|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|9 |Բարդի | 12| - | - | -| -| -| 12|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|10|ՈՒռի | 64| 16| 7| 37| 60| 24| 208|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|11|Ծիրանենի | 1| 36| 28| -| -| -| 65|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|12|Տանձենի | -| -| -| -| -| 10| 10|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|13|Ցախակեռասենի | 4| -| -| -| -| -| 4|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|14|Ընկուզենի | 18| 3| - | -| -| -| 21|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
|15|Թթենի | 4| -| -| -| -| -| 4|
|__|________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
| |Ընդամենը | 110|120 | 655| 755| 1610| 878| 4131|
| |________________|______|_____|_____|_____|_____|_____|________|
| |%% | 2.7|2.9 | 15.8| 18.3| 39| 21.3| 100|
._________________________________________________________________.
Աղյուսակ 5. Անտառածածկ տարածքի բաշխվածությունը ըստ կողմնադրության
.___________________________________________________.
|ՀՀ|Գերակշռող |Հարավային |Հյուսիսային|Ընդամենը|
| |ծառատեսակը |դիրքադրու-|դիրքադրու- | հա |
| | |թյուն, հա |թյուն, հա | |
|___________________________________________________|
| Պաշտպանական կատեգորիա - արգելոցային |
|___________________________________________________|
|1 |Գիհի | 361| 454| 815|
|__|________________|__________|___________|________|
|2 |Կաղնի սերմնային | 546| 1325| 1871|
|__|________________|__________|___________|________|
|3 |Կաղնի շիվային | 168| 254| 422|
|__|________________|__________|___________|________|
|4 |Հացի սերմնային | 92| 94| 186|
|__|________________|__________|___________|________|
|5 |Հացի շիվային | -| 10| 10|
|__|________________|__________|___________|________|
|6 |Թխկի սերմնային | 211| 145| 356|
|__|________________|__________|___________|________|
|7 |Թխկի շիվային | 56| 61| 117|
|__|________________|__________|___________|________|
|8 |Թեղի | 11| 19| 30|
|__|________________|__________|___________|________|
|9 |Բարդի | -| 12| 12|
|__|________________|__________|___________|________|
|10|ՈՒռի | 96| 112| 208|
|__|________________|__________|___________|________|
|11|Ծիրանենի | 25| 40| 65|
|__|________________|__________|___________|________|
|12|Տանձենի | -| 10| 10|
|__|________________|__________|___________|________|
|13|Ցախակեռասենի | -| 4| 4|
|__|________________|__________|___________|________|
|14|Ընկուզենի | 12| 9| 21|
|__|________________|__________|___________|________|
|15|Թթենի | 4| -| 4|
|__|________________|__________|___________|________|
| |Ընդամենը | 1582| 2549| 4131|
| |________________|__________|___________|________|
| |%% | 38.3| 61.7| 100|
.___________________________________________________.
Աղյուսակ 6. Անտառածածկ մակերեսի (հեկտար) բաշխվածությունը ըստ բոնիտետային դասերի
._____________________________________________________________________.
|ՀՀ|Գերակշռող | Բոնիտետային դասեր |Ընդամենը |Միջին |
| |ծառատեսակը |________________________________|__________|բոնի- |
| | |Iա| I | II | III| IV | V |Vա|Vբ| հա | % |տետ |
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|1 |Գիհի | | | | 34| 710| 71| | | 815| 19.2| IV-0|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|2 |Կաղնի սերմնային| | | | 28| 271|1572| | |1871| 45,4| IV-8|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|3 |Կաղնի շիվային | | | | | | 422| | | 422| 10,2| V-0|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|4 |Հացի սերմնային | | | | 8| 117| 61| | | 186| 4,6| IV-3|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|5 |Հացի շիվային | | | | | 10| | | | 10| 0,2| IV-0|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|6 |Թխկի սերմնային | | | | | 113| 243| | | 356| 8,7| IV-7|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|7 |Թխկի շիվային | | | | | 56| 61| | | 117| 2,8| IV-5|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|8 |Թեղի սերմնային | | | | | 9| | | | 9| 0,2| IV-0|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|9 |Թեղի շիվային | | | | | | 21| | | 21| 0,5| V-0|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|10|Բարդի | | 7| 3| 2| | | | | 12| 0,3| I-6|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|11|ՈՒռի | | | | 19| 112| 77| | | 208| 5,1| IV-3|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|12|Ցախակեռասենի | | | | | 4| | | | 4| 0,1| IV-0|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|13|Ծիրանենի | | | | 44| 21| | | | 65| 1,7| III-3|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|14|Տանձենի | | | | | | 10| | | 10| 0,2| V-0|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|15|Ընկուզենի | | | | 19| 2| | | | 21| 0,7| III-1|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
|16|Թթենի | | | | 2| | 2| | | 4| 0,1| IV-0|
|__|_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
| |Ընդամենը | | 7| 3| 156|1425|2540| | |4131|100 | IV-6|
| |_______________|__|___|____|____|____|____|__|__|____|_____|______|
| |%% | |0.2| 0.1| 3.8|34.4|61.5| | | 100| | |
._____________________________________________________________________.
Աղյուսակ 7. Անտառածածկ մակերեսի բաշխվածությունը ըստ գերակշռող ծառատեսակների և լրիվության
.____________________________________________________________.
|ՀՀ|Գերակշռող | Լրիվություն |Ընդամե-|Միջին |
| |ծառատեսակը |________________________|նը հա |լրիվու-|
| | |0,3 | 0,4 |0,5 |0,6 |0,7| |թյուն |
|____________________________________________________________|
| Պաշտպանական կատեգորիա - արգելոցային, հա |
|____________________________________________________________|
|1 |Գիհի | 238| 328| 219| 30| -| 815| 0.40|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|2 |Կաղնի սերմնային | 87| 577| 880| 310| 17| 1871| 0.47|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|3 |Կաղնի շիվային | 11| 279| 132| -| -| 422| 0.43|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|4 |Հացի սերմնային | -| 49| 70| 52| 15| 186| 0.52|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|5 |Հացի շիվային | 7| 2| 1| -| -| 10| 0.34|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|6 |Թխկի սերմնային | 2| 205| 88| 18| 43| 356| 0.49|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|7 |Թխկի շիվային | 17| 23| 39| 44| -| 117| 0.49|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|8 |Թեղի սերմնային | -| -| 9| -| -| 9| 0.50|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|9 |Թեղի շիվային | 10| 11| -| -| -| 21| 0.35|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|10|Բարդի | -| -| 8| 4| -| 12| 0.53|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|11|ՈՒռի | 46| 74| 26| 62| -| 208| 0.45|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|12|Ծիրանենի | 1| 16| 28| 20| -| 65| 0.49|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|13|Տանձենի | 10| -| -| -| -| 10| 0.30|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|14|Ցախակեռասենի | -| - | 4| -| -| 4| 0.50|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|15|Ընկուզենի | -| 10| 4| 7| -| 22| 0.47|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
|16|Թթենի | -| -| -| 4| -| 4| 0.60|
|__|________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
| |Ընդամենը | 430|157.2|1503| 551| 75| 4131| 0.46|
| |________________|____|_____|____|____|___|_______|_______|
| |%% |10.4| 38.1|36.4|13.3|1.8| 100| |
.____________________________________________________________.
3.3. Կենդանական աշխարհը
Արգելոցի հարուստ լանդշաֆտները կենդանիների ապրելավայրերի մեծ բազմազանություն են ստեղծում:
3.4. Խոսրովի արգելոցի անողնաշարավոր կենդանիների ֆաունան
Համաձայն Խոսրովի արգելոցի անողնաշարավոր կենդանիների ֆաունայի վերաբերյալ գրականության, կոլեկցիոն և ուսումնասիրությունների արդյունքում հավաքված նյութերի` Խոսրովի արգելոցի անողնաշար կենդանիների ֆաունան ներկայացված է ավելի քան 1500 տեսակներով, որոնցից են 62 տեսակի փափկամարմիններ, երեք տեսակի կարիճներ և 1427 տեսակի միջատներ (ՑԱՆԿ 2): Հանրապետությունում ուսումնասիրված միջատների խմբերից արգելոցում հայտնաբերված տեսակները պատկանում են 11 կարգերի` ճպուռներ (Odonata), աղոթարարներ (Mantoptera), ուրվականներ կամ փայտաձևեր (Phasmoptera), ուղղաթևեր (Orthoptera), ականջամտուկներ (Dermoptera), միակերպաթևեր (Homoptera:Cieadinea), կարծրաթևեր (Coleoptera), փափկաթևեր (Lepidoptera), երկթևեր (Diptera: Simuliidae, Asilidae), թաղանթաթևեր (Kimenoptera: Apidae):
Արարատյան գոգահովտի հիմնական լանդշաֆտները` կիսաանապատ, ֆրիգանա, անտառ, չոր գիհու նոսրանտառ, լեռնատափաստան, մարգագետին, ներկայացված են նաև արգելոցում: Ջրային ցանցը բաղկացած է աղբյուրներից, առվակներից, գետակներից, Ազատ, Վեդի, Խոսրով գետերից, Գյոլայսոր լճակից և առվակների մոտ լճացած հատվածներից: Մերձափնյա գոտին ընդգրկում է անտառի, նոսրանտառի, լեռնատափաստանի, կիսաանապատի բուսական խմբակցության տարրեր և ավազոտ լողափ:
Անտառի միջատների ֆաունան բնորոշ չէ, աղքատիկ է, հիմնականում ընդգրկում է փայտասեր, թոշնաբնասեր, փայտաբնասեր լայն տարածված տեսակներ (աղյուսակներ 8-9): Փռոցաշերտի չորության պատճառով, նրան բնորոշ միջատների ֆաունան փաստորեն բացակայում է: Այստեղ չեն նշվել Rhisodidae, Mycetophagidae և այլ բզեզների ընտանիքների ներկայացուցիչները, որոնք բնորոշ են հյուսիսային անտառների համար, իսկ խոնավասեր տեսակները հայտնաբերված են մերձափնյա գոտում` խոտածածկում, լողափում, քարքարոտ հարուստ բուսականությամբ հատվածներում:
Հակառակ անտառային միջատների ֆաունայի, չոր գիհու նոսրանտառների միջատների կազմը բազմազան է և էապես տարբերվում է Մեղրիի նմանատիպ լանդշաֆտների միջատների ֆաունայից:
Ֆրիգանային միջատների ֆաունան զուգորդում է նոսրանտառի և կիսաանապատի տարրերը և կազմված է 5 կարգերի պատկանող տեսակներից: Որոշ տեսակներ հանդիսանում են հազվադեպ և էնդեմիկ, որոնք պատկանում են կարծրաթև, երկթև, թեփուկաթև կարգերին:
Կիսաանապատային գոտու միջատների ֆաունան տարատեսակ է և համեմատաբար հարուստ է էնդեմիկներով, դրանցից որոշ տեսակներ հանդիպում են նաև Մեղրիում (Coleoptera:Elateridae, Cardiophorus araxicola, C. nigratissimas, Pasacardiophorus permodicus; Lepidoptera: Pieridae, Colias chlorocoma: Nymphalidae, Melithea vedica և այլն): Լեռնատափաստանային գոտու միջատների ֆաունան քիչ բազմազան է: Այստեղ, հիմնականում նշված են լայն տարածված տեսակներ վերոհիշյալ բոլոր կարգերից և բնորոշ տափաստանաբնակներ են: Այս լանդշաֆտի ջրային էկոհամակարգում հանդիպում են ճպուռների և մժղուկների (Simuliidae) տեսակներ, որոնք նշված են միայն արգելոցում: Մերձափնյա գոտին բնակեցված է 8 կարգերի պատկանող տեսակներից, որոնցից բնատեղի (բիոտոպների) հակվածությամբ ուշադրության են արժանի կարծրաթևերը (ծառեր ու թփեր-Buprestidae, Cerambyeidae, մասամբ` Elateridae) երկթևերը (խոտածածկ-Asilidae), ուղղաթևերը (խոտածածկ, Tettigoniidae, Ferididae), թաղանթաթևերը (խոտածածկ ծաղկած ծառեր-Apidae): Ավազոտ ափամերձ տարածքները հարուստ են ներկայացված հազվագյուտ և էնդեմիկ տեսակներով, և տեսակներով, որոնք տարածված են միայն արգելոցում:
Իրային ցենոզում միջատների ֆաունան ներկայացված է 9 ընտանիքների և 3 կարգերի պատկանող տեսակներով, որոնցից ճպուռներն ու երկթևերը իրենց բազմազանությամբ աչքի են ընկնում լեռնատափաստանային գոտում, իսկ բզեզները` Խոսրովի անտառում, որոնք բաղկացած են հիդրենիդների, ջրասերների, լողորդների, տերևակերների, դիոպիդների, երկարակնճիթների ընտանիքների տեսակներից:
Մարգագետինը բնակեցված են ոչ խիտ, հիմնականում կարծրաթև, թաղանթաթև, թեփուկաթև տեսակներով, որոնցից հազվադեպ տեսկներ են Bombus persieus, B. daghestanieus, (Apidae), Colias thisoa, C. aurorina (Pieridae), իսկ վերջի երկու տեսակները գերադասում են բարձր լեռներ և նշված են նաև Վայքում և Մեղրիում:
Կարիճների երեք տեսակներից սև կամ հաստապոչ կարիճը հազվագյուտ տեսակներից է և հանդիպում է միայն Արարատյան հովտում, բարձրանում է մինչև 1000 մ ծ.մ.բ., իսկ մնացած երկուսը` դեղին ու խայտաբղետ բարձրանում են մինչև 1500-2200 մ ծ.մ.բ., գերադասում են թեթև և լավ օդափոխվող հողեր:
Փափկամարմինները ներկայացված են ցամաքային և քաղցրահամ ջրային տեսակներով և տարածված են արգելոցի հիմնական բնատեղերում (քարքարոտ հողահատվածներ, ժայռերի անցքեր, խոտածածկ, ջրամբարներ): Արգելոցի գետերում սովորական է գետի խաչափառը:
Խոսրովի արգելոցի միջատների և կարիճների ֆաունան ընդգրկում է Արարատյան գոգահովտի բնորոշ տեսակները (բացառությամբ կարմիր կավի և աղուտային (մասամբ) անապատների միջատներից), որոնցից շատերը հազվագյուտ, էնդեմիկ և միայն արգելոցում հանդիպող տեսակներ են: Անտառի փռոցաշերտի ֆաունայում բացակայում են խոնավասեր տեսակները, ինչպես նաև այն ընտանիքները, որոնք սովորական են հյուսիսային անտառներում: Մյուս կողմից նշված են Վայքի, Մեղրիի և արգելոցի համար ընդհանուր տեսակներ, իսկ Մեղրու չոր գիհու նոսրանտառի միջատների ֆաունան էապես տարբերվում է արգելոցի ֆաունայից:
Այսպիսով կարելի է ասել, որ Խոսրովի արգելոցի միջատների ֆաունան սերտորեն կապակցված է Վայքի և Մեղրիի ֆաունայի միջատների տեսակային կազմի հետ:
Աղյուսակ 8. Խոսրովի անտառի միջատների ֆաունիստական կազմը
(հատ)
.__________________________________________________________________.
|ՀՀ| Տաքսոնը |Քանակու-|Քանակու-|Քանակու-|Հազվադեպ|
| | |թյունը |թյունը |թյունը |և |
| | |(ընտանի-|(ցեղում)|(տեսակ- |ծայրահեղ|
| | |քում) | |ներում) |հազվադեպ|
| | | | | |տեսակներ|
|__|___________________________|________|________|________|________|
|1 |Ճպուռներ (Odonata) | 4 | 6 | 8 | 2 |
|__|___________________________|________|________|________|________|
|2 |Խավարասերներ (Blattoptera) | 2 | 2 | 3 | - |
|__|___________________________|________|________|________|________|
|3 |Աղոթարարներ (Mantoptera) | 1 | 2 | 2 | - |
|__|___________________________|________|________|________|________|
|4 |Փայտաձևեր (Phasmoptera) | 1 | 1 | 1 | - |
|__|___________________________|________|________|________|________|
|5 |ՈՒղղաթևեր (Orthoptera) | 6 | 33 | 46 | 1 |
|__|___________________________|________|________|________|________|
|6 |Ականջամտուկներ (Dermoptera)| 1 | 1 | 1 | - |
|__|___________________________|________|________|________|________|
|7 |Միակերպաթևեր (Homoptera) | 6 | 11 | 18 | 2 |
|__|___________________________|________|________|________|________|
|8 |Կարծրաթևեր (Coleoptera) | 57 | 397 | 1123 | 71 |
|__|___________________________|________|________|________|________|
|9 |Փափկաթևեր (Lepidoptera) | 20 | 109 | 191 | 24 |
|__|___________________________|________|________|________|________|
|10|Երկթևեր (Diptera) | 2 | 11 | 18 | 2 |
|__|___________________________|________|________|________|________|
|11|Թաղանթաթևեր (Hymenoptera) | 1 | 3 | 16 | 6 |
|__|___________________________|________|________|________|________|
|12|Ընդամենը 11 | 101 | 504 | 1427 | 107-8 |
.__________________________________________________________________.
Աղյուսակ 9. Միջատների լանդշաֆտային բաշխումը Խոսրովի արգելոցում ըստ կարգերի
._________________________________________________________________________.
|ՀՀ| Տաքսոնը |Կիսա-|Ֆրիգա|Անտա-|Լեռնա-|Ափա- |Ջրամ-|Բարձր|
| | |անապա|նային|ռային|տափաս-|մերձ |բար- |լեռ- |
| | |տային| | |տանա- |գոտի-|ներ |նային|
| | | | | |յին |ներ | |մարգա|
| | | | | | | | |գետին|
| | | | | | | | |ներ |
|__|___________________________|__________________________________________|
| | | Առկայությունը |
|__|___________________________|__________________________________________|
|1 |Ճպուռներ (Odonata) | | | | | + | + | |
|__|___________________________|_____|_____|_____|______|_____|_____|_____|
|2 |Խավարասերներ (Blattoptera) | + | | + | | | | |
|__|___________________________|_____|_____|_____|______|_____|_____|_____|
|3 |Աղոթարարներ (Mantoptera) | + | | | | | | |
|__|___________________________|_____|_____|_____|______|_____|_____|_____|
|4 |Փայտաձևեր (Phasmoptera) | + | | | | | | |
|__|___________________________|_____|_____|_____|______|_____|_____|_____|
|5 |ՈՒղղաթևեր (Orthoptera) | + | + | + | + | + | | |
|__|___________________________|_____|_____|_____|______|_____|_____|_____|
|6 |Ականջամտուկներ (Dermoptera)| | | | | + | | |
|__|___________________________|_____|_____|_____|______|_____|_____|_____|
|7 |Միակերպաթևեր (Homoptera) | + | + | + | | + | | |
|__|___________________________|_____|_____|_____|______|_____|_____|_____|
|8 |Կարծրաթևեր (Coleoptera) | + | + | + | + | + | + | + |
|__|___________________________|_____|_____|_____|______|_____|_____|_____|
|9 |Փափկաթևեր (Lepidoptera) | + | + | + | + | + | | + |
|__|___________________________|_____|_____|_____|______|_____|_____|_____|
|10|Երկթևեր (Diptera) | + | + | + | + | + | + | |
|__|___________________________|_____|_____|_____|______|_____|_____|_____|
|11|Թաղանթաթևեր (Hymenoptera) | | | + | + | + | | |
|__|___________________________|_____|_____|_____|______|_____|_____|_____|
|12|Ընդամենը Կարգերի քանակը | 8 | 4 | 7 | 5 | 8 | 3 | |
._________________________________________________________________________.
Թիթեռների և բզեզների որոշ ընտանիքների տեսակային կազմի գույքագրման աշխատանքների արդյունքում կազմված ցուցակները տրված են ցանկ 2-ում:
3.5. Խոսրովի արգելոցի ողնաշարավոր կենդանիների ֆաունան
Այստեղ հանդիպում են ողնաշարավոր կենդանիների 283 տեսակներ:
3.5.1. Կաթնասուններ
Դալի (1954) տվյալներով, որի մենագրությունը ներկայումս էլ չի կորցրել իր արդիականությունը և հանդիսանում է ողնաշարավոր կենդանիների վերաբերյալ միակ լիարժեք աշխատությունը, Կոտայքի և Արարատի մարզերում, որոնց տարածքում է գտնվում «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցը, ապրում են 41 տեսակի կաթնասուններ: Խոսրովի ֆաունայի կազմի մեջ մտնում են միջատակերների 3 տեսակ (կարգ Insectivora), ձեռքաթևավորների 7 տեսակ (Chiroptera), նապաստակների 1 տեսակ (Lagomorpha), կրծողների 15 տեսակ (Rodentia), գիշատիչների 12 տեսակ (Carnivora) և կճղակավորների 3 տեսակ (Artiodactyla): Գաբրիելյանի և այլոց կողմից (1990) նույնպես նշվում է շուրջ 40 տեսակ կաթնասուններ, որը կազմում է հանրապետության կաթնասունների (83 տեսակ) մոտ 50%-ը:
Գաբրիելյանը և ուրիշները (1990) նշում են միջատակերների 6 տեսակ, ձեռքաթևավորների 7 տեսակ, նապաստակների 1 տեսակ, կրծողների 14 տեսակ, գիշատիչների 10 տեսակ և կճղակավորների 3 տեսակ: ՀՍՍՀ Կարմիր Գրքում (1987) Խոսրովի արգելոցի համար նշված է 11 տեսակ` ընդհանուր 18 տեսակներից (61%): Դրանցից են միջատակերների 1 տեսակ, ձեռքաթևավորների 2 տեսակ, նապաստակների 1 տեսակ, կրծողների 1 տեսակ, գիշատիչների 5 տեսակ և կճղակավորների 2 տեսակ (ՑԱՆԿ 3):
ՀՀ կառավարության 06.04.2006թ. N 479-Ա և 16.06. 2006 թ. N 865-Ա որոշումներով ՈՒրցի եգերական տեղամասը կորցրել է արգելոցի կարգավիճակը և դուրս է հանվել Խոսրովի արգելոցի կազմից:
Դրա հետ կապված անհասկանալի է դառնում արգելոցի տարածքի ՈՒրցի լեռնաշղթայի նախալեռնային չոր տափաստանային և կիսաանապատային բիոտոպներում հանդիպող 12 տեսակների վերաբերյալ հարցը (ականջեղ ոզնի, Մեհելիի պայտաքիթ, փոքր պայտաքիթ, մեծ պայտաքիթ, Օգնյովի տափաստանային կատու, փոքր ճագարամուկ, փոքրասիական ճագարամուկ, ավազամկների 3 տեսակ և այլն): Այս տեսակներից 3-ը` ականջեղ ոզնին, Մեհելիի պայտաքիթը և հարավային ավազամուկը ընդգրկված են ՀՍՍՀ Կարմիր գրքում: Հնարավոր է, որ այս տեսակներից մի քանիսը պահպանված լինեն Խոսրովի արգելոցի Գառնու տեղամասի Երանոս լեռան արիդ բիոտոպներում, ինչը հետագայում պետք է պարզել լրացուցիչ հետազոտությունների միջոցով:
Զառիվայր թեք լանջերը, բարձրախոտերով աճած խոնավ բացատները ապաստարան են հանդիսանում այնպիսի խոշոր կաթնասունի համար, ինչպիսին գորշ արջն է, որը գրանցված է նախկին ՍՍՀՄ Կարմիր գրքում: Հազվադեպ չեն նաև վայրի խոզը (Sus scrofa), գայլը (Canis lupus), աղվեսը (Vulpes vulpes), գորշուկը (Meles meles), եվրոպական նապաստակը (Lepus europaeus): Անտառներում և բաց չորային լանջերին սովորական են կովկասյան երկարապոչ սրնչակը (Crocidura gueldenstaedti), աքիսը (Meles meles), քարակզաքիսը (Martes foina): Բավական հաճախ է հանդիպում սովորական ոզնին: Կաքավաբերդի և Գառնու տեղամասերում հանդիպում է հնդկական մացառախոզը (Hystrix indica):
Անտառի վերին սահմանում հազվադեպ հանդիպում է լուսանը (Felis lynx) և ավելի հազվադեպ առաջավորասիական հովազը (Pantera pardus): Վերջինս ընդգրկված է Միջազգային Կարմիր գրքում (IUCN): Հովազը բնակվում է խորը կիրճերով սարերի վրա, թփուտային բուսականությամբ ծակված մացառուտներում, ժայռային կուտակումներում, լեռնատափաստանային սարահարթերի զառիվայրերի վրա:
Հովազի միգրացիոն ուղիները հիմնականում գտնվում են բարձր լեռնային գոտում և անցնում ջրբաժաններով: Նմանատիպ տեղամասերը արգելոցի անտառաշինական նախագծերի կազմման ժամանակ չեն ընդգրկվել արգելոցի տարածքում անտառների բացակայության պատճառով: Արգելոցում հանդիպում է նաև բեզոարյան այծը (Capra aegagrus), որի հիմնական ապրելավայրերի մեծ մասը (բիոտոպները)` ժայռային, քարքարոտ, խիստ թեքություն ունեցող սարալանջերը նույնպես գտնվում են արգելոցի սահմաններից դուրս: ՈՒրցի լեռնաշղթայի սուբալպիական գոտու մարգագետիններում հանդիպում է նաև հայկական մուֆլոնը (Ovis orientalis), որը նախկինում ընդգրկված էր արգելոցի տարածքի մեջ (եգերական տեղամաս): Այս երկու տեսակներն էլ ընդգրկված են Միջազգային Կարմիր գրքում:
2004թ առաջավորասիական հովազի մոնիտորինգային հետազոտություններ են կատարվել պետարգելոցի Խոսրովի և Խաչաձորի տեղամասերում: Արգելոցի Ախքյանդ, Դորախ, Տոստուխ սար, Զեիլիի քար, Ջղին գյոլի և ՈՒրցաձոր-Մարտունի ճանապարհի լանջերի, Ղուշ գայասի և ՊՊ քարանձավի տեղամասերում իրականացված հովազի ներկայության հայտնաբերված նշանների (արգասիքները, հետքերը, քերուքները) ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ առաջավորասիական հովազը բնակվում է Խոսրովի արգելոցի արևելքում, որը երևում է Ջղին գյոլից դեպի ՈՒրցաձոր - Մարտունի ճանապարհը տանող լեռնաշղթայի վրա գտնված նրանց արգասիքներով և դրանց կենսաքիմիական անալիզով: Այն փաստը, որ այդ վայրում արգասիքները գտնվել են և մայիսին և նոյեմբերին ու երկու դեպքում էլ դրաք եղել են թարմ, խոսում է հովազի մշտական բնակության մասին այստեղ: Հովազի ներկայության նշանների հայտնաբերման բոլոր վայրերի աշխարհագրական կորդինատները և ծովի մակերևույթից բարձրությունը գրանցվել են GPS սարքի միջոցով և կազմվել է այս տեսակի տարածման քարտեզը:
Վերը ասվածից հետևում է, որ անհրաժեշտ է շարունակել հովազի ուսումնասիրությունները և ուժեղացնել նրա պահպանությունը ինչպես արգելոցի, այնպես էլ հարակից հողատարածքների (Խարաբա) վրա, որոնք ապահովում են կապը Վայոց Ձորի մարզի հետ, որը գտնվում է Հանրապետության հովազի արեալի սահմաններում:
Արգելոցում բեզոարյան այծի և հայկական մուֆլոնի պոպուլյացիայի վիճակի գնահատման ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ այս տեսակների բնակության համար շատ կարևոր մի քանի բիոտոպներ ևս դուրս են մնացել արգելոցի սահմաններից: Այդ բիոտոպներից առաջնահերթ պետք է նշել ՈՒրցասարի եգերական 3 առանձին տեղամասերի հարակից լեռնազանգվածները, որոնք միջանցքերով մեկ ընդհանուր համալիրում միացնելու դեպքում կստեղծվի կարևոր նախապայման այդ տեսակների և առաջավորասիական հովազի միգրացիաները անարգել իրականացնելու համար:
Անհրաժեշտ միջոցառումներ.
1. Ներկայումս արգելոցի տարածքում հավաստի տվյալներով հանդիպում են 30 տեսակի կաթնասուններ` միջատակերների 6 տեսակ, ձեռքաթևավորների 2 տեսակ, նապաստակների 1 տեսակ, կրծողների 10 տեսակ, գիշատիչների 9 տեսակ և կճղակավորների 2 տեսակ: Սակայն այս թիվը չի կարելի վերջնական համարել և անհրաժեշտ է ճշգրտել հետագա ուսումնասիրությունների ընթացքում: Սրանցից 4-ը (3 տեսակի գիշատիչներ, 1 տեսակ կճղակավոր) ընդգրկված են ՀՍՍՀ Կարմիր Գրքում (քարտեզ 4):
2. ՈՒրցասարի եգերական տեղամասի կարգավիճակի վերանայման անհրաժեշտությունը բխում է այն հանգամանքից, որ մի շարք հազվագյուտ և անհետացող տեսակներ, ինչպիսիք մանուլը և հայկական մուֆլոնը դուրս են մնում արգելոցի ֆաունայի ցանկից:
3. Եվրոպական անտառային կատվի, Ասիական լայնականջ չղջիկի, ինչպես նաև չոր տափաստանային և կիսաանապատային գոտուն բնորոշ 12 տեսակների արգելոցի տարածքում բնակության հավաստիությունը պարզելու համար անհրաժեշտ են լրացուցիչ հետազոտություններ:
4. Անհրաժեշտ է կատարել անհապաղ հետազոտական աշխատանքներ հազվագյուտ և վտանգված տեսակների արդյունավետ պահպանության և կենսատեխնիկական միջոցառումների իրականացման համար: Այդպիսի տեսակներից են անդրկովկասյան գորշ արջը, հարավռուսական խայտաքիսը, առաջավորասիական հովազը և բեզոարյան այծը:
5. Անհրաժեշտ է անցկացնել ընտանի անասուններին և թռչուններին, ինչպես նաև այգիներին և մեղվապահությանը հասցվող վնասի գնահատման աստիճանը պարզելու աշխատանքներ և մշակել համապատասխան մեթոդներ տեղի բնակչության հետ հակասությունները նվազեցնելու նպատակով:
6. Անհրաժեշտ է ստեղծել Խոսրովի արգելոցի կենսաբազմազանության վերաբերյալ համակարգչային թվայնացված քարտեզագրական տվյալների բազա, որը հիմք ընդունելով առանձնացնել «բացարձակ հանգստի գոտիներ», որտեղ կենսաբազմազանությունը առանձնապես հարուստ է: Բացառել այդ տեղամասերում անթրոպոգեն ազդեցությունը (այդ թվում հանել տուրիստական երթուղիներից) և թույլատրել այցելել այդ հատվածները միայն հատուկ անցագրերով` գիտական հետազոտությունների նպատակով:
7. Անհրաժեշտ են պահպանության աշխատանքների բարելավում և այցելուների այցը կարգավորող մեխանիզմների մշակում:
3.5.2. Թռչուններ
Ֆիզիկաաշխարհագրական պայմանների առանձնահատկությունները` հարուստ ֆլորիստիկ խմբավորումներով և բիոտոպների մեծ բազմազանությամբ, ապահովում են բազմատեսակ թռչունների գոյությունը Խոսրովի արգելոցի տարածքում: Ըստ վերջին տվյալների արգելոցի օռնիտոֆաունայում հաշվվում է 192 տեսակ (ցանկ 4), որոնք պատկանում են 44 ընտանիքների, որն էլ կազմում է Հայաստանում հայտնի թռչնատեսակների ընդհանուր քանակի 56 տոկոսը: Դրանցից 63 տեսակը ապրում են այստեղ մշտապես, 83-ը հանդիսանում են բնադրող-չվող, 83-ը հանդիպում են գարնանային և աշնանային չուերի ժամանակ, 11-ը ձմեռող են, 10-ը թափառող և հանդիպում են արգելոցի տարածքում բնադրման ժամանակահատվածում, բայց վերջիններս չեն բնադրում այստեղ, և 5-ը պատահաբար մուտք գործած տեսակներն են: Խոսրովի արգելոցից հայտնի թռչունների 5 տեսակներ /սև անգղ` Aegypius monachus, տափաստանային մկնաճուռակ` Circus macrourus,տափաստանային հողմավար բազե` Falco naumanni, ներկարար` Coracias garrulus, կիսասպիտակավիզ ճանճորսը` Ficedula semitorquata-ն ներառված են Միջազգային Կարմիր գրքում, 37 տեսակները գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում, որը կազմում է հանրապետության կարմիր գրքի թռչնատեսակների 55 տոկոսը: Ազգային Կարմիր գրքում անհրաժեշտ է գրանցել նվազագույնը 16 նեղ արեալ ունեցող, հազվագյուտ կամ քանակապես կրճատվող տեսակներ, որոնք հանդիպում են արգելոցի տարածքում: Դրանց թվին են պատկանում այստեղ բնադրող կրետակերը` Pernis apivorus, սև ցին` Milvus migrans, գիշանգղը` Neophron percnopterus մեծ լորաճուռակը` Accipiter gentilis, փոքր արծիվը` Aquila pomarina, գաճաճ արծիվը, Hieraaetus pennatus, բվեճը` Bubo bubo, կիսասպիտակավիզ ճանճորսը, կարմրաթև ոսպնուկը, Rhodopechys sanguineus և մոնղոլական խածկտիկը -Bucanetes mongolicus.
Հավազգիները արգելոցում ներկայացված են 4 տեսակներով: Ժայռային ելքերով և քարքարոտ զառիվայրերով ենթալպյան մարգագետիններում ոչ մեծ քանակով բնակվում է կասպիական ձնահավ: Անտառային տափաստաններում, թփուտներում և մացառուտներում լայն տարածում ունի մոխրագույն կաքավը: Քարակաքավները հաճախ են հանդիպում կիսաանապատների, լեռնային տափաստանների և մարգագետինների ժայռոտ բիոտոպներում: Բարձրախոտ մարգագետիններում բույն է դնում լորը:
Այստեղ առավել հարուստ են ներկայացված ցերեկային գիշատիչ թռչունները: Անմատչելի ժայռերում բույն են դնում մորուքավոր անգղը, գիշանգղը, սպիտակագլուխ անգղը, տափաստանային ճուռակը, քարարծիվը, սովորական հողմավար բազեն, սապսանը և Հայաստանի ամենահազվագյուտ թռչունը` միջերկրածովյան բազեն: Գառնանգղը բնադրում է բարձր լեռներում զառիվայրերի և թեք ժայռերի վրա: Ի տարբերություն շատ այլ թռչունների տեսակների` նրանք իրենց բույնը պատրաստում են նույն տեսակի այլ զույգից մեկուսացած` մոտ 10-15 կմ հեռավորության վրա, այսինքն դա նշանակում է, որ արգելոցի տարածքում կարող են բնադրել շատ սահմանափակ քանակությամբ գառնանգղներ:
Արգելոցի գիհու նոսր անտառային գոտում հանդիպում է սև անգղը, իսկ զառիվայր թեք ժայռերի վրա սպիտակագլուխ անգղը: Գառնանգղի (Gypaetus barbatus), սպիտակագլուխ անգղի (Gyps fulvus), սև անգղի (Aegypius monachus) և գիշանգղի (Neophron percnopterus) հետազոտությունների և բների մոնիտորինգի ընթացքում (2003-2004 թ.) նշվել են 8-ը զույգ սպիտակագլուխ անգղի, 1 զույգ գառնանգղի, 3 զույգ գիշանգղի և 7 զույգ սև անգղի բնադրում: Մոնիտորինգի երկու տարիների ընթացքում հաշվարկվել են լեշակերների բներից թռչող ձագերի քանակը: Ընդհանուր առմամբ բներից թռել են սպիտակագլուխ անգղի 10 ձագեր, գառնանգղի 2 ձագ, գիշանգղի 4 ձագ և սև անգղի 11 ձագ (աղյուսակներ 10-11): Այս ցուցանիշները արգելոցի սահմանների ընդլայնման դեպքում կլինեն անհամեմատ բարձր:
Աղյուսակ 10. Սպիտակագլուխ անգղի բազմացման արդյունավետությունը
.____________________________________________________.
|Տարեթիվ |Զբաղեց-|Ձագերի|Թռած |Զբաղեցրած|Երիտասարդ|
| |ված |քանակը|երիտա- |երիտա- |ների |
| |բների | |սարդների|սարդների |և ձագերի|
| |քանակը | |քանակը |քանակը |քանակը |
|________|_______|______|________|_________|_________|
|2003 | 7 | 4 | 3 | | |
|________|_______|______|________|_________|_________|
|2004 | 8 | 8 | 7 | | |
|________|_______|______|________|_________|_________|
|Ընդամենը| 15 | 12 | 10 | 0.66 | 0.83 |
.____________________________________________________.
Աղյուսակ 11. Սև անգղի բազմացման արդյունավետությունը
.____________________________________________________.
|Տարեթիվ |Զբաղեց-|Ձագերի|Թռած |Զբաղեցրած|Երիտա- |
| |ված |քանակը|երիտա- |երիտա- |սարդների |
| |բների | |սարդների|սարդների |և ձագերի|
| |քանակը | |քանակը |քանակը |քանակը |
|________|_______|______|________|_________|_________|
|2003 | 4 | 4 | 4 | | |
|________|_______|______|________|_________|_________|
|2004 | 7 | 7 | 7 | | |
|________|_______|______|________|_________|_________|
|Ընդամենը| 11 | 11 | 11 | 1.00 | 1.00 |
.____________________________________________________.
Արգելոցի տարածքում, նրա շրջակայքում և ողջ Հայաստանում ձագերի տարածվածությունը բնակալման շրջանից հետո հետագայում ուսումնասիրելու համար, թռչունների թևերի վրա դրվել են գունավոր տարբերանիշեր: Երկու տարվա ընթացքում տարբերանիշեր են դրվել 2 սպիտակագլուխ անգղի, 1 գառնանգղի, 4 գիշանգղի և 9 սև անգղի ձագերի վրա:
Արգելոցի տարածքում բնակվող լեշակերների բազմացման արդյունավետությունը բարձրացնելու համար, ինչպես նաև ձմեռման պայմանները թեթևացնելու համար 2004-2005 թթ. կազմակերպվել են լրացակերի հրապարակներ (տարածքներ) պահպանական գոտում, որտեղ դրվել են հատուկ այդ նպատակով գնված ավանակների լեշեր: Լրացակերակրումը կատարվել է ձագերի կերակրման սեզոնին և աշնան-ձմռան ժամանակահատվածում:
Անտառային տարածքները բնակեցնում են կրետակերը, սև ցինը, օձակեր արծիվը, սովորական ճուռակը, լորաճուռակը և մեծ լորաճուռակը, փոքր արծիվը, գաճաճ արծիվը: Խոշոր գիհուտներում բույն է դնում սև անգղը: Գետահովտային անտառներում և լքյալ այգիներում հանդիպում են տյուվիկը և արտույտաբազեն: Գարնանային և աշնանային չուերի ժամանակ արգելոցի բոլոր բաց լանդշաֆտներում հանդիպում են ճահճային, դաշտային, տափաստանային և մարգագետնային մկնաճուռակները, տափաստանային արծիվը և տափաստանային հողմավար բազեն:
Արգելոցի այլ չվող թռչուններից հատկանշական են մոխրագույն կռունկը և գեղանի կռունկը, ճնճղուկ ավազակտցարը, մորակտցարը, ֆիֆին: Խևուկ կտցարի թափառող առանձնյակները հանդիպում են հազվադեպ հանդիպող կանգնած ջրավազաններում ամբողջ տարվա ընթացքում: Արգելոցում բնադրվող կտցարներից ներկայացված են փոքր քարադրը, անտառակտցարը, սպիտակավիզ կտցարը: Արգելոցում հաճախ են հանդիպում ժայռերում բնադրող բվեճը, սպիտակափոր և սև մանգաղաթևը, թխակապույտ աղավնին, սովորական կկուն, հոբալը, անտառային աղավնին, ականջավոր բուն, գիհու նոսր անտառներում և լեռնատափաստանային գոտու թփուտներում հանդիպում է սովորական տատրակը: Կիսաանապատներում և արիդային իջվածքներում հազվադեպ հանդիպում են սևափոր դոլոնը, սովորական այծկիթը, տնային բվիկը, ներկարարը, հոպոպը, ոսկեգույն մեղվակերը, չուի ընթացքում հազվադեպ հանդիպում է նաև կանաչ մեղվակերը:
Գետահովտային անտառներում ոչ հազվադեպ կարելի է տեսնել սիրիական և միջին փայտփորների, եվրոպական բվիկի, այստեղ հազվադեպ է հանդիպում թավշաոտ բուն, լայնատերև անտառներում լայնորեն տարածված է խայտաբղետ փայտփորը, թփուտներում չույի ժամանակ կարելի է հանդիպել վիզգցուկին:
Խոսրովի արգելոցում շատ հարուստ է ճնճղուկազգիների ֆաունան: Սակավ բուսականությամբ և քարքարոտ ելքերով կիսաանապատներում և արիդային բիոտոպերում ապրում են երկբծավոր արտույտը, փոքր արտույտը, փուփուլավոր արտույտը, կարճամատ ճնճղուկը, մոնղոլական և անապատային խածկտիկը, կարմրաթև ոսպնուկը, պարող, իսպանական, սևավիզ քարաթռչնակները, դաշտային ձիուկը և շիկապոչ սոխակը: Այստեղ չորասեր թփուտներում հանդիպում են անապատային մորեհավը,սպիտակաբեղ շահրիկը:
Մասրենիներով և մոշիներով և այլ թավ թփուտներով ծածկված ձորակներում ապրում են սպիտակավիզ սոխակը, երգող և ճուռականման շահրիկը, կարմրագլուխ շամփրուկը, սևագլուխ դրախտապանը, ժուլանը: Կիսատափաստանային ժայռերում հաճախ են հանդիպում կապույտ քարակեռնեխը, մեծ ժայռային սիտեղը, վարդագույն սարյակը, ժայռային ճնճղուկը, հազվադեպ են հանդիպում ժայռային դրախտապանը, շիկապոչ քարաթռչնակը, իսկ բարձրլեռնային գոտիներում բնակվում են ժայռային ծիծեռնակները, ալպիական նրբագեղիկը, սևուկ կարմրատուտը, խայտաբղետ քարակեռնեխը, փոքր ժայռային սիտեղը, կարմրաթև սիտեղը, ձյան ճնճղուկը և կարմրակտուց ճայը:
Լեռնային տափաստաններում լայն տարածում ունի հայկական չքչքանը, կանեփնուկը, այգու դրախտապանը: Գիհու նոսր անտառներում հաճախ են հանդիպում անտառային արտույտը, սպիտակախածի կեռնեխը, սոսնձակեռնեխը, մորու շահրիկը, կարմրաճակատ սերինոսը, լեռնային դրախտապանը, ձմռանը այստեղ հանդիպում են ազնվասարեկը, սովորական սերինոսը, դեղնագլուխ արքայիկը: Բառձրլեռնային գոտու գիհուտներում հանդիպում են խայտաբղետ նրբագեղիկը, լայնատերև անտառներում հաճախ են հանդիպում անտառային ձիուկը, անտառային նրբագեղիկը, արշալույսիկը, սովորական կարմրատուտը, երգող կեռնեխը, դեղնափոր գեղգեղիկը, ծնկլտան գեղգեղիկը, սև երաշտահավը, երկնագույն երաշտահավը, մեծ երաշտահավը, սովորական խածկտիկը, հատբեկիչը: Անտառաթփուտներում բնակվում են սև կեռնեխը, մոխրագույն, անտառային և ագլու շահրիկները, եղնջաթռչնակը, անտառում ամենուր կարելի է տեսնել անտառային կաչաղակի, ամուրիկի, կանաչ սերինոսի: Գետահովտային անտառներում բնորոշ է հարավային սոխակը, լայնապոչ եղեգնաթռչնակը, կիսասպիտակավիզ և մոխրագույն ճանճորսը, երկարագի երաշտահավը, ճոճահավը, պիրոլը և սևաճակատ շամփրուկը: Բարձրլեռնային մարգագետիններում սովորական են եղջրավոր արտույտը, լեռնային և մարգագետնային ձիուկը, մարգագետնային չքչքանը, սովորական քարաթռչնակը, լեռնային վշասարեկը, սովորական ոսպնուկը: Բարձրախոտերում լեռնային աղբյուրների մոտ հաճախակի են ճահճային եղեգնաթռչնակը և կապտափող սոխակը: Լեռնային գետերի մոտ ամենուր են լեռնային խաղտտիկը և ջրաճնճղուկը:
Թռչունների հազվագյուտ տեսակների պահպանության միջոցառումներ.
Խոսրովի արգելոցը առանցքային դեր է խաղում Հայաստանի թռչունների մի շարք հազվագյուտ տեսակների պահպանության գործում: Սա վերաբերում է հատկապես այնպիսի տեսակներին ինչպիսիք են` մոնղոլական խածկտիկը, սև անգղը, թավշաոտ բուն (Aegolius funereus), որոնց բնադրավայրերը հանրապետության տարածքում հանդիպում են միայն Խոսրովի պետարգելոցում: Այստեղ են գտնվում նաև Հայաստանի սպիտակագլուխ անգղի (Gyps fulvus) խոշորագույն գաղութները, ինչպես նաև շիկապոչ քարաթռչնակի Oenanthe chrysopygiaերկու բնակատեղերից մեկը:
Հանրապետության ամբողջ տարածքում շարունակվող տնտեսական գործունեության աճի ֆոնի վրա` հատկապես արգելոցների հետ սահմանակից տարածքներում միայն արգելոցային ռեժիմի կիրառումը բավարար չէ հազվագյուտ տեսակների պահպանության համար: Այս պարագայում առավել խոցելի են դառնում ցերեկային և գիշերային գիշատիչ թռչունների խոշոր տեսակները, որոնց կերային բիոտոպերը և անհատական բնադրման տեղամասերը գտնվում են արգելոցի սահմաններից դուրս: Հայաստանում դրանց որոշ տեսակներ արդեն իսկ գտնվում են լրիվ ոչնչացման եզրին: Ակնհայտ է հատուկ կենսատեխնիկական միջոցառումների ներմուծման և իրականացման անհրաժեշտությունը արգելոցում, ինչպես նաև դրան զուգահեռ ընդհանուր բնապահպանական ռեժիմի ուժեղացումը վայրի ֆաունայի նկատմամբ հանրապետության ամբողջ տարածքում:
Ամեն տարի պետք է իրականացնել արգելոցի հազվագյուտ թռչունների հաշվառում, ինչպես նաև այն տեսակների, որոնք էական ազդեցություն են թողնում շրջակա միջավայրի վրա /մոխրագույն ագռավ` (Corvus corone), կաչաղակ` (Pica pica) և այն տեսակների, որոնք առավել մեծ արժեք են ներկայացնում ճանաչողական և գեղագիտական առումով: Թռչունների պահպանության հետ կապված բոլոր միջոցառումները պետք է իրականացվեն համապատասխան հաշվառման տվյալների, նրանց ապրելավայրերի հետազոտման և ընթացիկ մոնիտորինգի տվյալների հիման վրա, որը իրականացվում է արգելոցի կողմից ինքնուրույն, կամ թռչնաբանների ներգրավմամբ:
Անհրաժեշտ է նաև ամրապնդել արգելոցի գիտական և փորձագիտական օժանդակությունը: Արգելոցը պետք է ակտիվորեն աջակցի նաև իր տարածքում գիտական հետազոտությունների իրականացմանը, լայնորեն ներգրավի ազգային և միջազգային գիտնականներին ու մասնագետներին առանձին տեսակների կամ դրանց համալիրների պահպանության համար կոնկրետ միջոցառումների մշակման ոլորտում: Շատ կարևոր է բարելավել էկոլոգալուսավորչական աշխատանքները տեղի բնակչության հետ, որոնք բնակվում են արգելոցին սահմանակից տարածքներում և զարգացնել տեղի բնակչության ներգրավման գործընթացը բնապահպանական միջոցառումների մեջ: Անհրաժեշտ է նաև տեղի բնակչության հետ զարգացնել փոխշահավետ համագործակցությունը որսագողության կանխարգելման գործում: Անհրաժեշտ է բնապահպանական միջոցառումներին մասնակցելու, այդ թվում որսագողության վերաբերյալ ժամանակին տեղեկատվություն տրամադրելու դեպքում կիրառել խրախուսման մեխանիզմներ: Խրախուսման համակարգի ներդրման միջոցով հնարավորություն կստեղծվի առավել ակտիվ ներգրավել հարակից համայնքների բնակչությանը բնապահպանական գործընթացներում:
Կասպիական ձնահավ (ուլար) (Tetraogallus caspius): Չափազանց սակավաթիվ ուլարի պոպուլյացիա է ապրում արգելոցի ժայռոտ բարձրլեռնային տարածքներում: ՈՒլարը բնակվում է վերին լեռնային գոտում նախապատվությունը տալով կտրտված ռելիեֆով թեք մարգագետիններին: ՈՒլարների բնադրման օպտիմալ վայրերը հյուսիսային լանջերն են, որտեղ ձնակույտերը պահպանվում են երկար ժամանակ: Իրենց բները նրանք պատրաստում են ժայռերի թաքստոցների տակ, քարերի կամ թփերի մեջ: Այդ իսկ պատճառով նրանց ձվադրման վայրերը, որոնց մեծ մասը գտնվում է արգելոցի սահմաններից դուրս չափազանց խոցելի են գիշատիչ կենդանիների և որսագողերի համար:
Հավանաբար նրանց թվաքանակը հնարավոր չի լինի վերականգնել բնական ճանապարհով` պոպուլյացիայի տարանջատվածության և մեկուսացվածության պատճառով: Արգելոցում տեսակների պահպանության և թվաքանակի վերականգնման միջոցներից մեկը Զանգեզուրի լեռնաշղթայի առավել բարեհաջող պոպուլյացիաներից տարասեռ առանձնյակների որոշակի քանակության ռեինտրոդուկցիան (վերաբնակեցում) է: Անհրաժեշտ է իրականացնել տեսակի էկոլոգիայի և մոնիտորինգի հետազոտություններ, անազատ պայմաններում տեսակի պահման և բազմացման մեթոդների մշակում` հետագայում անհետացող պոպուլյացիաները վերականգնելու նպատակով: Վարդենիսի և Գեղամա լեռնաշղթաներում գտնվող տեսակի հիմնական ապրելավայրերում, որորնք սնում են Խոսրովի ուլարի պոպուլյացիան, անհրաժեշտ է ուժեղացնել հսկողությունը որսագողության և բնադրման ժամանակահատվածում հովվական շների նկատմամբ, որոնք ոչնչացնում են բնադրող էգերին և չթռչող ձագերին: Նույն այդ պատճառով լեռնամարգագետնային գոտում անհրաժեշտ է վերահսկել լայնորեն տարածված բնական թշնամիների քանակը որոնցից են աղվեսը և կզաքիսը:
Ցերեկային և գիշերային գիշատիչ թռչուններ: Խոսրովի արգելոցի գիշատիչ թռչունների յուրահատուկ բազմազանությունը կարիք ունի հատուկ պահպանության: Խոսրովի պետարգելոցում անգղների խմբի թռչունների հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այս տեսակների համար բնորոշ ապրելավայրեր հանդիսացող զառիվայր ժայռոտ լանջերի մի մասը գտնվում է արգելոցի Կաքավաբերդի տեղամասի սահմանամերձ գոտում: Սև և սպիտակագլուխ անգղների, գառնանգղի պահպանությանը ուղղված միջոցառումների արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով անհրաժեշտ է Գառնիի և Կաքավաբերդի տեղամասերի հարակից ժայռային համալիրները, ինչպես նաև գիհու նոսրանտառային զանգվածները ընդգրկել արգելոցի սահմաններում:
Անհրաժեշտ է իրականացնել գոյություն ունեցող բների մոնիտորինգ ինչպես նաև բացահայտել նոր բներ և բնադրման տարածքներ: Բնադրման ժամանակահատվածում պետք է նվազագույնի հասցնել թռչունների անհանգիստ վիճակը իրենց բնադրման տեղանքում, սահմանափակել այցելուների և բնության սիրահարների մուտքը այդ տարածքներ բներից 500-1000 մետր շառավիղով: Լինելով չափազանց զգույշ և վախկոտ գիշատիչ թռչունները մեկ անգամ վախենալուց հետո երկար ժամանակ չեն վերադառնում իրենց բները և այդ ժամանակահատվածում ձվերը և ձագերը կարող են ոչնչանալ գերտաքացումից, սառցակալումից, կամ դառնալ ագռավազգի թռչունների զոհ: Կախված կոնկրետ տեսակի վարքից և բնադրման վաղ շրջանում անհանգստության նկատմամբ զգայունության մակարդակից պետք է սահմանափակել կամ արգելել թռչունների նկարահանումը իրենց բներում և խիստ վերահսկել հետազոտողների մուտքը: Սև անգղի և օձակեր արծվի ձվերի և նորածին ձագերի պահպանության համար, որոնք հաճախ բույն են դնում ոչ բարձր գիհիների վրա և որոնք հեշտ հասանելի են գիշատիչ կենդանիների համար (արջ, լուսան) օգտակար կարող է լինել այդպիսի ծառերի հիմքերի պարսպապատումը/սահմանազատումը բնական միջոցներով (խիտ ցանկապատ փշակիր ծառերի ճյուղերից և այլն): Այսպիսի միջոցը կարող է շատ արդարացված լինել, քանզի անգղները և օձակերները հաճախ են երկար տարիների ընթացքում օգտագործում նույն բները: Ցանկաապատումը պետք է իրականացնել հետբնադրային ժամանակահատվածում, որպեսզի հաջորդ տարվա գարնանային բազմացման ժամանակ թռչունները ընտելացած լինեն բների շուրջը կատարված փոփոխություններին:
Ծառերի վրա բնադրող տեսակներին (գաճաճ արծիվ, սև անգղ, օձակեր, ցին, փոքր արծիվ) նոր տարածքներ ներգրավելու համար կարող են օգտագործվել արհեստական բնային պլատֆորմաներ/տախտակներ, որոնք հաջող կերպով կիրառվում են շատ եվրոպական երկրներում: Այս շինությունները կառուցվում են առավել խոշոր ծառերի վրա, որպեսզի բույնը պաշտպանված լինի տեսադաշտից:
Արգելոցում թավշաոտ բուի պահպանության համար, որը հանդիսանում է Հայաստանի ավիֆաունայի ամենահազվագյուտ տեսակներից, անհրաժեշտ է իրականացնել հատուկ միջոցառումներ: Պահպանման գոտում հիմնավորված սանիտարական հատումների ժամանակ խորհուրդ է տրվում թողնել փոքր և միջին փչակավոր ծառերը: Տեսակի թվաքանակի վերականգնման և տարաբնակեցման համար համապատասխան բիոտոպերում կարելի է կազմակերպել արհեստական փչականման բների տեղադրում: Եվրոպական երկրներում այդ բուն սովորաբար բնակվում է փայտփորի (Dryocopus martius) հին փչակներում, սակայն Խոսրովի արգելոցում տվյալ փայտփորի տեսակի բացակայության պատճառով թավշաոտ բվի տարաբնակեցումը այստեղ կախված է համապատասխան չափերով փչակների առկայությունից:
Հատուկ ջանքեր են պետք լեշակերների արհեստական հավելասնուցման կազմակերպման համար` ներառելով դրանք Խոսրովի արգելոցի պարտադիր կենսատեխնիկական միջոցառումների ցանկում: Վայրի սմբակավոր և ընտանի անասունների գլխաքանակի անբավարար քանակի հետևանքով արհեստական հավելասնուցումը առաջնային կարևորության հարց է արգելոցում` լեշակերների կենսունակ պոպուլյացիաների պահպանության համար: Հավելասնուցումը պետք է իրականացվի ամբողջ տարվա ընթացքում, բայց առավել պարբերաբար ձագերի կերակրման և ձմռան ընթացքում: Պարբերաբար հավելասնուցումը թույլ կտա պահել թռչունների գոնե կեսին արգելոցի տարածքում, որը նվազագույնի կհասցնի արգելոցի տարածքից դուրս կեր հայթայթելու դեպքում առկա ռիսկը, որտեղ թռչուններին սպառնում են որսագողերը, մեքենաների հետ բախումները` ճանապարհների վրա լեշերին հոշոտելու ժամանակ, թակարդները` որոնք դրվում են լեշերի շուրջը` չորքոտանի գիշատիչներին բռնելու համար, բարձրավոլտ էլեկտրալարերի հետ բախվելը և այլն: Լեշով սնվում են ոչ միայն տիպիկ նեկրոֆագերը, այլև այնպիսի ակտիվ գիշատիչներ, ինչպիսիք են քարարծիվը և բվեճը` հատկապես ցրատաշունչ ձմռանը:
Հավելասնուցման տարածքի համար (մեկ կամ մի քանի) նպատակահարմար է ընտրել լայն տեսադաշտով տեղամասեր արգելոցի սահմանաեզրերին, որոնք հասանելի են լեշ փոխադրող մեքենաների համար ամբողջ տարվա ընթացքում: 1500-2500 մ2 տարածությամբ հողակտորները անհրաժեշտ է ցանկապատել ապահով պարիսպով, որը կխոչընդոտի գիշատիչների (արջեր, գայլեր, աղվեսներ, թափառող շներ) մուտքը հավելասնուցման տեղամասեր: Լեշերի մոտակայքում թռիչքի ժամանակ բախումներից և վնասվածքներից խուսափելու համար պարիսպը պետք է լինի ոչ բարձր և նկատելի թռչունների համար: Այդ տեղամասերը նույնպես պետք է վերցնել պահպանության տակ, որը կապահովի այս թռչունների անվտանգությունը:
Որպես հավելակեր կարելի է օգտագործել շուկաների, մսի կոմբինատներից, թռչնաֆաբրիկաների անհատ ձեռներեցներից հարակից գյուղերից մսերի մնացորդները: Լեշակերներին կարելի է կերակրել ճանապարհներին սատկած թափառող շներով, սակայն անհրաժեշտ է հիշել որ կապարե պարկուճները և կարտեչները մահաբեր են թռչունների համար: Լեշակերների համար մահաբեր թույներից է հանդիսանում նաև դիկլոֆենակը, որը օգտագործում են ընտանի անասունների բուժման համար: Այն սատկած անասունները, որոնց օրգանիզմում առկա է դիկլոֆենակ դեղորայքը, պետք է անհապաղ ոչնչացվեն:
Ցրտաշունչ, ձնառատ տարիներին անհրաժեշտ է հավելասնուցման միջոցառումներ իրականացնել նաև մոխրագույն կաքավին, քարակաքավին կերակրելու համար, որոնք ձմռանը հանդիսանում են լորաճուռակի, քարարծիվի և բվեճի հիմնական կերային օբյեկտները:
Ճնճղուկազգիներ: Ընդհանուր արգելոցային ռեժիմի պահպանության դեպքում ճնճղուկազգի թռչունները հատուկ տիպի պահպանության միջոցների կարիք չեն զգում, սակայն անհրաժեշտ է իրականացնել այնպիսի հազվագյուտ տեսակների մոնիտորինգ, ինչպիսիք են` շիկապոչ քարաթռչնակը, մոնղոլական Bucanetes mongolicus անապատային B. Githagineus խածկտիկները, ժայռային դրախտապանը Emberiza buchanani:
Գետերի հունամերձ անտառներում, անտառեզրերում կիսասպիտակավիզ ճանճորսի տարաբնակեցման համար կարող են կիրառվել փչակներ և այլ արհեստական բներ, որոնք պետք է տեղադրվեն այն տարածքներում որտեղ քիչ են փչակավոր ծառերը: Ձնառատ ձմռանը փոքր ճնճղուկազգիների հավելասնուցումը ծածկով (թաղիք) պաշտպանված ընդհանուր սնուցման հրապարակներում բարեհաջող կերպով է անդրադառնում ինչպես ճնճղուկազգիների վրա, այնպես էլ նրանց որսացող ձմեռող փոքր գիշատիչ թռչունների վրա:
Արգելոցի առանձին տարածքներում առաջարկվում է իրականացնել մոխրագույն ագռավի (Corvus corone) և կաչաղակի (Pica pica) թվաքանակի կարգավորման հետ կապված միջոցառումներ, որոնք հանդիսանում են այսպես կոչված «անցանկալի» տեսակներ, որոնց թվաքանակը որոշվում է ոչ թե կարգավորման բնական մեխանիզմներով այլ առավելապես անթրոպիկ գործոններով կամ եթե այս տեսակները էական անցանկալի ազդեցություն են թողնում հազվագյուտ ճնճղուկազգիների պոպուլյացիայի վրա` հատկապես բազմացման շրջանում:
3.5.3. Սողուններ
Սողունների ֆաունան արգելոցում բավական հարուստ է և աչքի է ընկնում տարբեր լանդշաֆտային գոտիներին բնորոշ տեսակային բազմազանության կազմով: Կիսաանապատային տարբեր տիպի լանդշաֆտներից միչնև անտառային և սուբալպիական գոտիներին բնորոշ բիոտոպները լայն հնարավորություններ են ստեղծում արգելոցում սողունների բնակության համար: Արգելոցի տարածքում հայտնի են 33 տեսակի սողուններ (ցանկ 5): Նախալեռնային և լեռնային գոտու քսերոֆիլ քարքարոտ բիոտոպներում բավական հաճախ հանդիպող տեսակներից են կովկասյան ագաման - Laudakia caucasia, Դարևսկու ցեղի մի քանի տեսակի մողեսներ (ադրբեջանական մողեսը - Darevskia raddei, Նաիրյան մողեսը - Darevskia nairensis), կիսաանապատային գոտում` բարեկազմ օձագլուխը - Ophisops elegans, բծավոր մողեսը - Lacerta strigata, լեռնատափաստանային գոտում` միջին մողեսը - Lacerta media, չոր տափաստաններում, թփուտային մացառուտներում, նոսրանտառներում` դեղնափորիկը - Pseudopus apodus, օձերից` որդանման կույր օձը -Typhlops vermicularis, վզնոցավոր էիրենիսը- Eirenis collaris, Հայկական էիրենիսը - Eirenis punctatolineatus, կարմրափոր սահնօձը- Hidrophis schmidti: Ջրաճահճային և գետերի ափամերձ տեղամասերում հազվադեպ չեն սովորական լորտուն - Natrix natrix և ջրային լորտուն - Natrix tesselata: Սողուններից արգելոցի օշինդրային կիսաանապատների քարքարոտ կամ կավային տեղամասերում և գիհու նոսրանտառների մացառուտներում հանդիպում են նաև անդրկովկասյան մողեսիկը - Eremias pleskei, Շտրաուխի մողեսիկը - Eremias strauchi, արևմտյան վիշապիկը - Eryx jaculus, գազերով և այլ քսերոֆիտներով ծածկված քարքարոտ լանջերին` շերտավոր մերկաչքը- Ablepharus bivittatus, լայնատերև, խառը անտառներում, անտառեզրին, բացատներում հանդիպում է ջարդվող իլիկամողեսը- Anguis fragilis, լեռնատափաստանային գոտում քարքարոտ զառիվայրերի վրա հանդիպում են բազմագույն Coluber ravergieri և կապարագույն սահնօձերը- Columber nummifer, քառաշերտ սահնօձը-Elaphe sauromates, լեռնատափաստանային իժը -Vipera eriwanensis, գյուրզան Macrovipera /Vibera/ lebetina և այլն: ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված տեսակներից քարքարոտ կիսաանապատներում և նախալեռնային քսերոֆիտ բուսականությամբ տեղամասերում հանդիպում են առաջավորասիական մաբույան - Trachylepis septemtaeniata, երկարավոտ սցինկը - Eumeces schneideri, խոնավ տեղամասերում, անտառեզրին, գետահովիտներում հազվադեպ հանդիպում են Կովկասյան կատվաօձը - Telescopus fallax, անդրկովկասյան սահնօձերը - Elaphe hohenackeri, կիսաանապատային բուսականությամբ քարքարոտ տեղամասերում` Սատունինի սևագլուխ ռինխոկալամուսը -Rhynchocalamus melanocephalus satunini: Միջազգային Կարմիր գրքում գրանցված տեսակներից են լեռնային քսերոֆիտ անտառներում, գիհու նոսրանտառներում և լեռնային տափաստանների քարքարոտ լանջերին (1500-2000 մ) հանդիպող հայկական իժը Vipera (Montivipera) raddri և կիսաանապատային գոտում հանդիպող` միջերկրածովային կրիան-Testudo graeca:
Կաքավաբերդի տեղամասում հայկական իժի բիոտոպային տեղաբաշխման և տեղաշարժերի պարզաբանման նպատակով, ռադիոտելեմետրիկ մեթոդի կիրառման շնորհիվ 2004-2006 թթ. կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ տարվա ընթացքում այս տեսակը բարձրանում է 1500 մ մինչև սուբալպիական գոտու քարքարոտ տեղամասերը (մինչև 2200 մ ծ.մ.), որը գտնվում է արգելոցի սահմաններից դուրս: Ռադիոտելեմետրիկ մեթոդի կիրառման շնորհիվ հնարավոր է դարձել նաև գնահատել իժերի անհատական տարածքի չափերը, մարմնի սեզոնային ակտիվության և միկրոբիոտոպների օգտագործման առանձնահատկությունները: Օձերի տեղադիրքի և բիոտոպների ծովի մակերևույթից բարձրությունը (GPS սարքի միջոցով) ցույց է տալիս, որ այս տեսակը կյանքի ընթացքում կատարում է սեզոնային տեղաշարժեր մի լանդշաֆտային գոտուց մյուսը: Այս ծրագրի իրականացման արդյունքում մշակվել են կոնկրետ առաջարկներ արգելոցում այս տեսակի պահպանության համար:
Սողունների հազվագյուտ տեսակների պահպանության միջոցառումներ.
ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանության ինստիտուտի կողմից նախկինում իրականացրած հետազոտությունների արդյունքները թույլ են տալիս գնահատել վերոհիշյալ տեսակների արեալները, պոպուլյացիաների արդի վիճակը և կատարել համապատասխան առաջարկներ, որոնք նպատակահարմար է օգտագործել պետարգելոցի սահմանների վերանայման, ճշգրտման և քարտեզագրման աշխատանքների իրականացման ընթացքում:
Ընդհանուր առմամբ կարելի է նշել, որ բոլոր լանդշաֆտային գոտիներում սողունների մեծ մասի բնակության համար որպես պարտադիր պայման է հանդիսանում թաքստոցների առկայությունը` մկնանման կրծողների բները, քարքարոտ զառիվայրերը, քարակույտերը, ժայռային ցցվածքները և գոյացությունները, բազմապիսի ճեղքերը, դատարկությունները և այլն: Այս տեսանկյունից սողունների վրա ազդող բացասական գործոնների շարքում առաջին հերթին կարելի է նշել բնական ապրելավայրերի ոչնչացումը և շահագործումը /խոտհունձ, անասունների արածեցում, չկանոնակարգված զբոսաշրջություն և այլն/: Արգելոցի տարածքում պոտենցիալ վտանգ ներկայացնող գործունեություն կարելի է համարել չկանոնակարգված զբոսաշրջության կազմակերպումը:
Անհրաժեշտ միջոցառումներ.
1. Ընդհանուր արգելոցային ռեժիմի պահպանության դեպքում սողունները և երկկենցաղները բիոտեխնիկական միջոցառումների և պահպանության հատուկ միջոցների կարիք չեն զգում, սակայն անհրաժեշտ է իրականացնել այնպիսի հազվագյուտ տեսակների մոնիտորինգ, ինչպիսիք են Միջազգային Կարմիր գրքում գրանցված հայկական իժը Vipera (Montivipera) raddri, միջերկրածովային կրիան - Testudo graeca, ինչպես նաև էվրիբիոնտ, սովորական հանդիպող տեսակների մոնիտորինգ` կովկասյան ագաման - Laudakia caucasia, կիսաանապատային գոտում հանդիպող տեսակների մոնիտորինգ` բարեկազմ օձագլուխը - Ophisops elegans, Շտրաուխի մողեսիկը - Eremias strauchi և ստենոբիոնտ տեսակների մոնիտորինգ` շերտավոր մերկաչքը- Ablepharus bivittatus, լեռնատափաստանային իժը -Vipera eriwanensis:
2. Հայկական և լեռնատափաստանային իժերի պահպանության համար անհրաժեշտ է արգելոցի մեջ ընդգրկել Կաքավաբերդին հարող լեռնատափաստանային և մերձալպյան գոտու համապատասխան բիոտոպները:
3. ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանության ինստիտուտի կողմից իրականացվող հետազոտությունների արդյունքները թույլ են տալիս առայժմ դրական գնահատել վերոհիշյալ տեսակների պոպուլյացիաների արդի վիճակը: Սակայն անհրաժեշտ են լրացուցիչ հետազոտություններ իրականացնել առանձին հազվագյուտ և անհետացող տեսակների (հայկական իժ, միջերկրածովային կրիա, անդրկովկասյան սահնօձ, շերտավոր մերկաչք) արեալների սահմանների ճշգրտման համար:
4. Տուրիստական երթուղիների շահագործման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել հայկական իժի սեզոնային ակտիվությունը և ապրիլի 20-ից մինչև մայիսի 20-ը սահմանափակել զբոսաշրջիկների այցը Կաքավաբերդ տանող երթուղիով: Այդ ժամանակահատվածում իժերը հաճախ դուրս են գալիս հենց ձորակի մեջ գտնվող երթուղու վրա: Նման սահմանափակումը ուղղված է առաջին հերթին այցելուների անվտանգության ապահովմանը, ինչպես նաև բազմացման շրջանում անհանգստության գործոնի բացառմանը:
5. Խոսրովի պետարգելոցի սողունների ֆաունայի կիսաանապատային գոտուն բնորոշ տեսակների արեալների ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ մի շարք հազվագյուտ և անհետացող տեսակներ /պարսկական կլորագլուխ, սևագլուխ ռինխոկալամուս/ հիմնականում հանդիպում են արգելոցի տարածքից դուրս գտնվող ՈՒրցասարին հարող նախալեռնային գոտում, որտեղ անհրաժեշտ է սահմանը ընդարձակել և տանել ջրբաժանով:
3.5.4. Երկկենցաղներ
Արգելոցի տարածքում ապրում են 5 տեսակի երկկենցաղներ: Ջրաճահճային էկոհամակարգերում լայնորեն տարածված և բավական հաճախ հանդիպող տեսակներից են լճագորտը-Rana ridibunda և կանաչ դոդոշը-Bufo viridis: Բարձր լեռնային գոտում հոսող որոշ գետակներում սովորական է փոքրասիական գորտը-Rana macrocnemis: Համեմատաբար հազվադեպ հանդիպող տեսակներից է փոքրասիական ծառագորտը-Hyla savignyi: Հավանաբար կիսաանապատային գոտու ջրաճահճային տեղամասերում հանդիպում է նաև ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված Սիրիական սխտորագորտը-Pelobates syriacus:
Կախված սխտորագորտի գիշերային կենսակերպի հետ, արգելոցի Խոսրովի տեղամասի սահմանակից Տափի բերդ ամրոցի տարածքում գտնվող բնական աղբյուրների շրջակայքում անհրաժեշտ է իրականացնել լրացուցիչ և հատուկ մեթոդներով հետազոտություններ այս տեսակի հանդիպման հավաստիությունը ստուգելու համար:
3.5.5. Ձկներ
Արգելոցը աչքի է ընկնում գետային ցանցի առատությամբ: Հիմնական գետերը Ազատ, Խոսրով և Վեդի գետերն են իրենց բազմաթիվ վտակներով: Արգելոցի գետերում ձկներից հանդիպում են 9 տեսակներ` կարմրախայտը - Salmo trutta fario, Քուռի կողակը - Capoeta capoeta, Քուռի բեղլուն - Barbus lacerta cyri, Քուռի սպիտակաձուկը - Alburnus filippi, անդրկովկասյան սպիտակաձուկը - Alburnus alburnus hohenackeri, հայկական տառեխիկը - Alburnoides bipunctatus, ոսկեգույն ծական - Sabanejewia aurata, անգորական լերկաձուկը - Nemacheilus angorae, կովկասյան լերկաձուկը - Barbatula barbatula caucasica:
Անհրաժեշտ միջոցառումներ.
1. 1980 -ական թվականներին Խոսրով գետի վրա կատարվել են կարմրախայտի արհեստական բազմացման և ռեինտրոդուկցիայի աշխատանքներ` գետում կարմրախայտի թվաքանակի վերականգնման նպատակով: Նման աշխատանքների իրականացման անհրաժեշտությունը արդիական է նաև այսօր:
2. Պետք է նշել, որ Խոսրովի արգելոցի գետային համակարգում իխտիոֆաունայի տեսակային կազմի գույքագրման հատուկ աշխատանքներ երբեք չեն իրականացվել, ուստի նման աշխատանքների իրականացման անհրաժեշտությունը ինքնին ակնհայտ է:
| ԳԼՈՒԽ 4. |
ԱՐԳԵԼՈՑԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ |
4.1. Արգելոցի կառավարումը և կառուցվածքը
Համաձայն «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքի (հոդված 5) «բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարումը իրականացվում է Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով` ըստ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից հաստատված` բնության հատուկ պահպանվող տարածքների կանոնադրությունների և կառավարման պլանների»:
2002 թ. մայիսի 30-ին ՀՀ կառավարության թիվ 925-Ն որոշմամբ հաստատվել են «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության (ՊՈԱԿ) և «Խոսրովի անտառ» պետարգելոցի կանոնադրությունները:
2007 թ. ՀՀ կառավարության տարբեր որոշումներով (25.01. 2007 թ. N 975-Ն որոշում, 24.05.2007 թ. No 673-Ն որոշում) «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության (ՊՈԱԿ) ենթակայությանն են հանձնվել նոր ստեղծված «Խոր վիրապ», ինչպես նաև «Գոռավանի ավազուտներ» պետական արգելավայրերը:
«Խոր վիրապ» պետական արգելավայր
«Խոր Վիրապ» պետական արգելավայրը ստեղծվել է «Խոր Վիրապ» պետական արգելավայր ստեղծելու և Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2002 թվականի մայիսի 30-ի N 925-ն որոշման մեջ լրացումներ և փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ կառավարության N 975-Ն որոշման (25.01. 2007 թ.) համաձայն և գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Արարատի մարզի Փոքր Վեդի գյուղական համայնքի վարչական սահմաններում, Արաքս գետի ձախակողմյան մասի Խոր Վիրապ եկեղեցական համալիրի և Արտաշատ հնագույն մայրաքաղաքի աջակողմյան հատվածում գտնվող 50,28 հեկտար խոնավ տարածքի վրա:
Արգելավայրի կազմակերպման հիմնական նպատակը միջազգային նշանակություն ունեցող խոնավ տարածքի էկոհամակարգի, բուսական ու կենդանական աշխարհի` հատկապես ջրլող թռչունների ու դրանց ապրելավայրերի, հազվագյուտ բուսատեսակների ու դրանց աճելավայրերի պահպանության, բնականոն զարգացման, վերարտադրության ու կայուն օգտագործման ապահովումն է:
Արգելավայրի հատուկ պահպանության օբյեկտներ են հանդիսանում մերձարաքսյան խոնավ տարածքի էկոհամակարգի յուրահատուկ կենդանական աշխարհը և ջրաճահճային բուսականությունը:
Արգելավայրի վրա բացասական ներգործություն ունեցող տնտեսական գործունեությունը սահմանափակելու կամ արգելելու նպատակով 100 մ լայնությամբ շրջագծով տարածքը սահմանվում է որպես պահպանման գոտի:
«Գոռավանի ավազուտներ» պետական արգելավայր
«Գոռավանի ավազուտներ» պետական արգելավայրը ստեղծվել է ՀՍՍՀ Մինիստրների Սովետի 29.01.1959թ. N 20 որոշմամբ 200 հա տարածքի վրա:
«Գոռավանի ավազուտներ» արգելավայրը ներկայումս զբաղեցնում է 95,99 հեկտար տարածք, «Խոր Վիրապ» պետական արգելավայր ստեղծելու և Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2002 թվականի մայիսի 30-ի N 925-ն որոշման մեջ լրացումներ և փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ կառավարության N 975-Ն որոշման (25.01. 2007 թ.) համաձայն:
Արգելավայրը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Արարատի մարզի Գոռավան գյուղական համայնքի հարավարևելյան մասում` Արարատյան հարթավայրի նախալեռնային գոտում, ծովի մակերևույթից 920-980 մետր բարձրության վրա:
Արգելավայրի կազմակերպման հիմնական նպատակը Անդրկովկասում եզակի անապատային էկոհամակարգի, բուսական և կենդանական աշխարհի ամբողջականության պահպանության, վերարտադրության ու կայուն օգտագործման ապահովումն է:
Արգելավայրի հատուկ պահպանության օբյեկտներ են հանդիսանում ավազային անապատին յուրահատուկ կենդանական աշխարհը և ավազասեր բուսականությունը:
Արգելավայրի վրա բացասական ներգործություն ունեցող տնտեսական գործունեությունը սահմանափակելու կամ արգելելու նպատակով 100 մետր լայնությամբ շրջագծով տարածքը սահմանվում է որպես պահպանման գոտի:
ՀՀ կառավարության 2005թ. մարտի 17-ի թիվ 439-Ն որոշման 2-րդ կետով ՀՀ Արարատի մարզի Գոռավանի գյուղական համայնքի վարչական սահմաններում գտնվող` պետական սեփականություն հանդիսացող 2394,74 հա հողամասերն անհատույց սեփականության իրավունքով փոխանցվել էր Գոռավանի գյուղական համայնքին, որտեղ ընդգրկված էր նաև 200 հա մակերեսով «Գոռավանի ավազուտներ» պետական արգելավայրը:
Անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 104.1 հոդվածի համայնքն իրավաբանական անձ է, իսկ 83.5 հոդվածի` բացառապես ՀՀ օրենքներով են սահմանվում ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց իրավունքների սահմանափակումները և նրանց պարտականությունները, ինչպես նաև «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի համաձայն համայնքն ինքնուրույն է տնօրինում իր սեփականությունը:
Ելնելով վերոգրյալից կազմակերպվել է համատեղ քննարկում ՀՀ Արարատի մարզպետարանում` մարզպետի, մարզպետարանի աշխատակիցների, Գոռավան գյուղական համայնքի ղեկավարության և ՀՀ բնապահպանության նախարարության ներկայացուցիչների մասնակցությամբ:
Հետագայում ՀՀ բնապահպանության նախարարության ներկայացուցիչները, ՀՀ Արարատի մարզի Գոռավան գյուղական համայնքի ղեկավարության և մարզպետարանի հողաշինարարի հետ համատեղ այցելել են Գոռավան գյուղական համայնք և տեղում դաշտային ուսումնասիրություններ կատարել համայնքի վարչական սահմաններում գտնվող «Գոռավանի ավազուտներ» պետական արգելավայրի տեղադիրքը պարզելու և ընդհանուր համաձայնություն ձեռք բերելու նպատակով: Ստացված տվյալները և Գոռավան գյուղական համայնքի թվայնացված քարտեզները ճշգրտվել են «Հողաշինարարության, անշարժ գույքի գնահատման և համակարգված դիտարկումների կենտրոն» ՊՈԱԿ-ում: Ստացված ճշգրտված քարտեզները ներկայացվել են Գոռավան գյուղական համայնքի ղեկավարության քննարկմանը և գյուղական համայնքի ավագանու որոշմամբ կնքվել է քարտեզը ու տրվել է համաձայնություն (20.06.07թ. ՀՀ Արարատի մարզի Գոռավանի գյուղական համայնքի ավագանու նիստի թիվ 4-1 արձանագրությունից քաղվածք) Արարատի մարզի Գոռավան գյուղական համայնքի վարչական սահմաններում գտնվող 1421,68 հեկտար գյուղատնտեսական նշանակության (մասնավորեցման ոչ ենթակա) հողերից 74,21 հեկտարը նվիրաբերել Հայաստանի Հանրապետությանը և փոխադրել հատուկ պահպանվող տարածքների հողերի կատեգորիա:
Արգելավայրերի հիմնական խնդիրներն են`
ա) արգելավայրի լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության բնականոն զարգացման ապահովումն ու պահպանությունը.
բ) վայրի բուսատեսակների և կենդանիների բնական միջավայրի պահպանությունը,
գ) վտանգված, կրիտիկական վիճակում գտնվող, խոցելի, անհետացման եզրին գտնվող, ինչպես նաև Հայաստանի Կարմիր գրքում ընդգրկված բույսերի և կենդանիների տեսակների պահպանությունն ու վերարտադրությունը.
դ) գիտաճանաչողական և էկոլոգիական զբոսաշրջության իրականացման նախադրյալների ստեղծումը:
Արգելավայրերի ռեժիմը
1. Արգելավայրի տարածքում արգելվում են`
1) ցանկացած գործունեություն, որը խախտում է արգելավայրի բնական համալիրների զարգացման բնականոն ընթացքը, ինչպես նաև սպառնում է բնական միջավայրի անվտանգությանը.
2) տարածքի ջրաբանական ռեժիմը խախտող ցանկացած գործունեություն.
3) տնտեսական և բնակելի օբյեկտների շինարարությունն ու շահագործումը, ճանապարհների, խողովակաշարերի, էլեկտրահաղորդման գծերի և հաղորդակցության այլ ուղիների շինարարությունը (բացառությամբ արգելավայրի գործունեության համար անհրաժեշտ օբյեկտների).
4) օգտակար հանածոների հանքավայրերի, երևակումների շահագործումը, հանքանյութեր վերամշակող օբյեկտների տեղաբաշխումը և հողային ու բուսական ծածկույթի խախտումը.
5) թունաքիմիկատների և հանքային պարարտանյութերի օգտագործումը.
6) ռադիոակտիվ նյութերի և թափոնների, ինչպես նաև մարդու առողջության և շրջակա միջավայրի համար վտանգավոր կամ թունավոր այլ նյութերի արտադրությունը, օգտագործումը և պահեստավորումը.
7) էկոլոգիապես վնասակար, Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված թույլատրելի նորմերը գերազանցող արտանետումներ և կեղտաջրեր առաջացնող տեխնոլոգիաների օգտագործումը.
8) տարածքի հողի հերկումը:
2. Արգելավայրի տարածքում օրենքով սահմանված կարգով թույլատրվում է իրականացնել`
1) մարդու գործունեության հետևանքով բնական էկոհամակարգերի հավասարակշռված վիճակը խախտող երևույթներն ու գործընթացները կանխարգելող միջոցառումներ.
2) մարդու, կենդանիների և բույսերի համար առանձնահատուկ վտանգ ներկայացնող հիվանդությունների, վնասատուների և վարակի օջախների վերացման աշխատանքներ.
3) էկոլոգիական, գիտաճանաչողական էքսկուրսիաներ և զբոսաշրջություն.
4) էկոհամակարգին բնորոշ հազվագյուտ և անհետացող բույսերի և կենդանիների տեսակների վերարտադրությանը նպատակաուղղված միջոցառումներ.
5) գիտահետազոտական ուսումնասիրություններ:
3. Արգելավայրի պահպանման գոտու տարածքում թույլատրվում է ցանկացած գործունեություն, որը անմիջականորեն կամ անուղղակի կերպով բացասական ազդեցություն չի թողնում արգելավայրի ավազային անապատին բնորոշ կենդանական աշխարհի և ավազասեր (պսամոֆիլ) բուսականության վրա, մասնավորապես, Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված թույլատրելի նորմերը գերազանցող թունավոր նյութերի և փոշու արտանետումներ, ինչպես նաև չորային միկրոկլիմայական պայմանները խախտող գործողություն` ջրամբարի կառուցում:
4. Արգելավայրի տարածքում բնապահպանական և բնօգտագործման ռեժիմների պահպանության նկատմամբ պետական վերահսկողությունն իրականացնում է պետական լիազորված մարմինը` «Բնապահպանական վերահսկողության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված կարգով:
5. Բնապահպանական ռեժիմները և բնօգտագործման թույլատրելի ձևերը խախտող կազմակերպությունները և քաղաքացիները պատասխանատվություն են կրում օրենքով սահմանված կարգով:
«Խոսրովի անտառ» ՊՈԱԿ
1. Համաձայն «Խոսրովի անտառ» ՊՈԱԿ-ի կանոնադրության կազմակերպության գործունեության առարկան և նպատակը արգելոցի և արգելավայրերի տարածքների բնական էկոհամակարգերի, լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության, բնության ժառանգության գիտական ուսումնասիրության, պահպանության, պաշտպանության, հաշվառման, գույքագրման, դիտանցի և բնության տարեգրության վարման ապահովումն է:
2. Այդ նպատակով կազմակերպությունը`
1) ապահովում է արգելոցի և արգելավայրերի տարածքների բնական էկոհամակարգերի, լանդշաֆտային ու կենսաբանական բազմազանության, գենոֆոնդի, բնության ժառանգության պահպանությունը, կազմակերպում և իրականացնում է դրանց գիտական ուսումնասիրությունը.
2) կազմակերպում և իրականացնում է բնական էկոհամակարգերի ու դրանց բաղադրիչների, բուսական և կենդանական աշխարհի հաշվառումը և նախապատրաստում կադաստրի վարման համար անհրաժեշտ տվյալները.
3) իրականացնում է էկոլոգիական դիտանց, վարում բնության տարեգրությունը և կազմակերպում բնության թանգարանի գործունեությունը: Թանգարանում պահպանվում ու ցուցադրվում են արգելոցի և Հայաստանի Հանրապետության Արարատի մարզի էկոհամակարգերի և դրանց տարրերի վերաբերյալ ցուցանմուշներ, հավաքածուներ ու տեղեկատվություն.
4) կանխարգելում է մարդու գործունեության հետևանքով արգելոցի և արգելավայրերի բնական էկոհամակարգերի հավասարակշռությունը խախտող գործողություները և «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված դեպքերում իրականացնում խախտված էկոհամակարգերի վերականգնման միջոցառումներ.
5) կազմակերպում է գիտաճանաչողական զբոսաշրջություն (այդ թվում` էկոզբոսաշրջություն).
6) սահմանված կարգով իրականացնում է հրդեհային անվտանգության միջոցառումներ.
7) ապահովում է ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց կողմից արգելոցի և արգելավայրերի կանոնադրություններով սահմանված դրույթների կատարումը.
8) իր իրավասության սահմաններում իրականացնում է բնակչության էկոլոգիական կրթությանն ու դաստիարակությանն ուղղված միջոցառումներ.
9) ծրագրում և կազմակերպում է գիտահետազոտական աշխատանքներ.
10) անդամակցում է միջազգային բնապահպանական կազմակերպություններին, մասնակցում միջազգային բնապահպանական ծրագրերին.
11) պատրաստում ու հրատարակում է գիտական և գիտաճանաչողական գրականություն ու տեղեկատվական նյութեր.
12) իրականացնում է Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ և կանոնադրությամբ նախատեսված այլ գործառույթներ:
3. Կազմակերպությունն իրականացնում է ձեռնարկատիրական գործունեության հետևյալ տեսակները`
1) գիտաճանաչողական զբոսաշրջության, այդ թվում` էկոզբոսաշրջության կազմակերպում.
2) գիտական ու գիտաճանաչողական գրականության և տեղեկատվական նյութերի պատրաստում ու հրատարակում.
3) բնակչության էկոլոգիական կրթության ու դաստիարակության համար նախադրյալների ապահովում.
4) էկոլոգիական և գիտաճանաչողական զբոսաշրջության հետ կապված սպասարկման ծառայությունների մատուցում.
5) արգելոցին և արգելավայրերին վերաբերող գովազդի կազմակերպում.
6) տեղեկատվության տրամադրում և խորհրդատվություն.
7) արգելոցի պահպանման գոտու և արգելավայրերի տարածքում տարածաշրջանին բնորոշ արժեքավոր, հազվագյուտ և անհետացող կենդանիների ու բույսերի տեսակների վերարտադրության կազմակերպում:
4. Համաձայն «Խոսրովի անտառ» պետարգելոցի կանոնադրության, արգելոցի ստեղծման նպատակներն են`
1) Ազատ և Վեդի գետերի ավազանների ջրային և ցամաքային բնական էկոհամակարգերի զարգացման բնականոն ընթացքի ապահովումը, լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության, բնության ու պատմամշակութային հուշարձանների պահպանությունը,
2) կենտրոնական Հայաստանին բնորոշ հազվագյուտ և անհետացող վայրի բույսերի ու կենդանիների տեսակների, գենոֆոնդի և դրանց ապրելու միջավայրի պահպանությունը,
3) բնական լանդշաֆտների, դրանց առանձին տարրերի բնական գործընթացների ու երևույթների գիտական ուսումնասիրությունը` ուղղված արգելոցի տարածքի բնական էկոհամակարգերում ընթացող գործընթացների կանխատեսմանն ու գնահատմանը, բուսական և կենդանական աշխարհի գենոֆոնդի պահպանմանը, բնության պահպանության գիտական հիմունքների մշակմանը, արգելոցին հարակից տարածքների համար բնության պահպանության և օգտագործման արդյունավետ ձևերի մշակման համար բազայի ապահովմանը.
4) էկոլոգիական դիտանցի կազմակերպման, բնության տարեգրության վարման և տարածաշրջանի բնության թանգարանի կազմակերպման համար բազայի ապահովումը,
5) գիտաճանաչողական զբոսաշրջության զարգացման նախադրյալների ապահովումը,
6) բնակչության էկոլոգիական կրթության ու դաստիարակության համար համապատասխան նախադրյալների ապահովումը:
Կազմակերպության վերահսկումը իրականացնում է ՀՀ բնապահպանության նախարարությունը, որպես բնագավառի լիազորված պետական մարմին: ՊՈԱԿ-ը գտնվում է ՀՀ բնապահպանության նախարարության Կենսառեսուրսների կառավարման գործակալության ենթակայության ներքո:
Կառավարումն իրականացնում է տնօրինությունը, որը բացի ղեկավարությունից և հաշվապահությունից ունի 3 բաժին` պահպանության, գիտության և վարչատնտեսական: Արգելոցի տարածքը բաժանված է չորս տեղամասերի` Գառնու-4135 հա, Կաքավաբերդի-4745 հա, Խոսրովի-6860.8 հա, Խաչաձորի-7354.7 հա: Ներկայումս արգելոցի ընդհանուր տարածությունը կազմում է 23095,5 հա (քարտեզ 8.): 2008 թվականի հաստիքացուցակում կատարվել են հետևյալ փոփոխությունները: Ավելացվել են նոր հաստիքներ «Գոռավանի ավազուտներ» արգելավայրերի համար` արգելավայրի պետ և հսկիչ տեսուչ (4 հաստիք), «Խոր վիրապ» արգելավայրերի համար` արգելավայրի պետ և հսկիչ տեսուչ (2 հաստիք): Արգելոցն ունի թանգարան` Վեդի քաղաքում տեղակայված վարչական շենքում:
Արգելոցը ըստ 2007 թ. հաստիքացուցակի ուներ 70 աշխատակից, աշխատողների աշխատավարձը 2008 թ.-ին 2003թ. նկատմամբ ավելացել է 2.8 անգամ: 2003-2008 թթ. ժամանակահատվածում «Խոսրովի անտառ» պետարգելոց» ՊՈԱԿ-ի ֆինանսավորումը ավելացել է 1.9 անգամ (աղյուսակ 12): 2008թ. դրությամբ կազմակերպության բյուջեն կազմել է 79.247.5 մլն դրամ, իսկ ըստ հաստիքացուցակի ուներ 76 աշխատակից (աղյուսակ 13):
Աղյուսակ 12. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության ֆինանսավորումը 2003-2008 թթ. (բնապահպանական ծախսերը և եկամուտները)
._____________________________________________________________________.
| Ցուցանիշներ |2003 թ.|2004 թ.|2005 թ.|2006 թ.|2007 թ.|2008 |
| | | | | | |(պլանա- |
| | | | | | |յին) |
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Աշխատավարձ |14785.0|15000.0|16318.4|32916.0|35998.4| 41640.0|
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Սոցապ. հատկացումներ | 4720.0| 4992.0| 5817.0| 8324.0| 9844.0| 9822.0|
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Գրասենյակային | 192.0| 0| 1786.0| 1150.0| 1170.0| 8793.6|
|ապրանքներ և նյութեր| | | | | | |
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Գործուղման ծախսեր | 50.0| 50.0| 50.0| 50.0| | 2345.0|
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Տրանսպորտային ծախսեր| 13900|14682.4|15081.4|14100.0|15070.0| 100.0|
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Կապի ծախսեր | 837.0| 450.0| 626.2| 633.6| 968.0| 13000.0|
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Էլեկտրաէներգիայի | 750.0| 1100.0| 1200.0| 1200.0| 1103.0| 800.0|
|ծախսեր | | | | | | |
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Ջրմուղ-կոյուղու | 50.0| | 50.0| 70.0| 90.0| 800.0|
|ծախսեր | | | | | | |
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Հումք, նյութեր | 3044.5| 1665.8| | | 4583.5| 100.0|
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Հիմնական միջոցների | 58.0| 2497.4| | | | |
|մաշվածություն | | | | | | |
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Հեղուկ գազ | | | | | 244.6| |
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Այլ ծախսեր | 750.0| 1682.4| 1191.0| 1595.7| 2776.0| 1977.2|
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Հարկեր /ԱԱՀ/ | 2983.5| | | 6874.7| | 7547.7|
|____________________|_______|_______|_______|_______|_______|________|
|Ընդամենը ծախս |42120.0|42120.0|42120.0|66914.0|71847.5|79.247.5|
._____________________________________________________________________.
Աղյուսակ 13. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» ՊՈԱԿ հաստիքային ցուցակ 2008թ.
._________________________________________________________________.
|ՀՀ| Պաշտոնների անվանումը |Հաստիք- |Պաշտո- |Ընդա- |Սոցապ- |
| | |ների |նային |մենը |վճար |
| | |թվաքա- |դրույքա-|աշխատա-| |
| | |նակը |չափը |վարձի | |
| | |(միավոր)|(դրամ) |ֆոնդը | |
| | | | |(դրամ) | |
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|1 |Տնօրեն | 1 | 140000| 140000| 21000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
| |ԸՆԴԱՄԵՆԸ | 1 | | 140000| 21000|
|_________________________________________________________________|
|Վարչատնտեսական բաժին |
|_________________________________________________________________|
|1 |Գլխավոր հաշվապահ | 1 | 90000| 90000| 17500|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|2 |Հաշվապահ | 1 | 50000| 50000| 11500|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|3 |Հաշվետար-գանձապահ | 1 | 45000| 45000| 10750|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|4 |Գործավար | 1 | 45000| 45000| 10750|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|5 |Կադրերի տեսուչ | 1 | 45000| 45000| 10750|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|6 |Ինժեներ-մեխանիկ | 1 | 60000| 60000| 13000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|7 |Տրակտորիստ | 1 | 40000| 40000| 10000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|8 |Վարորդ | 12 | 40000| 480000| 12000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|9 |Էլեկտրիկ-փականագործ | 1 | 40000| 40000| 10000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|10|Վարչական շենքի պահակ | 2 | 35000| 70000| 18500|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|11|Հավաքարար | 2 | 35000| 70000| 18500|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|12|Ձիապահ | 1 | 40000| 40000| 10000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
| |ԸՆԴԱՄԵՆԸ | 25 | |1075000| 26125|
|_________________________________________________________________|
| Գիտական բաժին |
|_________________________________________________________________|
|1 |Տնօրենի տեղակալ | 1 | 110000| 110000| 19500|
| |գիտության գծով - | | | | |
| |Գիտության բաժնի պետ | | | | |
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|2 |Ավագ գիտաշխատող | 1 | 50000| 50000| 11500|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|3 |Գիտաշխատող | 1 | 40000| 40000| 10000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|4 |Մաշկաքանդակագործ | 1 | 40000| 40000| 10000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|5 |Թանգարանի վարիչ | 1 | 50000| 50000| 11500|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|6 |Լաբորանտ | 1 | 40000| 40000| 10000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
| |ԸՆԴԱՄԵՆԸ | 6 | | 330000| 72500|
|_________________________________________________________________|
|Պահպանության բաժին |
|_________________________________________________________________|
|1 |Տնօրենի տեղակալ | 1 | 110000| 110000| 19500|
| |պահպանության գծով | | | | |
|_________________________________________________________________|
|Որսահսկողական խումբ |
|_________________________________________________________________|
|1 |Խմբի պետ | 1 | 55000| 55000| 12250|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|2 |Տեսուչներ (որսհսկիչներ) | 7 | 40000| 280000| 70000|
|__|______________________________________________________________|
| |ԸՆԴԱՄԵՆԸ 8 335000 82250|
|_________________________________________________________________|
|Գառնիի տեղամաս | | | | |
|_______________________________|________|________|_______|_______|
|1 |Տեղամասի պետ | 1 | 55000| 55000| 12250|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|2 |Տեղամասի տեսուչներ | 7 | 40000| 280000| 70000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
| |ԸՆԴԱՄԵՆԸ | 8 | | 335000| 82250|
|_________________________________________________________________|
|Կաքավաբերդի տեղամաս |
|_________________________________________________________________|
|1 |Տեղամասի պետ | 1 | 55000| 55000| 12250|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|2 |Տեղամասի տեսուչներ | 5 | 40000| 200000| 50000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
| |ԸՆԴԱՄԵՆԸ | 6 | | 255000| 62250|
|_________________________________________________________________|
|Խոսրովի տեղամաս |
|_________________________________________________________________|
|1 |Տեղամասի պետ | 1 | 55000| 55000| 12250|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|2 |Տեղամասի տեսուչներ | 7 | 40000| 280000| 70000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
| |ԸՆԴԱՄԵՆԸ | 8 | | 335000| 82250|
|_________________________________________________________________|
|Խաչաձորի տեղամաս |
|_________________________________________________________________|
|1 |Տեղամասի պետ | 1 | 55000| 55000| 12250|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|2 |Տեղամասի տեսուչներ | 7 | 40000| 280000| 70000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
| |ԸՆԴԱՄԵՆԸ | 8 | | 335000| 82250|
|_________________________________________________________________|
|«Խոր վիրապ» պետական արգելավայր |
|_________________________________________________________________|
|1 |Պետ | 1 | 50000| 50000| 11500|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|2 |Տեսուչներ | 2 | 40000| 80000| 20000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
| |ԸՆԴԱՄԵՆԸ | 3 | | 130000| 31500|
|_________________________________________________________________|
|«Գոռավանի ավազուտներ» պետական արգելավայր |
|_________________________________________________________________|
|1 |Պետ | 1 | 50000| 50000| 11500|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
|2 |Տեսուչներ | 1 | 40000| 40000| 10000|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
| |ԸՆԴԱՄԵՆԸ | 2 | | 90000| 21500|
|__|____________________________|________|________|_______|_______|
| |ԸՆԴԱՄԵՆԸ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ | 76 | |3470000| 818500|
._________________________________________________________________.
5. Արգելոցի կառավարման առանձնահատկությունների վերլուծության ընթացքում վեր են հանվել հետևյալ խնդիրները.
1) նորմատիվային դաշտի բացակայություն, արգելոցի կանոնադրական խնդիրների անբավարար իրականացում,
2) մասնագիտացված և համապատասխան որակավորում ունեցող կադրերի պակաս, անձնակազմի թերի քանակություն` հատկապես գիտական բաժնում,
3) տեխնիկական թույլ հագեցվածություն, անբավարար ֆինանսական միջոցներ,
4) կանոնադրությամբ թույլատրված ձեռնարկատիրական գործունեության և եկամուտների բացակայություն:
4.2. Պահպանություն
«Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքի (Հոդված 20) համաձայն բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համար սահմանվում է պահպանման գոտու ռեժիմ, որի համաձայն բնության հատուկ պահպանվող տարածքների պահպանման գոտում արգելվում է տնտեսական գործունեություն, որը կարող է սպառնալ այդ տարածքների էկոհամակարգերի կայունությանը, բուսական և կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչների, գիտական կամ պատմամշակութային արժեք ունեցող օբյեկտների պահպանությանը: Պահպանման գոտին սահմանում է ՀՀ կառավարությունը (Հոդված 7):
Համաձայն «Խոսրովի անտառ» պետարգելոցի կանոնադրության (գլուխ 3) արգելոցի պահպանությունը իրականացնում է «Խոսրովի անտառ պետական արգելոց» պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունը:
4.2.1. Արգելոցի պահպանության և օգտագործման ռեժիմը
1. Արգելոցի պահպանման գոտին ընդգրկում է արգելոցին հարող տարածքում Ազատ և Վեդի գետերի ջրհավաք ավազանների ջրբաժանային գծերով սահմանափակված տարածքը: Պահպանման գոտու տարածքում կարող են ընդգրկվել տարբեր սեփականատերերի պատկանող հողամասեր, այդ թվում` համայնքների վարչական տարածքներում ներառված տարածքներ: Դրանց օգտագործումը կարգավորվում է Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով:
Արգելոցի պահպանման գոտու տարածքում թույլատրվում է արգելոցի էկոհամակարգին և դրա բնականոն զարգացմանը չվնասող` լիազորված պետական մարմնի հետ համաձայնեցված ցանկացած տնտեսական գործունեություն:
2. Համաձայն «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքի (հոդված 16) պետական արգելոցի տարածքում արգելվում է.
1) ջրային ռեսուրսների օգտագործումը` ջրային համակարգերի միջոցով և ջրային ռեժիմը խախտող ցանկացած գործունեություն.
2) տնտեսական և բնակելի օբյեկտների, ճանապարհների, խողովակաշարերի, էլեկտրահաղորդման գծերի և հաղորդակցության այլ ուղիների շինարարությունն ու շահագործումը, բացառությամբ պետական արգելոցի գործունեության համար անհրաժեշտ օբյեկտների (անտառապահի տնակ, արգելափակոց, սահմանանշան և այլ).
3) բուսական և կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչների բնակության միջավայրի պայմանների խախտումը.
4) որսորդությունը, ձկնորսությունը,
5) կենդանիների և բույսերի նոր տեսակների, կենսատեխնոլոգիաների միջոցով ստացված գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմների (տեսակների) ներմուծումը և օգտագործումը, ինչպես նաև առանձին տեսակների քանակի մեծացման կամ պակասեցման նպատակով տարվող որևէ աշխատանք.
6) բույսերի, ծաղիկների, պտուղների և սերմերի մթերումը, բացի արգելոցի տարածքի գիտական հետազոտությունների համար նախատեսված հավաքածուների հավաքը.
7) անտառահատումները, անասունների արածեցումը, խոտհունձը և բուսական ծածկույթի այլ խախտումներ.
8) թունաքիմիկատների օգտագործումը բույսերի պաշտպանության նպատակով, ինչպես նաև հանքային պարարտանյութերի օգտագործումը.
9) ռադիոակտիվ նյութերի և թափոնների, ինչպես նաև մարդու առողջության և շրջակա միջավայրի համար վտանգավոր կամ թունավոր այլ նյութերի արտադրությունը, օգտագործումը և պահեստավորումը.
10) երկրաբանական ուսումնասիրության աշխատանքները, որոնք առաջացնում են հողային ծածկույթի խախտում.
11) օգտակար հանածոների հանքավայրերի, երևակումների շահագործումը, հանքանյութեր վերամշակող օբյեկտների տեղաբաշխումը.
12) ընդհանուր օգտագործման ճանապարհներից և ջրային ուղիներից դուրս շարժիչային և թրթուրավոր տրանսպորտային միջոցների երթևեկությունը և կանգառը ճանապարհային ցանցի սահմաններից դուրս կամ դրա համար չնախատեսված վայրերում,
13) ցանկացած այլ գործունեություն, որը խախտում է բնական համակարգերը և օբյեկտները, կամ սպառնում է դրանց պահպանությանը:
3. Համաձայն «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքի (հոդված 26) պետական արգելոցների տարածքներում թույլատրվում են օգտագործման հետևյալ ձևերը.
1) բնական էկոհամակարգերի, կենսաբազմազանության, լանդշաֆտների, բնության ժառանգության գիտական ուսումնասիրությունները, հաշվառումը, գույքագրումը, մոնիտորինգը.
2) պետական արգելոցի կառավարման պլաններով սահմանված երթուղիներով ճանաչողական զբոսաշրջության կազմակերպումը.
3) ուսումնական հաստատությունների կրթադաստիարակչական և ուսումնաարտադրական պրակտիկաների անցկացումը.
4) լիազորված պետական մարմնի սահմանած կարգով խոտհունձ և մեղվաբուծություն` պետական արգելոցի և դրա աշխատակիցների կարիքների համար հատկացված հողակտորներում.
4. Պահպանության ծառայության աշխատողը ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով իրավունք ունի պահել, կրել, օգտագործել ծառայողական զենք, զինամթերք, ռետինե ձողեր, ինքնապաշտպանության միջոցներ (արցունքաբեր գազ, զրահաթիկնոց) և կրել համազգեստ:
5. Ծառայողական պարտականությունները կատարելու ժամանակ պահպանության ծառայության աշխատողների առողջությանը և գույքին պատճառված վնասի հատուցումը կատարվում է օրենքով սահմանված կարգով:
4.2.2. Արգելոցի պահպանության խնդիրները
1. Պետական արգելոցի պահպանության աշխատանքները իրականացվում են պահպանության ծառայության և տեղամասային տեսուչների միջոցով:
2. Արգելոցի տարածքում գիտական ուսումնասիրությունները, հաշվառումը, գույքագրումը և մոնիտորինգը համակարգված բնույթ չունեն, արգելոցը չունի կառավարման պլան, իսկ ճանաչողական զբոսաշրջությունը կանոնակարգված և կազմակերպված բնույթ չի կրում:
3. Արգելոցի տարածքում և պահպանման գոտում առկա են ապօրինի հողօգտագործման և շինարարության դեպքերը: Հատկապես խնդրահարույց են Եղեգնավանի, Փոքր Վեդու, ՈՒրցաձորի գյուղական համայնքներին սեփականության իրավունքով հատկացված հողատարածքներում ամառանոցների կառուցման նպատակով հողահատկացման և կառուցապատման գործունեությունը: Սկսած 2000 թվականից մի քանի դատական գործեր են հարուցվել ապօրինի հողահատկացման կապակցությամբ: Արգելոցի Գառնու տեղամասի Մեծ Գիլանլար գյուղատեղում փաստացի ներկայումս էլ գոյություն ունեն գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվող մի քանի տնտեսություններ:
4. Արգելոցի տարածքում որսագողության դեպքերը չնայած մեծ չափերի չեն հասնում սակայն հիմնախնդիրը կա և սպառնում է հատկապես Կարմիր գրքում գրանցված կենդանիների տեսակների (բեզոարյան այծ, հայկական մուֆլոն, գորշ արջ) գոյությանը: Արգելոցի տարածքում պահպանության այս խնդիրն ապահովված է մասամբ: Բույսերի ապօրինի օգտագործման հաճախակի դեպքեր են կատարվում հարակից համայնքների բնակչության կողմից: Արգելոցի տարածքում էական անտառհատումներ չկան, սակայն անասունների արածեցումն ու խոտհունձը պահպանության ռեժիմի հիմնական խախտումներից են:
5. Արգելոցի տարածքում ջրային ռեժիմի պահպանության հիմնական խնդիրը արգելոցի պահպանման գոտում տարածքի ջրային ռեսուրսների աղտոտումն ու ՓՀԷԿ-րի գործարկման նպատակով ջրի օգտագործումն է:
Որոշակի խնդիրներ կան փոքր ՀԷԿ-րի կառուցման նախագծերում նշված նորմատիվները վերանայելու առումով (էկոլոգիական թողք, ձկնապաշտպան կառույցներ և այլն): Նման կառույցներ կան Գողթ և Ազատ գետերի վրա, քննարկման փուլում է գտնվում Վեդի գետի վրա ՀԷԿ-ի կառուցման նախագիծը, որը ի դեպ ըստ նախագծի պետք է կառուցվի Խաչաձորի տեղամասի 39 քառակուսու տարածքի վրա:
6. «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքի մասին» ՀՀ օրենքի (Հոդված 23) համաձայն բնության հատուկ պահպանվող տարածքի պահպանությունն իրականացնող իրավաբանական անձի պահպանության ծառայության աշխատողների իրավունքները և պարտականություններն են`
1) ապահովել բնության հատուկ պահպանվող տարածքի կանոնադրությամբ սահմանված բնապահպանական նորմերի և կանոնների պահանջների կատարումը.
2) կանխել բնության հատուկ պահպանվող տարածքի սահմանված ռեժիմը խախտող ցանկացած գործողություն.
3) ծառայողական պարտականությունները կատարելիս ունենալ անձը հաստատող համապատասխան փաստաթուղթ.
4) Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված կարգով պահել, կրել, օգտագործել ծառայողական զենք, զինամթերք, ռետինե ձողեր, ինքնապաշտպանության միջոցներ (արցունքաբեր գազ, զրահաթիկնոց) և կրել համազգեստ,
5) ստուգել իրավախախտողի անձը հաստատող փաստաթուղթը.
6) օրենքներով և իրավական այլ ակտերով սահմանված կարգով և դեպքերում իրականացնել բնության հատուկ պահպանվող տարածքների պահպանության հետ կապված այլ գործողություններ:
7. Արգելոցի պահպանության խնդիրների իրականացմանը ծառայող նյութատեխնիկական բազան ձևավորվել է 1960-ական թվականներից մինչև 1991 թ. և ներկայումս հիմնականում պիտանի չէ հետագա օգտագործման համար: Մասամբ բացակայում են պահպանության համար անհրաժեշտ տեխնիկական, ռադիոկապի միջոցները, անձնակազմը չունի տաբելային զենք:
Պահպանության և որստեսչական ծառայությունների աշխատակիցները կրել են տարիների ընթացքում պիտանիությունը կորցրած հարթափող որսորդական հրացաններ: 2002-2007 թթ. ընթացքում վերոհիշյալ ծառայություններին տրամադրվել է 6 միավոր ՏՏ տեսակի ատրճանակ, մեկ հատ «Լոս-4» տեսակի կարաբին հրացան, իսկ ընթացիկ տարում ձեռք է բերվել 4 միավոր ՍԿՍ տիպի ողորկափող կարաբին հրացան:
Ներկայումս մասնակիորեն բարելավված է պահպանության ծառայության և որստեսչական խմբի աշխատանքային պայմաններն ու անվտանգությունը: Նրանք ապահովված են պետարգելոցին բնորոշ զինանշանով, ամառային և ձմեռային արտահագուստով:
8. 2002-2007 թթ. ժամանակաշրջանում որոշակի աշխատանքներ են տարվել հակահրդեհային միջոցառումների ուղղությամբ: Արգելոցում կառուցվել են 31.5 կմ երկարությամբ տնտեսական և հակահրդեհային նշանակության նոր ճանապարհներ, ինչը նպաստել է պետարգելոցի պահպանության աշխատանքների արդյունավետության բարձրացմանը: Միաժամանակ կատարվել են արգելոցի շուրջ 70 կմ երկարությամբ ճանապարհների վերանորոգման աշխատանքներ:
9. Մի քանի դրամաշնորհային ծրագրերի (WWF, CEPF) ֆինանսական աջակցությամբ վերանորոգվել են նաև արգելոցային պահակակետերը (տնակները), տեսքի են բերվել ուղեփակոցները` փակցվել են տեղանքի, արգելոցի գործունեության և անվտանգության կանոններին վերաբերող ազդագրեր և քարոզչական ցուցատախտակներ:
Պետարգելոցի բոլոր տեղամասերում կատարվում է շուրջօրյա հերթապահություն, իսկ առավել հրդեհավտանգ անտառամասերում` պարեկություն:
Մինչև 2001թ.-ը արգելոցի տրամադրության տակ են գտնվել ֆիզիկապես և բարոյապես մաշված տրանսպորտային միջոցներ և տեխնիկա: Պետբյուջեից «Տեխնիկական աջակցություն «Խոսրովի անտառ» և «Շիկահող» պետական արգելոցներին» ծրագրով արգելոցին հատկացվել են մեկ ՈՒԱԶ մակնիշի մարդատար և ԶԻԼ մակնիշի մեկ հրշեջ մեքենա (Աղ. 11 - հիմնական միջոցների և արագամաշ առարկաների ցանկ):
Միջազգային WWF կազմակերպության Կովկասյան տարածաշրջանի «Հովազի պահպանություն» և CEPF-ի «Աջակցություն «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցին» ծրագրերի շրջանակներում կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքում արգելոցը համալրվել է ևս 4 մարդատար տրանսպորտային միջոցներով և անհրաժեշտ այլ սարքավորումներով, որոնք նպաստում են պետարգելոցի կանոնադրական խնդիրների լուծմանը:
10. Արգելոցի տարածքում պահպանության խնդիրներից են մասնագետների և կենսաբազմազանության պահպանության վերաբերյալ անհրաժեշտ մասնագիտական գիտելիքների պակասը, նոր տվյալների հիման վրա ստեղծված հողաշինական և անտառշինական նախագծերի բացակայությունը, սահմանների և պահպանման գոտիների անհստակությունը, մոնիտորինգի համակարգի բացակայությունը, որսագողությունը, ինչպես նաև չկարգավորված գիտական և էկոտուրիզմի գործունեությունը:
11. Պետական արգելոցի պահպանության աշխատանքների և էկոհամակարգերի վերլուծության ընթացքում վեր են հանվել հետևյալ խնդիրները.
1) տեխնիկական անբավարար հագեցվածություն,
2) արգելոցի սահմանների և պահպանման գոտիների անհստակություն,
3) ժամանակակից հողաշինական և անտառշինական նախագծերի բացակայություն,
4) տվյալների բազայի, կադաստրի և մոնիտորինգի համակարգի բացակայություն,
5) կենսաբազմազանության վերաբերյալ նորացված գիտական տեղեկատվության բացակայություն,
6) չկարգավորված գիտական և էկոտուրիզմի գործունեություն,
7) պահպանման գոտիներում գյուղատնտեսական, արդյունաբերական և քաղաքաշինական գործունեության անվերահսկելիություն,
8) արգելոցի սահմանների կտրտվածության և հատվածայնության արդյունքում արգելոցի սահմաններից դուրս գտնվող արժեքավոր էկոհամակարգեր, կենսաբանական և լանդշաֆտային հարուստ բազմազանություն,
9) տարածաշրջանի էկոլոգիական ցանցի անհամապատասխանություն էտալոնային բավարարության սկզբունքին,
10) բուսական ու կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչների արեալների սահմանների փոփոխություն, որը հաշվի առնված չէ արգելոցի ներկայիս սահմանների մեջ,
11) անթրոպոգեն ճնշման հետևանքով (որսագողություն, ապօրինի արածեցում, խոտհունձ և այլն) կենդանիների ապրելավայրերի և քանակության նվազեցում,
12) Կուսական բնական էկոհամակարգերի («բացարձակ հանգստի» գոտու) կրճատում/նվազում
13) արգելափակոցների, հենակետերի, ուղեփակոցների, անցման կետերի և արգելանշանների անբավարարություն:
4.3. Ենթակառուցվածքները
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի ենթակառուցվածքները զարգացած չեն, սակայն դրանց բացակայությունը որոշ չափով նպաստում է տարածքի անխաթարությանը: Արգելոցի տարածքում մայրուղիներ, ջրանցքներ, նավարկելի լճեր կամ այլ տրանսպորտային ուղիներ չկան, ամենամոտը Երևան-Գառնի և Երևան-Սյունիք ավտոճանապարհներն են: Բացակայում են էլեկտրահաղորդման և հեռախոսագծերը (բացառությամբ Խոսրովի կիրճում տեղակայված գիտական աշխատողների համար նախատեսված քարե տնակի` «Սպիտակ» տուն):
Արգելոցի պահպանության նպատակներով օգտագործվող ներքին դաշտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է շուրջ 150 կմ: Գառնու տեղամասում Ազատ գետի երկայնքով շուրջ 10 կմ երկարությամբ դաշտային ճանապարհը երթևեկելի է, սակայն ճանապարհը դժվարանցանելի է գարնանը և վատ եղանակային պայմաններում: Այս տեղամասում կա նաև Գողթ և Միլլի գետերի հովիտները միացնող դժվարանցանելի արահետ, որի երկարությունը կազմում է շուրջ 2 կմ: Այն օգտագործվում է տեղական բնակչության կողմից, կտրուկ շրջադարձերով անցնում է ժայռոտ տեղանքով և ծառայում է միայն հետիոտն տեղափոխության նպատակներով: Տրանսպորտային միջոցների երթևեկության համար պիտանի դաշտային ճանապարհներ կան նաև Կաքավաբերդ, Խոսրով և Խաչաձոր տեղամասերում: Ճանապարհները բարեկարգված չեն և դժվարանցանելի են վատ եղանակային պայմաններում:
Արգելոցը ապահովված է ծառայողական մասնաշենքերով և կացարաններով, գլխավոր վարչական շենքը գտնվում է Վեդի քաղաքում և ներկայումս կապիտալ վերանորոգման փուլում է: Վարչական շենքի վերանորոգումը կնպաստի արգելոցի առջև դրված նպատակների և խնդիրների իրականացմանը, անձնակազմը և գիտական մասը կապահովվեն աշխատասենյակներով, կվերականգնվի նաև վատթար վիճակում գտնվող բնության թանգարանը: Սակայն ամբողջությամբ բացակայում են էկոտուրիզմի կազմակերպման և սպասարկման համար անհրաժեշտ պայմանները: Վերանորոգման կամ վերակառուցման կարիք ունեն նաև տեղամասային գրասենյակները:
Կապիտալ վերանորոգման աշխատանքներ են կատարվել Խոսրովի կիրճում տեղակայված գիտական աշխատողների համար կառուցված քարե տնակում, անցկացվել է 1 կմ երկարության ջրագիծ: Աշխատելու և գիշերելու պայմաններ են ստեղծվել ինչպես տեղական, այնպես էլ արտասահմանյան գիտաշխատողների և այցելուների համար:
Վերանորոգվել են նաև արգելոցային պահակակետերը (տնակները), ուղեփակոցների վրա փակցվել են տեղանքի, արգելոցի գործունեության և անվտանգության կանոններին վերաբերող ազդագրեր և քարոզչական ցուցատախտակներ: Տեղամասերի մուտքերի մոտ տեղադրված ուղեփակոցները և սպասարկող անձնակազմի կացարանները ընդհանուր առմամբ գտնվում են վատթար վիճակում:
Պետական արգելոցի ենթակառուցվածքների վերլուծության ընթացքում վեր են հանվել հետևյալ խնդիրները.
1) Ճանապարհների, գետային անցումների և արահետների ոչ բարվոք վիճակ,
2) տեղամասային գրասենյակների և պահակետերի վերանորոգման անհրաժեշտություն,
3) էկոտուրիզմի կազմակերպման համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների բացակայություն,
4) ժամանակակից կապի և պարեկության միջոցների բացակայություն,
5) մոնիտորինգի ենթակառուցվածքի (դիտարկման ցանցի) բացակայություն,
6) արգելափակոցների, հենակետերի, անցման կետերի և արգելանշանների բացակայություն:
Հաշվի առնելով ճանապարհային ցանցի վերանորոգման ծախսատարությունը և այդ նպատակով ծանր կամ թրթուրավոր տեխնիկայի կիրառման բնապահպանական աննպատակահարմարությունը, ինչպես նաև արգելոցի բարդ և կտրտված տարածքը, պարեկության և մոնիտորինգի համար կարող են կիրառվել թեթև ավիապարեկային միջոցները` դելտապլաններ, թեթև երկտեղանի ինքնաթիռներ կամ ուղղաթիռներ, որոնք չեն պահանջում հատուկ թռիչքուղիներ և թռիչքային հրապարակներ, ինչպես նաև դիտանցի իրականացման առավել ժամանակակից և արդյունավետ միջոցներ են:
4.4. Արգելոցի վարչատարածքային կազմակերպումը
4.4.1.Արգելոցի սահմանները
ԲՀՊՏ-րում և մասնավորապես «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում իրականացվող պահպանության, գիտական հետազոտությունների և այլ նպատակային աշխատանքների արդյունավետությունը կախված է տարածաշրջանի կենսաբանական և էկոհամակարգերի բազմազանությունը լիարժեք չափով ընդգրկող սահմաններ ունենալու հանգամանքից: Արգելոցի սահմանազատման ընթացքում պարտադիր պետք է հաշվի առնվեն տարածքի ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիրը, ֆլորայի և ֆաունայի տեսակային կազմը, քանակությունը, տարածվածությունը (արեալը), բնորոշ ապրելավայրերը, ինչպես նաև լանդշաֆտային առանձնահատկությունները, պատմամշակութային հուշարձանների առկայությունը և սոցիալտնտեսական խնդիրները:
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տարածքների վերանայման, սահմանների ճշգրտման և քարտեզագրման աշխատանքները նպատակաուղղված են արգելոցի (Արարատի մարզի Ազատ և Վեդի գետերի ավազաններում էկոհամակարգերի) տարածքում և պահպանման գոտիներում լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության, գենոֆոնդի, բնության ժառանգության առավել արդյունավետ պահպանությանը:
Ներկայումս հանրապետությունում իրականացվող պետական սեփականության պահուստային հողերի վերաբաշխման գործընթացում (տրվում են համայնքներին սեփականության իրավունքով) խիստ անհրաժեշտություն է առաջացել ճշգրտել և վերանայել ԲՀՊՏ-րի սահմանները, խուսափելու համար բնապահպանական տեսակետից արժեքավոր` պահպանության ենթակա հողերի տարերային վերաբաշխումից:
Արգելոցի և համայնքների միջև հակասությունները հիմնականում պայմանավորված են սահմանների վերածածկման, արգելոցային ռեժիմի կիրառման, համայնքների համար նախատեսված արոտավայրեր և խոտհարքներ տանող ճանապարհների բացակայության հետ և այլն: Հաշվի առնելով այս հանգամանքը արգելոցի մի շարք տարածքներ նպատակահարմար է սահմանազատել և տարանցիկ ճանապարհների հնարավորություններ ստեղծել, վերը նշված համայնքների հետ այդ հակասությունները մեղմացնելու նպատակով:
Արգելոցի ներկա սահմանները կտրտված են, առանձին հատվածների միջև տեղակայված են բնակավայրեր և ճանապարհներ իրենց հողերով, կան նաև չպահպանվող անկլավային տեղամասեր:
«Խոսրովի անտառ» պետարգելոցի սահմանների ճշգրտման և քարտեզագրման վերջին աշխատանքները կատարվել են 1986 թվականին իրականացված անտառշինական աշխատանքների ժամանակ, արգելոցի սահմաններից դուրս են մնացել լանդշաֆտների տարբեր տիպեր` ալպյան մարգագետիններ, լեռնային տափաստաններ, քարքարոտ լեռնալանջեր, ջրաճահճային էկոհամակարգեր և առանձին անտառային զանգվածներ: Ըստ այդ աշխատանքների արդյունքների արգելոցի տարածքը բաժանված է չորս տեղամասերի` Գառնու-4253 հա, Կաքավաբերդի-4745 հա, Խոսրովի-6887 հա, Խաչաձորի-7236.7 հա: Արգելոցի ընդհանուր տարածությունը կազմում էր 23121.7 հա (քարտեզ 5.):
Վերջին հողահատկացումները արգելոցին կատարվել են 1985թ. մայիսի 23-ի թիվ 298 և 1985թ. դեկտեմբերի 20-ի թիվ 734 որոշումներով: Արտաշատի, Արարատի և Մասիսի շրջանների մի շարք կոլխոզների և սովխոզների (Եղեգնավան, Բայբուրդ, Շիրազլու, Շիդլու, Փոքր Վեդի, ՈՒրցաձոր և այլն) առանձին հողատարածքներ միացվել են «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցին: Հողերի հանձնման-ընդունման հետ կապված որոշ անճշտությունների հետևանքով առ այսօր չլուծված խնդիրներ կան, որոնք խոչընդոտում են արգելոցի և հարակից բնակավայրերի փոխհամաձայնեցված աշխատանքներին:
ՀՀ բնապահպանության նախարարության բնապահպանական պետական տեսչության տվյալներով ներկայումս արգելոցի տարածքում փաստացի գոյություն ունեն 40 տնտեսություններ, որոնք զբաղեցնում են 20 հա տարածք, չնայած այն հանգամանքին, որ 1985թ. մայիսի 23-ի թիվ 298 և 1985թ. դեկտեմբերի 20-ի թիվ 734 որոշումներով Արտաշատի, Արարատի և Մասիսի շրջանների մի շարք կոլխոզների և սովխոզների (Եղեգնավան, Բայբուրդ, Շիրազլու, Շիդլու, Փոքր Վեդի, ՈՒրցաձոր և այլն) առանձին հողատարածքներ միացվել են «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցին, իսկ այդ տարածքներում ապրող բնակիչները տեղափոխվել են` ստանալով փոխհատուցում և այլ հողատարածքներ:
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի բնական էկոհամակարգերը դեռևս վաղ ժամանակներից ենթարկվել են ուժգին անթրոպոգեն ազդեցության: Ներկայումս էլ արգելոցի տարածքում գտնվում են մի քանի գյուղեր և գյուղատեղեր (Գիլանլար, Գյոլայսոր, Կալադիբի) և արգելոցի տարածքին սահմանակից են Արարատի մարզի Եղեգնավան, Գոռավան, Դաշտաքար, ՈՒրցաձոր և Կոտայքի մարզի Գառնի, Գողթ, Գեղարդ գյուղական համայնքները:
Արգելոցին հարող տարածքները երկար ժամանակ ծառայել և այժմ էլ ծառայում են որպես հանգստի և զբոսաշրջության վայրեր: Արգելոցում և նրա պահպանման գոտում հազվադեպ չեն որսագողության դեպքերը, որի հետևանքով խիստ կրճատվել է Կարմիր գրքում գրանցված մի շարք կենդանիների` բեզոարյան այծի, Հայկական մուֆլոնի և առաջավորասիական հովազի թվաքանակը: Պետք է նշել, որ հովազը Հանրապետությունում իսպառ ոչնչացման վտանգի տակ է գտնվում, իսկ արգելոցի տարածքը այն մի քանի տեղամասերից է Հայաստանում, որտեղ դեռևս պահպանվել է այդ տեսակը:
4.4.2. Արգելոցի տարածքի սահմանազատման և սահմանների վերանայման
սկզբունքները
ԲՀՊՏ-րի և մասնավորապես արգելոցի կազմավորման և տարածքների սահմանազատման ընթացքում կիրառվում են հետևյալ պարտադիր սկզբունքները.
1)էկոհամակարգերի և լանդշաֆտների ամբողջականությունը և բնական վիճակի պահպանվածության աստիճանը,
2)բուսակենդանական տեսակների (հատկապես հազվագյուտ և անհետացող) տարածման ամբողջականությունը (արեալները),
3) էկոլոգիական-աշխարհագրական չափանիշները` լանդշաֆտների և նրանց բաղադրամասերի բաշխվածության տարածական օրինաչափությունները,
4) տարածքի սահմանազատման գետ-ավազանային սկզբունքները,
5) պահպանության ռեժիմի կիրառման արդյունավետությունը,
6) հարակից բնակավայրերի ազդեցությունները նվազագույնի հասցնելու հանգամանքը,
7) հարակից բնակավայրերի զարգացման հեռանկարային ծրագրերը և այլն:
4.4.3. Առաջարկվող սահմանների փոփոխությունը
Արգելոցի տարածքին սահմանակից են Արարատի մարզի Շաղափի (2-րդ հատված` Լանջանիստ 1708.36 հա), Եղեգնավանի (2-րդ հատված` Լանջանիստ 836.51 հա), Փոքր Վեդիի (2-րդ հատված` Լուսաշող 883.16 հա), Լանջանիստ (3515.76 հա), ՈՒրցաձոր (6256.33 հա), և Կոտայքի մարզի Գառնի (5874.95 հա), Գոխտ (1875.77 հա) գյուղական համայնքները: Մնացած տարածքները սահմանակից են Արարատի մարզի պետական սեփականություն հանդիսացող պահուստային հողերին (քարտեզ 6.):
«Խոսրովի անտառ» պետարգելոցի սահմանակից համայնքները հողերի պատկանելիության առումով համաձայն հողաշինարարական սխեմաների որևէ խնդիր չունեն արգելոցի գոյություն ունեցող սահմանների հետ, բացառությամբ Եղեգնավանի և Փոքր Վեդիի գյուղական համայնքների նախկին 2-րդ հատվածները, որոնք կենսաբազմազանության հարստության և բնապահպանական տեսանկյունից առավել հետաքրքրություն ներկայացնող տարածքներից են: Այստեղ տեղակայված են Ջղին Գյոլ բնական 2 լճակները, կաղնու անտառային զանգվածները և Վեդի գետի աջափնյա ջրբաժանով սահմանազատված կենսաբազմազանությամբ հարուստ տարածքները:
Առաջարկվող փոփոխված սահմանները հիմնականում վերաբերվում են համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող պետական սեփականություն հանդիսացող պահուստային հողերին: Ներկա փուլում Արարատի մարզպետարանի կողմից ստացվել է միայն փոփոխված սահմանների վերաբերյալ 118.69 հա հողատարածքը (պահուստի հողեր) «Խոսրովի անտառ» պետարգելոցին միացնելու համաձայնությունը (քարտեզ 8):
Հատկանշական է, որ 1985թ. ՀՍՍՀ Մինիստրների խորհրդի դեկտեմբերի 20-ի թիվ 734 որոշումից հետո, ՀՍՍՀ Մինիստրների խորհրդի նույն այդ թիվ 734 որոշման համաձայն նախատեսվում էր երկրորդ փուլում դարձյալ որոշ հողատարածքներ` 10225 հա ընդհանուր մակերեսով հատկացնել արգելոցին` կտրտված սահմանները ուղղելու և տարածքը առավել ամբողջական դարձնելու նպատակով ինչը մինչև օրս չի իրականացվել:
Պետարգելոցի տեղամասերի սահմանների նկարագիրը և սահմանների հատակագիծը տրված են որոշման հավելվածներ 2 և 3-ում:
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի Գառնիի, Կաքավաբերդի, Խոսրովի և Խաչաձորի տեղամասերի տարածքները` ընդամենը 23095.5 հա, գտնվում են Երևան քաղաքից դեպի արևելք` Կոտայք և Արարատ մարզերի վարչական տարածքներում և սահմանակից են նշված մարզերի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող հողերին:
Պետական արգելոցի նշված տարածքը «Ա»-»Բ» հատվածով սահմանակից է Արարատի մարզի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող հողերին և «Բ»-»Ա» հատվածով` Կոտայքի մարզի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող հողերին:
«Ա»-»Բ» սահմանագծի ընդհանուր երկարությունը` 115754.06 մ է:
«Բ»-»Ա» սահմանագծի ընդհանուր երկարությունը` 20118.94 մ է:
4.4.4. Արգելոցին հատկացնելու (միացնելու) համար առաջարկվող տարածքների նկարագրություն
ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանական և բուսաբանության ինստիտուտների կողմից ու միջազգային մի քանի բնապահպանական դրամաշնորհային ծրագրերի շրջանակներում իրականացվող հետազոտությունների արդյունքները թույլ են տվել գնահատել հազվագյուտ և անհետացող /այդ թվում ՀՀ և Միջազգային Կարմիր գրքերում գրանցված/ տեսակների պոպուլիացիաների արդի վիճակը, ինչը հիմք է ծառայել պետարգելոցի սահմանների վերանայման, փոփոխության, ճշգրտման և քարտեզագրման աշխատանքների համար (քարտեզներ 5 և 7):
1. Պետական սեփականության պահուստային հողերի նկարագրություն.
1) 554,44 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է Գառնիի տեղամասի 32,30,13,12,23,24,25,26,33,35 քառակուսիներին և գտնվում է Երանոս լեռան հարավային լանջերի վրա: Տարածքը առանձնահատուկ է իր բուսական և կենդանական տեսակների բազմազանությամբ և դրանց հազվագյուտ ու արժեքավոր ներկայացուցիչներով:
2) 87.39 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է Կաքավաբերդի տեղամասի 4 և 6 քառակուսիներին: Տեղակայված է Կալադիբի գյուղատեղի և Կաքավաբերդ ամրոցի վերին հատվածներում: Առանձնահատուկ է Միջազգային կարմիր գրքում գրանցված հայկական իժի բիոտոպներով, բեզոարյան այծի բնորոշ ապրելավայրերով:
3) 82,68 մակերեսով հատվածը սահմանակից է Կաքավաբերդի տեղամասի 6,19 և 11 քառակուսիներին: Ընդգրկում է լեռնատափաստանային և սուբալպիական գոտում գտնվող բեզոարյան այծի և սպիտակագլուխ անգղի ապրելավայրերը:
4) 118,69 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է Խաչաձորի տեղամասի 8-րդ քառակուսու տարածքին (այս տարածքի համար ստացվել է Արարատի մարզպետի համաձայնությունը):
5) 299,7 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է Խաչաձորի տեղամասի 8,9,11,17,15 և 6-րդ քառակուսիներին: Սակայն նշված տարածքը ճշգրտման կարիք ունի, քանի, որ այն ըստ 1986 թվականի անտառշինական նախագծերի ընդգրկված է Խոսրովի պետարգելոցի տարածքի մեջ և ամրագրված է որպես 9-րդ քառակուսի:
6) 9,9 և 4,5 հա մակերեսներով հատվածները սահմանակից են Խաչաձորի տեղամասի 41 քառակուսուն: Այն ըստ 1986 թվականի անտառշինական նախագծերի ընդգրկված է Խոսրովի պետարգելոցի տարածքի մեջ: Բացի այդ այս տարածքները համաձայն 2002 թ. ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշմամբ ճանաչվել են որպես արգելոցի տարածքներ, սակայն դեռևս հողաշինարարական քարտեզներով ամրագրված չեն ըստ պատկանելիության, որը ճշգրտման կարիք ունի:
7) 39,03 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է Խոսրովի տեղամասի 38 և 36-րդ քառակուսիներին: Գտնվում է Գևորգ Մարզպետունի բերդի վերին հատվածում: Այս հատվածում կան կիսաանապատային գոտում տեղակայված յուրօրինակ ջրաճահճային էկոհամակարգեր` բնորոշ բուսակենդանական տեսակներով (սիրիական սխտորագորտ, մողեսաօձ, արևմտյան վիշապիկ և այլն):
8) 518,46 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է Խոսրովի տեղամասի 36, 14, 11 և 10-րդ քառակուսիներին: Տեղակայված է Քյոթուզ գյուղատեղի հարավային մասում:
9) 124,46 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է Խոսրովի տեղամասի 9, 10 և 11-րդ քառակուսիներին:
10) 772.8 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է Խոսրովի տեղամասի 9, 13 և 19 քառակուսիներին և Կաքավաբերդի տեղամասի, 25, 26, 22, 18, 13, 14 և 15 քառակուսիներին: Գտնվում է Գյոլայսոր կոչվող տարածքի հարևանությամբ Հանդիսանում են պահուստային հողեր:
11) 528.5 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է Գառնիի տեղամասի 36, 37, 11,6 քառակուսիներին և ընդգրկում է Ելիջա կոչվող տարածքը: Հանդիսանում են պահուստային հողեր:
12) 1858,41 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է ՈՒրցասարի եգերական 3 առանձին տեղամասերին, որոնց միավորումը հնարավորություն է տալիս առավել մեծ թվով բուսական և կենդանական տեսակներ` այդ թվում հազվագյուտ և անհետացող վերցնել հատուկ պահպանության ռեժիմի տակ: Այս տեղամասերը կարևոր միգրացիայի անցուղիներ են հատկապես հայկական մուֆլոնի և առաջավորասիական հովազի համար, որոնց արեալի մի մասը գտնվում է Նախիջևանի ինքնավար հանրապետությունում: Ասվածից հետևում է, որ անհրաժեշտ է ստեղծել էկոլոգիական միջանցք, որը կապահովի բնական էկոհամակարգերի փոխկապակցվածությունն ու ցանցի ամբողջականությունը և ուժեղացնել նրա պահպանությունը ինչպես արգելոցի, այնպես էլ հարակից հողատարածքների /Խարաբա/ վրա, որոնք ապահովում են կապը Վայոց Ձորի մարզի հետ, ինչը գտնվում է Հանրապետության հովազի արեալի սահմաններում:
2. Համայնքային սեփականության հողերի նկարագրություն
1) 81,24 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է Խաչաձորի տեղամասի 26-րդ քառակուսու տարածքին: Այս տարածքը ընդգրկում է Մանկուկ գետի վերին ջրհավաք ավազանը, հյուսիսային բարձլեռնային կաղնու անտառածածկ զանգվածները և Ջղին Գյոլ կոչվող բնական լճակը: Ընդգրկում է Փոքր Վեդի (ՈՒրցաձոր) 2-րդ հատվածի հողերը (883,16 հա)` Վեդի գետի աջափնյա ջրբաժանով սահմանազատված տարածքները: Այս տարածքով են անցնում առաջավորասիական հովազի միգրացիոն ուղիները:
2) 769.5 հա մակերեսով հատվածը սահմանակից է Խաչաձորի տեղամասի 23, 24, 17, 27, 30, 32, 39 և 41 քառակուսիներին: Այս տարածքը տեղակայված է Մանկուկ գետի միջին ջրհավաք ավազանում, որտեղ ծածկված է բարձլեռնային կաղնու անտառածածկ զանգվածներով: Ընդգրկում է Եղեգնավանի (ՈՒրցաձոր) 2-րդ հատվածի հողերը (836,51 հա)` Վեդի գետի աջափնյա ջրբաժանով սահմանազատված տարածքները: Այս տարածքով են անցնում առաջավորասիական հովազի միգրացիոն ուղիները:
Ընդամենը արգելոցին առաջարկվող միացվելիք հողատարածքի չափը կազմում է 5849.7 հա, որից 4998,96 հա հանդիսանում են համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող պետական սեփականություն հանդիսացող հողեր (1-12 կետեր):
Առանց ՈՒրցի եգերական տեղամասի (1858,41 հա) միացվելիք հողատարածքի չափը կազմում է 3140,55:
Համայնքների վարչական սահմաններում գտնվող և համայնքային սեփականություն հանդիսացող միացվելիք հողատարածքը կազմում է 850,74 հա (1 և 2 կետեր):
Առանց համայնքային սեփականության 769.5 հա (կետ 2), 772.8 հա և 528.5 պետական սեփականություն հանդիսացող տարածքների (կետ 10 և 11), ինչպես նաև ՈՒրցի եգերական տեղամասի (1858,41 հա)` ընդամենը արգելոցին առաջարկվող միացվելիք հողատարածքի չափը կազմում է 1920.49 հա:
Վերը նշված հատվածների միացումը Խոսրովի պետարգելոցին հնարավորություն կստեղծի վերացնել սահմանների կտրտվածությունը, տարածքը դարձնել կառավարման և էկոհամակարգերի ընդգրկման տեսակետից առավել ամբողջական:
4.4.5. ՈՒրցասարի եգերական տեղամաս
ՀՀ կառավարության 2006թ. ապրիլի 6-ի թիվ «Կենդանական աշխարհի օգտագործման և վերարտադրության կազմակերպման թույլտվություն տալու մասին» 479-Ա որոշման համաձայն «Խոսրովի անտառ» պետարգելոցի կազմից հանվել է 5329,91 հեկտար տարածքով ՈՒրցասարի տեղամասը:
4.4.6. Արգելոցի սահմանների փոփոխության արդյունքները
Հասարակական և շուկայական հարաբերությունների ձևավորման ներկա ժամանակահատվածում խիստ կարևոր են բնապահպանական և տնտեսական ոլորտների ինտեգրման ուղղությամբ ձեռնարկվող գործողությունները: Այդ տեսակետից բնական էկոհամակարգերի և դրանց բաղադրիչների պահպանության միջոցներից մեկը արգելոցի և պահպանման գոտիների սահմանների համապատասխանեցումն է ինչպես բնապահպանական, այնպես էլ սահմանակից համայնքների սոցիալ-տնտեսական զարգացման նորմերին: Վերջինս կօժանդակի արգելոցների պահպանությանը և դրանց հարակից տարածքներում մարդկային ռեսուրսների լիարժեք օգտագործմանը` նպաստելով տեղական բնակչության կենսամակարդակի բարձրացմանը և շրջակա միջավայրի վիճակի բարելավմանը:
Արգելոցի սահմանների առաջարկվող փոփոխություններից սպասվող արդյունքներն են
1. Արգելոցի առաջարկվող փոփոխված սահմաններում կներառվեն լանդշաֆտների տարբեր տիպերը` ալպյան մարգագետինները, լեռնային տափաստանները, քարքարոտ լեռնալանջերը, ջրաճահճային էկոհամակարգերը, առանձին անտառային զանգվածները, որոնք դուրս են մնացել նախկինում կատարված անտառաշինության նախագծերի կազմման ժամանակ:
2. Անհամեմատ ավելի մեծ քանակությամբ բուսատեսակների և կենդանատեսակների ապրելավայրեր և առանցքային այլ բիոտոպեր կվերցվեն պահպանության տակ, որոնք տեղ տեղ կրում են հատվածային բնույթ կամ մասնակիորեն չեն ներառված:
3. Նոր տարածքների ընդգրկումը արգելոցի սահմաններում թույլ կտա բնականոն կերպով վերականգնել դեգրադացված լանդշաֆտները և տնտեսական գործունեությամբ վնասված տարածքների կենսաբազմազանությունը:
4. Նախադրյալներ կստեղծվեն կենդանիների անարգել, անվտանգ տեղաշարժերը և միգրացիաները կատարել պահպանվող տարածքներով:
5. Կբարձրանա արգելոցի կառավարման, պահպանության, գիտահետազոտական աշխատանքների, ինչպես նաև էկոտուրիզմի կազմակերպման և համակարգման արդյունավետությունը:
6. Արգելոցի սահմանների հստակեցման, նախատեսված արոտավայրեր և խոտհարքներ տանող տարանցիկ ճանապարհների սահմանազատման ու հնարավորությունների ստեղծման միջոցով կբարելավվեն պահպանության աշխատանքները, համայնքները կստանան արոտավայրերից օգտվելու հնարավորություն և կնվազեն հակասությունները արգելոցի և համայնքների միջև:
7. Բնապատմական ժառանգության ամբողջական ընդգրկումը արգելոցի սահմաններում հնարավորություն կտա կիրառել կառավարման ճկուն մեխանիզմներ, ինչը կնպաստի արգելոցի և հարակից համայնքների փոխշահավետ համագործակցությանը, մասնավորապես էկոտուրիզմի զարգացման ոլորտում:
8. Արգելոցի վերանայված սահմանները հնարավորություն կտան բնական պաշարների պահպանության, վերարտադրության և օգտագործման բնագավառում իրականացնել պետական կառույցների և տնտեսավարող սուբյեկտների օրենսդրությամբ նախատեսված պարտավորությունները և իրավունքները:
Աղյուսակ 14. Խոսրովի պետական արգելոցին հողամասեր հատկացնելու մասին ՀՍՍՌ Մինիստրների սովետի որոշումների վերաբերյալ
.________________________________________________________________.
|ՀՀ | Տարեթիվ | հա | Շրջանը, գյուղը |
|___|___________|_______|________________________________________|
|341|13.09.1958 |14861 |Վեդիի շրջանից Շաղապլու-685, Արարատ-1465,|
| | | |Շիրազլու-1276, Թայթան-490, Խալիաս-340, |
| | | |Վեդիի շրջ. պահ. հողեր-7227 |
|___|___________|_______|________________________________________|
|265|26.06.1959 | 53 | |
|___|___________|_______|________________________________________|
|97 |26.03.1960 | 767 |Վերին Դվին |
|___|___________|_______|________________________________________|
|517|13.12.1966 | 40 |Մեծ Վեդի |
|___|___________|_______|________________________________________|
|411|24.09.1968 | 300 |Վեդիի պահուստային հողերից |
|___|___________|_______|________________________________________|
|196|31.03.1969 | 411 |Նոր Կյանք |
|___|___________|_______|________________________________________|
|433|24.07.1970 | 135 |Գողթ և Գառնի |
|___|___________|_______|________________________________________|
|551|09.10.1973 | 450 |Արարատի շրջան գյուղ Քյոթուզ |
|___|___________|_______|________________________________________|
|734|20.12.1985 | 7391,5|Արտաշատի շրջանի գյուղ Ոստան |
|___|___________|_______|________________________________________|
|250|08.06.1965 | |ՈՒրցաձորից-930, Ավշարից-1180, |
| | | |Այգավանից-890, Սպանդարյանից-770, |
| | | |ընդ-3770 |
|___|___________|_______|________________________________________|
|79 |17.02.1981 | 85 |Գողթից Աբովյանի շրջան |
|___|___________|_______|________________________________________|
|298|23.05.1985 | |«Խոսրովի պետարգելոցի սահմանները |
| | | |ճշտելու և ուղղելու մասին» որոշման |
| | | |համապատասխան. ընդունվել է 20.12.85 թ. |
|___|___________|_______|________________________________________|
|734|20.12.1985 | 7783 | |
| | | 1663 | |
| | | 349 | |
|___|___________|_______|________________________________________|
|421|24.06.1991 | 194 |Արտաշատի Արարատի շրջանների կոլխոզային |
| | | 27 |անտառներ |
.________________________________________________________________.
4.5. Գիտական հետազոտություններ
Վերջին 15 տարիների ընթացքում համակողմանի գիտական հետազոտություններ «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տարածքում գրեթե չեն իրականացվել, ինչը հիմնականում պայմանավորված է արգելոցում բարձր որակավորում ունեցող կադրերի պակասով կամ բացակայությամբ: «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» ՊՈԱԿ-ի 2006թ. հաստիքային ցուցակով նախատեսված 65 հաստիքներից գիտական բաժնում գոյություն ունի չորս հաստիք` գիտության բաժնի պետ, ավագ գիտաշխատող, գիտաշխատող և թանգարանի վարիչ: Գիտության բաժնի պետի հաստիքը, որը միևնույն ժամանակ տնօրենի տեղակալն է գիտության գծով, ներկայումս թափուր է: Արգելոցում բացակայում են անհրաժեշտ քանակությամբ համակարգիչներ, էլեկտրոնային կապի միջոցներ, գիտատեխնիկական ու թանգարանային սարքավորումներ, կահավորված աշխատասենյակներ:
90-ական թվականներից «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի կենսաբազմազանության գիտական հետազոտությունները իրականացվել են հիմնականում ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանության և բուսաբանության ինստիտուտների աշխատակիցների կողմից և միջազգային մի քանի բնապահպանական դրամաշնորհային ծրագրերի շրջանակներում:
Արգելոցում գիտահետազոտական աշխատանքները 2002-2004 թվականների ընթացքում մասնակիորեն իրականացվել և համակարգվել են Արգելոցապարկային համալիրի գիտական բաժնի, ինչպես նաև ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանության ինստիտուտի մասնագետների կողմից, պետարգելոցի ղեկավարության և աշխատակիցների անմիջական մասնակցությամբ:
ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանության ինստիտուտի և Տուլայի զոոէքզոտարիումի արշավախմբի աշխատակիցները գիտական համագործակցության պայմանագրի համաձայն 2000 թվականից իրականացնում են միջատների մի շարք խմբերի, այդ թվում թիթեռների և բզեզների որոշ ընտանիքների տեսակային կազմի գույքագրման աշխատանքներ:
Ռուսաստանի դաշնության Վորոնեժի պետական համալսարանի կենդանաբանական ինստիտուտի գիտաշխատողների աջակցությամբ կատարվել է արգելոցի անողնաշարավոր կենդանիների ուսումնասիրություն, որի արդյունքում ուսումնասիրվել է 49 տեսակի թիթեռ և բզեզ, ինչպես նաև կատարվել են այդ ընտանիքներին բնորոշ գույքագրման մի շարք աշխատանքներ:
Պետարգելոցում Իտալիայի «Լա Տորբիեռա» Կենդանաբանական կազմակերպության ֆինանսական և կազմակերպական աջակցության շնորհիվ Երիտասարդական էկոլոգիական խմբի կողմից 2003 թվականին իրականացվել է «Հայաստանի Խոսրովի արգելոցում հովազի էկոլոգիան և պահպանությունը» ծրագրի աշխատանքները:
«Առաջավորասիական հովազի ուսումնասիրությունը» ծրագրի շրջանակներում, որը ֆինանսավորվել է «Անհետացող տեսակների ազգային տրեստի» (Անգլիա) կողմից 2004 թվականի մայիս և նոյեմբեր ամիսներին պետարգելոցի Խոսրովի և Խաչաձորի տեղամասերում Երիտասարդական էկոլոգիական խմբի կողմից իրականացվել են առաջավորասիական հովազի մոնիթորինգային հետազոտություններ:
Վայրի բնության հիմնադրամի (WWF) կողմից Կովկասի տարածաշրջանում իրականացվող «Հովազի պահպանություն» ծրագրի շրջանակներում շարունակվում են արգելոցի հզորությունների գնահատման և աջակցության ուղղությամբ տարվող աշխատանքները: Ծրագրի շրջանակներում իրականացվել են նաև առաջավորասիական հովազի, բեզոարյան այծի և հայկական մուֆլոնի մոնիտորինգ` արգելոցում դրանց պոպուլյացիայի վիճակի գնահատման նպատակով: Նշված ծրագրերի շրջանակներում իրականացված հետազոտությունների վերաբերյալ տվյալները և հաշվետվությունները ներկայացվում են պետարգելոցին:
2003-2005թթ. ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանության ինստիտուտի և «Հայաստանի թռչունների պահպանություն» հասարակական կազմակերպության աշխատակիցների կողմից «Սև անգղի պահպանությունը Հայաստանում» Assessing the conservation status of Armenian vultures sentinels of environmental change դրամաշնորհային ծրագրի շրջանակներում, որը ֆինանսավորվում է CRDF 12025/NFSAT BI 068-02 և Saving Black Vulture դոնոր կազմակերպությունների կողմից Խոսրովի պետարգելոցում իրականացվել է անգղների խմբի թռչունների հետազոտություններ: Նույն կազմակերպության կողմից ֆինանսական աջակցություն է տրվել պետարգելոցին` սև անգղի պահպանությանը ուղղված միջոցառումների արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով: Հետազոտությունները հիմնականում կատարվել են Սև անգղի, գառնանգղի, սպիտակագլուխ անգղի և գիշանգղի բնադրման ու վերարտադրության էկոլոգիան ուսումնասիրելու նպատակով: Հիշատակված լեշակերների ձագերի թևերի վրա ամրացվել են գունավոր տարբերակիչներ, իսկ նրանց բազմացման արդյունավետությունը բարձրացնելու համար կազմակերպվել էին լրացուցիչ կերակրումներ` հիմնականում ավանակներով: ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանական ինստիտուտի հետ համատեղ իրականացվող հետազոտությունների արդյունքները թույլ են տվել գնահատել վերոհիշյալ տեսակների պոպուլյացիաների արդի վիճակը, ինչը հաշվի է առնվել պետարգելոցի սահմանների վերանայման, ճշգրտման և քարտեզագրման աշխատանքների ընթացքում:
2004 թվականից ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանության ինստիտուտը, ԱՄՆ-ի Սենթ Լուիսի կենդանաբանական այգու և Ռուսաստանի Դաշնության ԳԱ կենդանաբանության ինստիտուտի հետ կնքած պայմանագրի շրջանակներում 2004 թվականից սողունաբանական հետազոտություններ է իրականացնում Հայաստանում և մասնավորապես արգելոցի տարածքում:
ԱՄՆ-ի Սենթ Լուիսի կենդանաբանական այգու ֆինանսական աջակցությամբ «Հայկական իժի էկոլոգիան, բիոտոպային տեղաբաշխումը և տեղաշարժերը Հայաստանում» ծրագրի շրջանակներում 2004թ. մայիս ամսից սկսվել են գիտական ուսումնասիրություններ իրականացվել պետարգելոցի Կաքավաբերդի տեղամասում: Ծրագիրն իրականացնող աշխատանքային խմբում ընդգրկված են ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանության ինստիտուտի, ԱՄՆ-ի Սենթ Լուիսի կենդանաբանական այգու և Ռուսաստանի Դաշնության ԳԱ կենդանաբանության ինստիտուտի և Տուլայի կենդանաէկզոտարիումի միջազգային ճանաչում ունեցող գիտնականները: Հետազոտություններ են կատարվել սողունների կարգաբանական ու էկոլոգիական առանձնահատկությունների պարզաբանման ոլորտում, որտեղ ուսումնասիրվել է հայկական իժի բիոտոպային տեղաբաշխումը ու տեղաշարժը, ռադիոտելեմետրիկ մեթոդների կիրառման շնորհիվ: Հնարավոր է դարձել ուսումնասիրել իժի սեզոնային ակտիվությունը և տեղաշարժերի շառավիղը:
Վերոհիշյալ պայմանագրի շրջանակներում նախատեսվում է շարունակել Խոսրովի պետարգելոցի սողունների ֆաունայի այլ տեսակների կարգաբանական և էկոլոգիական հետազոտությունները:
Ընդհանուր առմամբ կարելի է նշել, որ 2001-2006 թթ. պետարգելոցում շարունակվել են գիտական հետազոտությունները, չնայած այն հանգամանքին, որ գիտական բաժինը բարձր որակավորում ունեցող գիտաշխատողների կարիք ունի: ՀՀ ԳԱԱ համապատասխան ինստիտուտների մասնագետների օգնությամբ նախատեսվում է շարունակել մի շարք խոշոր ողնաշարավոր կենդանիների և բուսական ռեսուրսների գույքագրման և հաշվառման աշխատանքները:
Շարունակվում են պետարգելոցի ֆլորայի տեսակային կազմի դասակարգման և խմբավորման աշխատանքները: Արգելոցի բուսաբանական բաժնում հաշվառված և գիտականորեն ուսումնասիրված 1849 տեսակի բարձրակարգ բույսերի հաշվառման խմբագրական աշխատանքների ավարտից հետո պետարգելոցի ֆլորայի և նրա կենսաբազմազանության վերաբերյալ հրատարակմանը պատրաստվող նյութերի տպագրությունը հնարավորություն կընձեռի «Խոսրովի անտառ» պետարգելոց» ՊՈԱԿ-ին ունենալ համապատասխան ձեռնարկ արգելոցի ֆլորայի վերաբերյալ:
Արգելոցի տարածքի ողնաշարավոր կենդանիների վերաբերյալ Դալի (1954թ.), մենագրությունը միակ լիարժեք աշխատությունն է, որի «Հայկական ՍՍՀ կենդանական աշխարհը» (Ողնաշարավոր կենդանիներ հատոր I-ին) ընդգրկում է նաև «Խոսրովի անտառ» պետարգելոցի վերաբերյալ հարուստ տեղեկություններ և ներկայումս էլ չի կորցրել իր արդիականությունը: «Կովկասի արգելոցները» գրքում առանձին ներկայացված է Խոսրովի պետարգելոցի վերաբերյալ (Գաբրիելյան և ուրիշներ, 1990թ.) բավական ինֆորմատիվ նյութ` ռելիեֆի, ջրագրության, կլիմայի, հողային ծածկույթի, բուսական և կենդանական աշխարհի, խնդիրների և այլնի մասին:
«Խոսրովի անտառ» պետարգելոց» ՊՈԱԿ-ի կարևոր խնդիրներից մեկը հանդիսացել է ու հանդիսանում է բնակչությանը էկոլոգիական, բնապահպանական մի շարք հարցերի և միջոցառումների վերաբերյալ իրազեկության և տեղեկատվությամբ ապահովումը: Այդ նպատակով պարբերաբար կազմակերպվում են սեմինար-խորհրդակցություններ ու հանդիպումներ քաղաքային ու գյուղական համայնքներում, մարզի դպրոցներում և ուսումնական հաստատություններում, ելույթներ ռադիոյով և հեռուստատեսությամբ, մամուլում:
Չնայած վերը նշված աշխատանքների իրականացմանը, պետական արգելոցի գիտական աշխատանքների վերլուծության ընթացքում վեր են հանվել հետևյալ խնդիրները.
1) կենսաբազմազանության վերաբերյալ գիտական նորացված տեղեկատվության բացակայություն,
2) չհամակարգված գիտական գործունեություն,
3) մասնագիտական թույլ կարողություններ,
4) ուսումնական ծրագրերի, կադրերի ուսուցման և վերապատրաստման հնարավորությունների բացակայություն,
5) ուսումնական հաստատությունների կրթադաստիարակչական և ուսումնաարտադրական պրակտիկաների բացակայություն,
6) միջազգային համագործակցության և փորձի փոխանակման անբավարարություն:
| ԳԼՈՒԽ 5. |
ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄՈՆԻՏՈՐԻՆԳ |
5.1. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում կենսաբազմազանության
մոնիտորինգի իրականացման անհրաժեշտությանը
«Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մոնիթորինգի կազմակերպման և իրականացման կարգը սահմանելու մասին» ՀՀ կառավարության N 1044-Ն որոշմամբ
(30.08.2007 թ.) հաստատվել է մոնիթորինգի կազմակերպման և իրականացման կարգը բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում, որով բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մոնիթորինգը բնության հատուկ պահպանվող տարածքների էկոհամակարգերի, բուսական և կենդանական օբյեկտների, դրանց որակական և քանակական ցուցանիշների, ապրելավայրերի, բնական պաշարների, տարածքում գտնվող պատմամշակութային հուշարձանների վիճակի ռեժիմային դիտարկումների, գնահատման, արագ արձագանքման ու զարգացման ընթացքի կանխատեսման համակարգ է:
Մոնիթորինգը ապահովում է բնության հատուկ պահպանվող տարածքների արդյունավետ կառավարման համար օբյեկտիվ տեղեկատվության ստացմանը, որն անհրաժեշտ է էկոհամակարգերի, բնակության միջավայրերի և կենսաբանական տեսակների պահպանության և կայուն օգտագործման համար:
Հայաստանի բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում (ԲՀՊՏ) մոնիտորինգի համակարգված աշխատանքներ դեռևս չեն իրականացվում, դրանք չունեն նպատակային ուղղվածություն և ժամանակ առ ժամանակ ընդհատվում են ֆինանսավորման, համապատասխան որակավորում ունեցող կադրերի, ինչպես նաև օրենսդրական և գիտամեթոդաբանական հենքի անբավարարության հետևանքով: Ներկայումս կենսաբազմազանության մոնիտորինգի բացակայությունը խիստ բացասաբար է անդրադառնում կենդանական և բուսական աշխարհի պահպանության և կառավարման արդյունավետության վրա:
Հայաստանում գիտահետազոտական աշխատանքների իրականացման ընթացքում տարբեր հաստատություններում (հիմնականում ԳԱԱ ինստիտուտներ) կատարվող հետազոտություններն իրենց մեջ տարերայնորեն պարունակում են նաև մոնիտորինգի տարրեր: Դրանցից կարելի է նշել տեսակային և գենետիկական բազմազանության ուսումնասիրումը, հազվագյուտ և անհետացող տեսակների, որսակենդանիների, տնտեսական նշանակության բույսերի և կենդանիների գույքագրումը, ինվազիոն և ներմուծված տեսակների բացահայտումը, նրանց հատկանիշների հետազոտումը և այլն:
Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում ԿԲՄ ներդրման անհրաժեշտությունը բխում է հետևյալ հանգամանքներից.
1. «Կենսաբանական բազմազանության մասին» կոնվենցիայի դրույթներից (հոդված 7), որին Հայաստանի Հանրապետությունը միացել է 1993 թ.-ին:
2. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում են գտնվում կենտրոնական Հայաստանի ամենատարբեր էկոհամակարգեր, որոնք ոչ միայն Հայաստանի, այլև Հարավային Կովկասի ողջ տարածաշրջանի համար կենսաբազմազանության հարստության պահպանության տեսակետից (անոթավոր բույսերի 1849 տեսակ, ողնաշարավոր կենդանիների 283 տեսակ) առանձնահատուկ կարևոր նշանակություն ունեն:
3. Նախորդ տարիների սոցիալ-տնտեսական ծանր պայմանների, էներգետիկ ճգնաժամի, տևական շրջափակման, ինչպես նաև համապատասխան էկոլոգիական մտածելակերպի և վարքագծի բացակայության պայմաններում բնական պաշարների գերշահագործումը առաջացրել է մի շարք անցանկալի փոփոխություններ` էկոհամակարգերի դեգրադացիա, դրանց աղտոտում, կենսաբանական բազմազանության ներկայացուցիչների միջավայրի (ապրելաաճելավայրերի) կորուստ, կենսաբազմազանության տեսակների նվազում և անհետացում և այլն: Դրանք խիստ բացասական ազդեցություն ունեցան նաև «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի կենսաբազմազանության վրա:
4. ՊԱ-ում առկա հարուստ կենսաբազմազանությունը, բազմաթիվ պատմաճարտարապետական և բնության հուշարձանները ստեղծում են անհրաժեշտ պայմաններ տնտեսապես շահութաբեր էկոտուրիզմի զարգացման համար, սակայն մոնիտորինգի բացակայության պայմաններում հնարավոր չէ իրականացնել այս ռեսուրսների կայուն կառավարում:
5.2. Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի նպատակը և խնդիրները
1. Կենսաբազմազանության մոնիտորինգը (այսուհետ` ԿԲՄ) բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում` բուսական և կենդանական օրգանիզմների, դրանց ապրելավայրերի, էկոհամակարգերի, բնության հուշարձանների, բնական պաշարների վիճակի ու զարգացման ընթացքի գնահատման և ազդեցությունների կանխատեսման համակարգ է: Պետական արգելոցում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրման նպատակն է.
2. Համաձայն «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքի (հոդված 14) բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մոնիտորինգը նպատակաուղղված է.
1) բացահայտելու կենսաբանական բազմազանության տարածվածության, տեսակային կազմի, քանակի, բնակության վայրերի, կենդանիների միգրացիայի ուղիների առկա վիճակը,
2) գնահատելու և կանխատեսելու էկոհամակարգերի և դրանց բաղադրիչների քանակական և որակական փոփոխությունների ընթացքը,
3) բացահայտելու էկոհամակարգերի և դրանց բաղադրիչների վրա բնական և մարդածին գործոնների ազդեցությունը,
4) մշակելու էկոհամակարգերի և դրանց բաղադրիչների վրա բացասական ազդեցությունների կանխարգելման ու մեղմացման (վերացման) միջոցները,
5) ուսումնասիրելու, գնահատելու և կանխատեսելու Հայաստանի Հանրապետության Կարմիր գրքում ընդգրկված բուսական և կենդանական աշխարհի օբյեկտների վիճակը,
6) կատարելագործել արգելոցի կառավարումը,
7) գնահատել կենսաբազմազանության վիճակը և նրա պահպանությունը,
8) կանխատեսել բնական ու մարդածին ազդեցությունների դինամիկան,
9) նպաստել էկոհամակարգերի բնականոն զարգացմանը:
3. Արգելոցի տարածքի մոնիտորինգը պետք է ապահովի հազվագյուտ, վտանգված, էնդեմիկ և ռելիկտային տեսակների և դրանց ապրելավայրերի վիճակի բացահայտումը, գնահատումը, ինչպես նաև շրջակա միջավայրում ընթացող բացասական պրոցեսների կանխատեսումը:
4. Էկոտուրիզմի կազմակերպման համար առանձնացված տարածքներում մոնիտորինգը պետք է նպատակամղվի զբոսաշրջության ընդունելի ձևերի կազմակերպման ու դրա հետ կապված սպասարկման ծառայությունների գործարկման ընթացքում բնական համակարգերի և դրանց բաղադրիչների քանակական և որակական փոփոխությունների բացահայտմանը ու գնահատմանը:
5. Պահպանման գոտու մոնիտորինգը նպատակաուղղվում է արգելոցի ռեժիմին համապատասխանող տնտեսական գործունեությամբ պայմանավորված (գյուղատնտեսություն, արդյունաբերություն, քաղաքաշինություն և այլն) լանդշաֆտների, ցամաքային և ջրային էկոհամակարգերի, բուսական և կենդանական աշխարհի բաղադրիչների վիճակի գնահատմանը, բացասական ներգործության պատճառով առաջացած փոփոխությունների բացահայտմանը, կանխատեսմանը և կանխարգելմանը:
6. ԿԲՄ համակարգի ներդրման խնդիրներն են.
1) բացահայտել կենսաբանական բազմազանության տեսակային կազմի, տարածվածության, քանակական ցուցանիշների, բնակության վայրերի, միգրացիայի ուղիների առկա վիճակը,
2) բացահայտել էկոհամակարգերի և դրանց բաղադրիչների վրա մարդածին գործոնների ազդեցությունը,
3) գնահատել և կանխատեսել բնական համակարգերի բաղադրիչների քանակական և որակական փոփոխությունների ընթացքը,
4) նպաստել կառավարման պլանների հետագա լրամշակմանը, որը կներառի էկոհամակարգերի և դրանց բաղադրիչների վրա բացասական ազդեցությունների կանխարգելման ու մեղմացման/վերացման միջոցառումները:
5.3. Արգելոցի տարածքում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի
առանձնահատկությունները
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տարածքում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի առանձնահատկությունները պայմանավորված են արգելոցի համար սահմանված պահպանության ռեժիմի և պահպանման գոտում օգտագործման ձևերի հետ, ինչպես նաև հետևյալ հանգամանքներով.
1. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տարածքը ըստ պահպանության և օգտագործման ռեժիմի և էկոլոգիական, գիտական, պատմամշակութային ու գեղագիտական արժեքների միատարր չէ և այստեղ ԿԲՄ իրականացումը պահանջում է տարբերակված մոտեցումներ:
2. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում կուտակված են ֆլորայի և ֆաունայի բազմաթիվ ներկայացուցիչներ: Դրանցից շատերը համարվում են հազվագյուտ, անհետացող, էնդեմիկ կամ տնտեսապես արժեքավոր և բնականաբար պահպանության խիստ կարիք ունեն (պարբերաբար պետք է իրականացվի դրանց հաշվառում և մոնիտորինգ):
3. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տարածքին բնորոշ է ուղղահայաց գոտիականությունը, բարդ ռելիեֆը, ցամաքային և ջրային էկոհամակարգերի բազմազանությունը, զարգացած ենթակառուցվածքները: Նշված տարաբնույթ պայմաններում կարևոր խնդիր է` կատարել ԿԲՄ իրականացման համար տարածքների ճիշտ ընտրություն:
4. ՊԱ տարածքը գտնվում է ուժեղ մարդածին ազդեցության տակ, արձանագրվում են որսագողության, ապօրինի անտառհատումների, արածեցման, բնական ռեսուրսների անօրինական օգտագործման, հողազավթման բազմաթիվ դեպքեր: Մոնիտորինգի համակարգի հստակ գործունեության շնորհիվ պետք է բացահայտվեն տեսակների և էկոհամակարգերի համար հիմնական վտանգները և դրանց բացասական ազդեցության աստիճանը:
5.4. Արգելոցի կենսաբազմազանության մոնիտորինգի օբյեկտները
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում կենսաբազմազանության մոնիտորինգը պետք է իրականացվի հաշվի առնելով արգելոցի ֆիզիկաաշխարագրական, լանդշաֆտային, էկոհամակարգային, ուղղահայաց գոտիականության, ֆլորայի, ֆաունայի, ենթակառուցվածքների և այլ առանձնահատկությունները: Անհրաժեշտ է իրականացնել գույքագրման և հաշվառման աշխատանքներ, որոնք հիմք կծառայեն կառավարման պլանների մշակման համար, հնարավորություն կտան ճշգրտել և առանձնացնել մոնիտորինգի ենթակա տարածքները և ընտրել դրանց համապատասխան ինդիկատորները:
Արգելոցի և դրա պահպանման գոտու ֆլորան ընդգրկում է 1849 բարձրակարգ անոթավոր բույսերի տեսակներ: Կարգաբանական այլ խմբերից ուսումնասիրված են նաև մամուռները, քարաքոսները, ստորակարգ սնկերը:
Կարգաբանական առումով հանդիպում են` ողնաշարավոր կենդանիների հետևյալ դասերը.
կաթնասուններ (Mammalia) 43 տեսակ
թռչուններ (Aves) 298 տեսակ
սողուններ (Reptilia) 17 տեսակ
երկկենցաղներ (Amphibia) 5 տեսակ
ձկներ (Pisces) 9 տեսակ
Ձկներից կարելի է նշել կարմրախայտը (Salmo trutta fario), քուռի բեղլուն (Barbus lacerta cyri), կովկասյան լերկաձուկը (Barbatula barbatula caucasica), և այլն: Թռչուններից` կովկասյան մարեհավը (Tetrao mlokosiewiczi), կասպիական հնդկահավը (Tetraogallus caspius), քարարծիվը (Aquila chrysaetos), գառնանգղը (Gypaetus barbatus): Մի շարք այլ թռչուններ գրանցված են ՀՀ և նախկին ԽՍՀՄ Կարմիր գրքերում: Կաթնասուններից այստեղ բնակվում են խլուրդը (Talpa orientalis), գորշուկը (Meles meles), քարակզաքիսը (Martes foina), աքիսը (Mustela nivalis), լուսանը (Felis lynx), անտառակատուն (Felis silvestris), պարսկական սկյուռը (Sciurus persicus) և այլն: Հաճախակի հանդիպում են վայրի խոզը` վարազը (Sus scrofa), իսկ գետամերձ տարածքներում` նաև ՀՀ և նախկին ԽՍՀՄ Կարմիր գրքերում գրանցված ջրասամույրը (Lutra lutra meridionalis):
Սողուններից հանդիպում են մի շարք մողեսներ, որոնցից անհրաժեշտ է նշել Հայաստանի էնդեմիկ տեսակ նաիրյան մողեսին (D.nairensis): Օձերից առափնյա գոտում բավական լայն տարածված են սովորական և ջրային լորտուները` (Natrix natrix, N.tesselata): Նախալեռնային գոտում հանդիպում են պղնձօձը (Coronella austriaca) և լեռնատափաստանային իժը (Vipera erivanensis):
Երկկենցաղներից առկա են կանաչ դոդոշը (Bufo viridis), լճագորտը (Rana ridibunda), փոքրասիական գորտը (Rana macrocnemus) և սովորական ծառագորտը (Hyla arborea):
Ըստ իրականացված հետազոտությունների և գոյություն ունեցող նախնական տվյալների (հրատարակված գրականություն, բազմամյա դաշտային ուսումնասիրություններ, դիտարկումներ և այլն) «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում ԿԲՄ իրականացման նպատակով առավել կարևորվում են մի շարք էկոհամակարգեր.
ա) գիհու նոսրանտառային տարածքները արգելոցի Խոսրովի տեղամասում: Նոսրանտառային էկոհամակարգը զբաղեցնում է 815 հեկտար (19.7 %) տարածություն: Գտնվում է Խոսրով գետի ջրհավաք ավազանի հյուսիսային դիրքադրության լեռնալանջերին 1800-2200 մ բարձրությունների վրա: Այստեղ հանդիպում են գյուրզան, հայկական իժը և մի քանի բարձրլեռնային գոտուն բնորոշ թռչնատեսակներ: Գիհու նոսրանտառի մոնիտորինգը պետք է ապահովի գիհու պահպանությունը և բնական վերարտադրությունը:
բ) լեռնային բարձրադիր գոտու կաղնու անտառային էկոհամակարգերը: ԿԲՄ պետք է ենթարկվի կաղնին` ապահովելու համար բնական կաղնուտի պահպանությունը և վերարտադրությունը:
գ) արգելոցի հիմնական էկոլոգիական համալիրները, լեռնաշղթաների լանջերին տեղաբաշխված լեռնային քսերոֆիլ կիսաանապատային համակեցությունների հազվագյուտ ֆաունան և բնության եզակի հուշարձանները:
դ) անտառային ֆաունայի բնորոշ ներկայացուցիչների /գորշ արջ, անտառային թռչուններ մի շարք տեսակներ: ԿԲՄ ընթացքում պետք է իրականացնել անհրաժեշտ կանխատեսումներ պահպանությունը և վերարտադրությունն ապահովելու համար:
ե) գետային էկոհամակարգերի կենսաբազմազանությունը,
զ) լեռնային մարգագետնատափաստանային ու մարգագետնային կենսաբազմազանությունը,
է) էնդեմիկ, հազվագյուտ, ռելիկտային տեսակներն ու դրանց պոպուլյացիաները:
5.5. ԿԲՄ հիմնական ինդիկատորների ընտրություն
1. Համաձայն Կենսաբազմազանության մասին կոնվենցիայի Գիտական, տեխնիկական և տեխնոլոգիական խորհրդատվության Օժանդակ մարմնի կողմից մշակված հավանական (պոտենցիալ) ինդիկատորների համակարգի կենսաբազմազանության ինդիկատորները բաժանվում են հետևյալ հիմնական խմբերի.
1) ընդհանուր կիրառության,
2) անտառային կենսաբազմազանության,
3) ագրոկենսաբազմազանության,
4) ներքին ջրերի կենսաբազմազանության,
5) ծովային և առափնյա կենսաբազմազանության
2. Ընդհանուր կիրառություն ունեցող ինդիկատորներից որպես կենսաբազմազանության վիճակի և մարդածին ճնշման մոնիտորինգի ինդիկատորներ ընտրվել են հետևյալները.
1) «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տարածքում.
ա. Հարաբերական «բացարձակ հանգստի գոտու» տոկոսը ընդհանուր արգելոցի տարածքում,
բ. Անտառային տարածքի տոկոսը ՊԱ ընդհանուր տարածքում,
գ. Տարբեր անտառային տիպերի տոկոսը (առաջնային, երկրորդային կամ տնկարկներ) անտառային տարածքների ընդհանուր տոկոսից,
դ. Անտառազրկման չափը (անտառային հողերի փոխակերպում այլ հողերի),
ե. Մարդածին ազդեցության (հատումներ, արածեցում, խոտհունձ և այլն) ենթարկված անտառային տարածքների չափը և տոկոսը,
զ. Ինվազիոն տեսակների քանակը և դրանց տարածվածությունը,
է. Տուրիզմի համար օգտագործվող հողատարածքների տոկոսը ՊԱ ընդհանուր տարածքներում,
ը. Սոցիալական նպատակներով բնակչության կողմից ապօրինի օգտագործվող տեսակներ,
2) Պահպանման գոտում
ա. գյուղատնտեսական տարածքները ըստ մշակաբույսերի (հացահատիկ, յուղատու բույսեր, կերային և այլն),
բ. գյուղատնտեսական հողերի փոփոխություններ (գյուղատնտեսական հողերի փոխակերպում այլ հողերի կամ հակառակը),
գ. գյուղատնտեսական գործունեության (անասնապահություն, դաշտավարություն, այգեգործություն և այլն) հետևանքով վտանգված տեսակների թիվը:
Նշված ընդհանուր կիրառություն ունեցող ինդիկատորների ցուցակը ենթակա է փոփոխման` արգելոցում մոնիտորինգի համակարգի ներդրման և իրականացման, կենսաբազմազանության և սպառնացող վտանգների/գործոնների ճշգրտման ընթացքում, ինչպես նաև շահագրգիռ կողմերի առաջարկությունների հիման վրա:
5.6. Տեսակի և պոպուլյացիայի մակարդակով առաջարկվող ինդիկատորները
Արգելոցի համար ԿԲՄ ինդիկատորները ընտրվել են տարածաժամանակային կտրվածքով կենսաբազմազանության ու կենսառեսուրսների դինամիկան պարզաբանելու համար` հաշվի առնելով դրանց նկատմամբ հիմնական պահանջները (աղյուսակ 17):
Ընտրված տեսակների մեծամասնությունը համարվում են «թիրախային» տեսակներ, որոնք մոնիտորինգի են ենթարկվում ՊԱ-ի համար կարևորության պատճառով և իրենցից ներկայացնում են նաև բնակմիջավայրի վիճակը բնորոշող և/կամ մարդածին ազդեցությունը բացահայտող չափորոշիչներ: Սովորական հանդիպող (ֆոնային) տեսակներից որպես ինդիկատոր ընտրվել են այն տեսակները, որոնց միջոցով ստացված համապատասխան տեղեկատվությունը կարևոր նշանակություն ունի էկոհամակարգի վիճակը բնորոշելու համար: Տեսակ/պոպուլյացիա մակարդակում անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր տեսակի համար ճշտել տաքսոնոմիական պատկանելիությունը (տեսակ, ցեղ, ընտանիք), գտնվելու վայրը, զբաղեցրած տարածքի սահմանները:
Տեսակ/պոպուլյացիա մակարդակում ընտրված ինդիկատորների համար որպես ամենատարածված և ինֆորմատիվ ցուցանիշներ օգտագործվում են.
1) առկա կամ բացակա լինելը
2) յուրաքանչյուր պոպուլյացիայում առանձնյակների թիվը
3) տարածվածությունը (արեալը)
4) բացարձակ և հարաբերական հարստությունը
5) պոպուլյացիայի առանձնյակների խտությունը;
6) պոպուլյացիաների թիվը
7) տարիքային կազմը
8) սեռական կազմը
9) ֆենոլոգիական ցուցանիշները
10) արտադրողականությունը և այլ ինֆորմատիվ ցուցանիշներ:
Նշված ցուցանիշների ճիշտ ընտրությունը ապահովում է կենսաբազմազանության մոնիտորինգի հաջողության զգալի մասը: Ներկայացված ցուցանիշների ցանկը պետք է լրացվի և ճշգրտվի մոնիտորինգի համակարգի ձևավորման փորձնական փուլում, կենսաբազմազանության հաշվառման և գույքագրման, քարտեզագրման աշխատանքների ավարտից հետո: Մեծ կարևորություն ունի նաև նշված ցանկի քննարկումը շահագրգիռ կողմերի մասնակցությամբ, ինչը թույլ կտա նաև ճշտելու ԿԲՄ ներդրման փուլային մոտեցման մանրամասնությունները:
| ԳԼՈՒԽ 6. |
ԷԿՈՏՈՒՐԻԶՄԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ |
6.1. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տուրիստական ռեսուրսները
Հայաստանի բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում (ԲՀՊՏ) էկոտուրիզմի կազմակերպման և զարգացման հայեցակարգի բացակայության պայմաններում «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի կառավարման պլանի շրջանակներում ներկայացված էկոտուրիզմի կազմակերպման մոտեցումները հիմնվում են պահպանվող տարածքներում տուրիզմի զարգացման համաշխարհային փորձի, արգելոցի կանոնադրությամբ թույլատրված «գիտաճանաչողական տուրիզմի» դրույթի, ինչպես նաև Հանրապետության տեղական առանձնահատկությունների վրա:
Էկոտուրիզմի զարգացման անհրաժեշտ նախադրյալներն են ոլորտի իրավական կանոնակարգումը, տուրիզմի ոլորտում մարդկային ներուժի և մասնագիտացված կադրերի զարգացումը, տուրիստական գործունեության զարգացման համար պահպանվող տարածքի նախապատրաստումը, մարքեթինգային և գովազդային աշխատանքները, մասնավոր սեկտորի հետ համագործակցությունը:
Արգելոցը հարուստ է իր բնապատմական ժառանգությամբ և ՀՀ տարածքի գեղատեսիլ ու հետաքրքիր անկյուններից է: Այն աչքի է ընկնում բարդ և կտրտված ռելիեֆով, նեղ և խոր հովիտներով, սարավանդներով, կիրճերով, ատամնավոր լեռնաշղթաներով, արագընթաց գետերով, ջրվեժներով, քարանձավներով և քարափներով: Այստեղ հանդիպում են հայկական մուֆլոնը, բեզոարյան այծը, առաջավորասիական հովազը, Կովկասյան գորշ արջը և այլ հազվագյուտ կենդանիներ:
Տարածքը հարուստ է նաև պատմամշակութային հուշարձաններով` գյուղատեղերով, բերդերով, եկեղեցիներով, ժայռափոր և այլ կառույցներով (ՑԱՆԿ 6):
Նշանավոր հուշարձաններից են Գառնու տաճարը և Գեղարդավանքը` Գառնու ձորում, Հավուց թառ և Աղջոց վանքերը` Քեղո ձորում: Միջնադարյան գրավոր աղբյուրներում հիշատակվում են Մազազի Ավանասար, Ավանիկ, Արդիղ, Բերդկանց, Գառնի, Գողթ (Կողդ), Թառնիս, Կակաղ, Կուտիս (Կուտուց վանքով), Մանկուս, Պորտիկ (Պորտկան), Քաղբերդ բնակավայրերը:
Արգելոցի հարակից տարածքներում առանձնանում են հատուկ տուրիստական հետաքրքրություն ներկայացնող Խոր Վիրապ վանքը և Գեղամա հրաբխային բարձրավանդակը` Աժդահակ, Մեծ և փոքր Սպիտակասար, Սևկատար, Արմաղան գագաթներով: Այս տեղանքը հարուստ է հնագույն ժայռապատկերներով, հնագիտական հուշարձաններով և ունի լայն հնարավորություններ լեռնային և հետիոտն երթուղիների համար:
«Խոսրովի» պետարգելոցի հարուստ բնապատմական ժառանգության և արգելոցային ռեժիմի պայմաններում հնարավոր է կազմակերպել միայն էկո, պատմամշակութային և գիտաճանաչողական տուրիզմ:
6.2. Պատմական ակնարկ
Ըստ պատմական աղբյուրների` Հայոց Խոսրով Բ Կոտակ արքան (Խոսրով Բ Արշակունի, մ.թ. 330-338) այստեղ հիմնել է «Տաճար Մայրի» և «Խոսրովակերտ» անտառները: Նրա հրամանով տարբեր կենդանիներ են տեղափոխվել պարսպապատ անտառները, որոնք հետագայում դարձել են արքունական որսատեղի:
Այդ մասին հիշատակում է Պատմահայր Խորենացին, իսկ Փ. Բյուզանդը մանրամասն նկարագրում է նշանավոր արհեստական անտառի ընդարձակությունը և դիրքը: Ամբողջ երկիրը մասնակցել է անտառի տնկման պետական պարտադիր աշխատանքին:
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի ներկա տարածքը պատմական անցյալում գտնվել է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի կազմում, որն ընդգրկել է Երասխ (Արաքս) գետի վերին և միջին, ինչպես նաև Արածանի գետի վերին հոսանքների և դրանց վտակների ընդարձակ ավազանները: Վարչականորեն Այրարատը բաժանված է եղել հետևյալ գավառների` Բասեն, Հավնունիք, Աբեղյանք, Գաբեղյանք, Արշարունիք, Աշոցք, Վանանդ, Շիրակ, Ճակատք, Արագածոտն, Նիգ, Վարաժնունիք, Կոտայք, Մազազ, Ոստան, ՈՒրծ, Արած(ո), Շարուր, Մասյացոտն, Կոգովիտ, Ծաղկոտն, Բագրեվանդ:
Զբաղեցնելով Հայկական լեռնաշխարհի միջնատարածքը` Այրարատը մնացած նահանգների հանդեպ ունեցել է կենտրոնական և իշխող դիրք, որի համար հաճախ կոչվել է Միջնաշխարհ կամ գլուխ Երկրին Հայոց:
Հայ պատմագիրները գովեստով են խոսում Այրարատի հարուստ կենդանական աշխարհի (այծյամ, եղնիկ, եղջերու, վարազ, քարայծ, վայրի զանազան հավքեր) ձկնառատ գետերի ու լճակների մասին: Հայտնի էր նաև որդան կարմիր ներկով: Այրարատը եղել է երկրագործության հնագույն և բարեբեր կենտրոն: Հայ և օտարազգի պատմագիրներն ու աշխարհագիրներն այն անվանում են «դրախտավայր ամենաբուղխն»:
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի պատմամշակութային հուշարձանների մանրամասն ցանկը և նկարագրությունը ներկայացված է ՑԱՆԿ 6-ում:
6.3. Էկոտուրիզմի կազմակերպման նպատակները
1. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում էկոտուրիզմի կազմակերպման առաջնահերթ նպատակներն են արգելոցի բնական էկոհամակարգերի պահպանությունը, շրջակա միջավայրի վերաբերյալ գիտելիքների մակարդակի և իրազեկության բարձրացումը:
2. Արգելոցի տարածքում տուրիզմի կազմակերպման խնդիրները հետապնդում են երկու գլխավոր նպատակ`
1) ինտեգրվել տուրիզմի ազգային ինդուստրիայի մեջ, ստանալով եկամուտներ,
2) արդյունավետ կառավարել տուրիզմը` շրջակա միջավայրի վրա բացասական ազդեցությունը մեղմելու, նվազեցնելու և կանխարգելելու նպատակով:
3. Բնության և բնական պարկերի եվրոպական ֆեդերացիան (FNNPE, European Federation for Nature and Natural Parks) նախանշել է միջսեկտորալ հիմնախնդիրները, որոնք համահունչ են պետարգելոցների ընդհանուր նպատակներին և կառավարման ռեժիմին`
1) բնապահպանական խնդիրներ.
էկոլոգիական պահպանություն` կենսաբազմազանության, հողերի, օդի որակի պահպանություն, ինչպես նաև ջրհավաք ավազանների կառավարում.
2) մշակութային խնդիրներ.
ա. տեղական բնակչության և այցելուների մոտ շրջակա միջավայրի վերաբերյալ գիտելիքների մակարդակի և իրազեկության բարձրացում,
բ. տեղական բնական և մշակութային ժառանգության գնահատում,
գ. էկոտուրիզմը որպես տեղական և ազգային մշակույթի մաս
3) սոցիալական խնդիրներ.
ա. տեղական բնակչության կենսամակարդակի բարելավում և մասնագիտական որակավորման բարձրացում,
բ. այցելուների հետաքրքրությունների բավարարում,
գ. կայուն տուրիզմի գովազդում որպես այլընտրանք զանգվածային տուրիզմին,
դ. պահպանվող տարածքների այցելության մատչելիություն հասարակության բոլոր շերտերի համար
4) տնտեսական խնդիրներ.
տարածքների պահպանության նպատակով աճող եկամուտների ապահովում:
6.4. էկոտուրիզմի կառավարմանը ներկայացվող պահանջները
Արգելոցի տարածքի էկոհամակարգերի և տուրիստական ռեսուրսների վերլուծության հիման վրա էկոտուրիզմի (գիտաճանաչողական էքսկուրսիաների) կառավարմանը ներկայացվում են հետևյալ պահանջները`
1) էկոտուրիզմի թույլատրելի երթուղիներում միաժամանակ կարող են գտնվել մեկական խմբեր, յուրաքանչյուր խմբում առավելագույնը մինչև 10 մարդ,
2) արգելոցի տարածքում թույլատրվում են միայն պետական արգելոցի բնապահպանական և կանոնադրական խնդիրների հետ համատեղելի տուրիզմի ձևերը,
3) արգելոցի տարածքում տուրիստական խմբերը կարող են գտնվել միայն անձնակազմի ուղեկցությամբ,
4) երթուղիները հնարավորինս շրջանցում են արգելոցի բնապահպանական տեսակետից առավել խոցելի և արժեքավոր տարածքները,
5) պետարգելոցի սահմաններից ներս բացառվում է գիշերանցը,
6) պետարգելոցի սահմաններում թույլատրվում են միայն հետիոտն և հեծյալ արշավներ,
7) շարժիչային տրանսպորտի օգտագործումը թույլատրվում է միայն էկոտուրիզմի երթուղիներում այդ նպատակով առանձնացված տեղամասերում` անձնակազմի ուղեկցությամբ,
8) գովազդային նյութերի ուղղվածությունը հինվում է միայն արգելոցի բնական և մշակութային արժեքների նկարագրության և դրանց պահպանության գաղափարախոսության վրա,
9) էկոտուրիզմի երթուղիների հրատարակված ուղեցույցները չեն պարունակում ճշգրիտ քարտեզներ և մանրամասն նկարագրություններ հազվագյուտ տեսակների ապրելավայրերի և խոցելի էկոհամակարգերի վերաբերյալ,
10) էկոտուրիզմի երթուղիների մանրամասն նկարագրություններ և քարտեզներ պարունակող նյութերը նախատեսվում են ծառայողական օգտագործման համար:
Պետարգելոցի տարածքում էկոտուրիզմի երթուղիների սպասարկման ենթակառուցվածքը նախատեսվում է ելնելով բնական լանդշաֆտների վրա բացասական ազդեցությունների բացառման սկզբունքից:
Մուտքավճարները սահմանվում են կախված երթուղիների տիպից, այցելուների նպատակային խմբերից, սեզոնից, պահանջարկից և այլն:
Արգելոցի անձնակազմը պատասխանատու է տարածքում էկոտուրիզմի կազմակերպման և բնապահպանական նորմերի ապահովման համար:
6.5. Էկոտուրիզմի իրավական կանոնակարգումը
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում էկոտուրիզմի զարգացման առկա իրավական հիմքերն են.
1) «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» ՊՈԱԿ-ի կանոնադրության մեջ թույլատրելի ձեռնարկատիրական գործունեության տեսակների շարքում ամրագրված գիտաճանաչողական տուրիզմի դրույթը,
2) «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքը,
3) «Զբոսաշրջության և զբոսաշրջային գործունեության մասին» ՀՀ օրենքը Վերոհիշյալ իրավական հիմքերը բավարար չեն էկոտուրիզմի կազմակերպման, զարգացման և կառավարման համար, անհրաժեշտություն կա մշակել համապատասխան ենթաօրենսդրական դաշտ և Ազգային Ռազմավարություն, որը բխում է ՀՀ կառավարության Կենսաբազմազանության մասին Կոնվենցիայի շրջանակներում ստանձնած պարտավորություններից:
6.6. Մարդկային ռեսուրսների զարգացում
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում տուրիզմը գործնական հիմքերի վրա դնելու նպատակով անհրաժեշտ է ՊՈԱԿ-ի կառուցվածքում ձևավորել տուրիզմով զբաղվող 2-3 հաստիքներով համալրված բաժին, որի անձնակազմը պետք է տիրապետի անգլերեն լեզվին և համակարգչային տեխնիկային:
Բաժնի հիմնական խնդիրներն են`
1) Գնահատել այցելուների կարիքները,
2) Մատուցել բարձրակարգ ծառայություններ,
3) Վարել գնային ճկուն քաղաքականություն,
4) Վարել շուկայավարման և գովազդային գործունեություն
5) Տուրիզմի ռեսուրսների կառավարումը,
6) Բացատրել և մեկնաբանել արգելոցում էկոտուրիզմին առնչվող տեղեկատվությունը:
Պետարգելոցը պետք է ներգրավի համապատասխան հմտություններ ունեցող մասնագետներ և կազմակերպի անձնակազմի վերապատրաստում:
Պետարգելոցի ողջ անձնակազմին անհրաժեշտ է մասնակցել արտակարգ իրավիճակներին արձագանքելու և փրկարարական աշխատանքների կազմակերպման դասընթացներին:
Համեմատաբար փոքր ֆինանսական ռեսուրսներ պահանջող ուսումնական այցելություն կարելի է կազմակերպել Վրաստանի «Բորժոմ-Խալագաուրի» ազգային պարկ, որը միակն է Հարավային Կովկասում, որտեղ լուրջ ներդրումներ են կատարվել KfW գերմանական բանկի կողմից և վերջին տարիներին արդյունավետ աշխատանքներ են տարվել տուրիզմի զարգացման ուղղությամբ:
Բացատրելու, մեկնաբանելու և ներկայացնելու ունակությունները առանձնահատուկ տեղ են գրավում տուրիզմում: Դրա համար անհրաժեշտ է կազմակերպել հատուկ դասընթացներ մասնագիտացված, բարձր որակավորում ունեցող ուղեկցորդներ պատրաստելու նպատակով:
6.7. Էկոտուրիզմը սպասարկող անհրաժեշտ ենթակառուցվածքները
Արգելոցի ընդհանուր նպատակների և պահպանության ռեժիմի պայմաններում ենթակառուցվածքը պետք է նախագծվի, կառուցվի և սպասարկվի շրջակա բնական և մշակութային միջավայրին համահունչ, լինի խիստ սահմանափակ, փոքրածավալ և գլխավորապես պետք է տեղադրվի նրա սահմաններից դուրս: Պետարգելոցի տարածքում էկոտուրիզմը արդյունավետ կազմակերպելու համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքը ընդգրկում է.
1) Այցելուների կենտրոններ,
2) Կացարաններ,
3) Սննդի և վաճառակետեր,
4) Դիտակետեր,
5) Ճանապարհներ, արահետներ, ջրային ուղիներ
6) Տեղեկատվական ցանց,
7) Կենցաղային (սպասարկման) ապահովման և աղբահեռացման,
8) ՈՒղեփակոցներ, կանգառներ և անցման կետեր:
6.7.1. Այցելուների կենտրոն
Այցելուների կենտրոնը պետք է հագեցված լինի տեղեկատվության ներկայացման և տրամադրման անհրաժեշտ նյութատեխնիկական բազայով, ցուցադրական և տեղեկատվական նյութերով: Այցելուների կենտրոնը պետք է վարի վիճակագրություն էկոտուրիզմի վերաբերյալ, մասնավորապես կացարանների և այլ ծառայությունների տվյալների բազա, ռեզերվացիայի հնարավորության տարբեր եղանակներով` հեռախոսով, այցելությամբ, ինտերնետով: Ի թիվս այլ նյութերի այցելուներին պետք է տրամադրել տեղեկություններ տուրիստական կացարանների ազատ տեղերի վերաբերյալ, կիրառելով այս ծառայության դիմաց վճարման տարբեր մեխանիզմներ:
Առաջարկվում է ստեղծել «Այցելուների կենտրոն» պետարգելոցի վարչական շենքին կից, ինչպես նաև նրա «մասնաճյուղեր» Գառնիի տեղամասի առաջին ուղեփակոցի մոտ, ինչպես նաև հարակից բոլոր մեծ (մի քանի) համայնքներում (Գառնի, Վեդի, ՈՒրցասար): Այցելուների կենտրոնը և մասնաճյուղերը պետք է լինեն «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» ՊՈԱԿ -ի ենթակայության տակ:
6.7.2. Կացարաններ, սննդի և վաճառակետեր
Ըստ Հանրապետությունում գործող կարգի սննդի կետերը չեն դասվում տուրիստական օբյեկտների շարքին և կանոնակարգվում են քաղաքաշինական, սանիտարական և այլ իրավական նորմերով: Սակայն, դրանք ևս պետք է համապատասխանեն տուրիստական կացարաններին ներկայացվող էկոլոգիական բոլոր չափանիշներին: Կացարանները, սննդի և վաճառակետերը պետք է բացառապես տեղակայվեն պետարգելոցի սահմաններից դուրս: Հուշանվերների կրպակ պետք է գործի Այցելուների կենտրոնին կից:
Կացարանները կարող են լինել ինչպես վրանային ճամբարների տեսքով, այնպես էլ շրջակա համայնքներում գտնվող հյուրատների և այլ տիպի կացարանների տեսքով:
Հարակից տարածքներում տեղակայված կացարաններին պետք է ներկայացվի երկու տեսակի պահանջներ`
ա) Որակյալ մատուցվող ծառայություններ և սպասարկում
Հարակից տարածքներում տեղակայված կացարանները անպատճառ պետք է անցնեն Հայաստանի Հանրապետությունում կիրառվող հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտների որակավորման ընթացակարգը, ստանան որակավորման կարգեր:
բ) էկոլոգիական չափանիշներ
Կացարանները պետք է համապատասխանեն էկոլոգիական չափանիշներին և անցնեն ՇՄԱԳ` Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման փորձաքննություն (ՇՄԱԳ` մշտական օբյեկտները):
6.7.3. Դիտակետեր (ուսումնասիրություններին աջակցող ենթակառուցվածք)
Սրանց թվին են դասվում դիտակետերը և թաքստոցները, որոնք նպատակահարմար է դիտակետեր տեղադրել երթուղիների երկայնքով` լավագույն տեսադաշտ ունեցող բարձրադիր տեղանքներում: Բնական միջավայրը չխախտելու նպատակով դրանք պետք է լինեն տաղավարների կամ նստարանների տեսքով` անբարենպաստ եղանակից պաշտպանվելու, ինչպես նաև տեղեկատվություն ստանալու հնարավորությամբ (դիտակետերը ներկայացված են երթուղիների նկարագրությունների մեջ):
Թռչնադիտական հատուկ թաքստոցները տեղադրվում են թռչունների մշտական կուտակման վայրերում:
6.7.4. Ճանապարհներ, արահետներ, ջրային ուղիներ
Արահետների տեղակայությունը պետք է համապատասխանի առաջարկվող տուրիստական երթուղիներին: Դրանք կարող են լինել տարբեր երկարության և առաջարկեն տարբեր տուրեր, հնարավորության դեպքում հասանելի լինեն մեկ մեկնարկային կետից:
Խիստ կտրտված, բարձրությունների մեծ տատանումներ և լեռնային ռելիեֆ ունեցող «Խոսրովի անտառ» պետարգելոցում անհրաժեշտ են արահետների նախագծման, կառուցապատման և բարեկարգման աշխատանքներ: Կառուցապատման և բարեկարգման աշխատանքներում պետք է հնարավորինս օգտագործվեն գոյություն ունեցող արահետները և նվազագույնի հասցվի կամ բացառվի բացասական ազդեցությունը բնական լանդշաֆտների վրա:
6.7.5. Տեղեկատվական ցանց
Բացի Այցելուների կենտրոններից որոշակի տեղեկատվական, մեկնաբանական և կրթական տվյալներ, նյութեր և ցուցանմուշներ կարող են տեղակայվել ուղեփակոցների մոտ, առաջարկվող երթուղիների երկայնքով, ինչպես նաև պատմամշակութային և բնության հուշարձանների մոտակայքում:
Դրանք պետք է լինեն ուղղություն ցույց տվող նշաններ, կանոնակարգող ցուցանակներ, ցուցասրահներ, ցուցավահանակներ և այլն:
6.7.6.Այցելուների կենցաղային ապահովում և աղբահեռացում
Սրանց թվին են պատկանում հանգստի և սնվելու վայրերը, զուգարանները, աղբյուրները, պատսպարանները, ինչպես նաև աղբի տեղադրման հարմարությունները:
Այս տիպի ենթակառուցվածք անհրաժեշտ է ստեղծել`
1) Այցելուների կենտրոններին կից,
2) Պատմամշակութային և բնության հուշարձանների շրջակայքում,
3) Առաջարկվող տուրիզմի երթուղիների երկայնքով:
6.7.7. ՈՒղեփակոցներ, կանգառներ և անցման կետեր:
ՈՒղեփակոցներ և ընդունարաններ նախատեսվում են Գառնու, Խոսրովի և Խաչաձորի տեղամասերում, որտեղ նախատեսվում են նաև մեքենայի կանգառներ, տոմսերի և տեղեկատվանյութերի և հուշանվերների կրպակներ:
Մեքենաների կանգառ նախատեսվում է նաև Այցելուների կենտրոնի մոտակայքում:
6.8. Տեղեկատվության տրամադրում
1. Տուրիզմի կայուն զարգացմանը մեծապես նպաստում է այցելուներին, ինչպես նաև տեղական բնակչությանը մատչելի և որակյալ տեղեկատվության մատուցումը:
2. Տեղեկատվության տրամադրումը նպաստում է շրջակա միջավայրի պահպանության հարցերի և տեղական համայնքների կարիքների վերաբերյալ իրազեկության բարձրացմանը:
3. Տեղեկատվությունը ներառում է`
1) ժամանումից առաջ` երթուղիները, եղանակը, փոխադրամիջոցները,
2) կացարանները, ճանապարհորդության տևողությունը և այլն,
3) Ժամանումից հետո` կողմնորոշում, վարքի կանոններ, երթուղու տևողությունը, բարդությունը, դժվարությունները և այլն,
4. Կիրառվում են տեղեկացման հետևյալ միջոցները`
1) Անմիջական` այցելուների կենտրոններ, տեղեկատվական կրպակներ, փոստ, հեռախոս, էլեկտրոնային փոստ, ուղեկցորդի բացատրություն, գործնական ցուցադրումներ
2) Ոչ անմիջական` ճանապարհորդական գրքույկներ, ուղեցույցներ, քարտեզներ, ցուցապաստառներ, էկրաններ, ուղեցույցներ, բրոշուրներ, կինոնկարներ, ցուցահանդեսներ և այլն:
5. Տեղեկատվական ենթակառույցները (այցելուների կենտրոնները, կանոնակարգող ցուցանակները, ցուցասրահները, ցուցավահանակները) և տպագիր նյութերը (բրոշուրները, տպագրված կանոնակարգերը) պետք է նպաստեն հետևյալ նպատակների կատարմանը`
1) Բարձրացնեն այցելուների իրազեկությունը շրջակա բնական և մշակութային միջավայրի վերաբերյալ: Դրա համար դրանք պետք է պարունակեն տեղեկություններ պատմության, մշակույթի, կենսաբազմազանության, բնական հուշարձանների վերաբերյալ և այլն:
2) Հանգեցնեն այցելուների և տեղացիների վարքագծի փոփոխությանը: Այցելուներին պետք է տրամադրվեն կանոններ և կանոնակարգեր, որևէ գործողություն ուղղակի արգելելու փոխարեն տրամադրվող նյութերը պետք է նպաստեն վարքագծի փոփոխությանը:
3) Բացատրեն պետարգելոցի նպատակները և խնդիրները: Սա ոչ միայն կբարձրացնի իրազեկությունը, այլ նաև կնպաստի այցելուների կողմից աջակցություն ստանալուն:
6.9. Սարքավորումներ և հանդերձանք
1. Արգելոցը էկոտուրիստների սպասարկման նպատակով պետք է ունենա տուրիստական սարքավորումներ և հանդերձանք, այդ թվում`
1) հեռադիտակներ,
2) ձիեր և թամբեր,
3) վրաններ, քնապարկեր, դաշտային սարքավորումներ և հանդերձանք:
2. Արգելոցը պետք է ապահովված լինի նաև որոնման, առաջին օգնության և փրկարարական աշխատանքներ կազմակերպելու անհրաժեշտ սարքավորումներով`
1) ռադիոկապի միջոցներ,
2) առաջին օգնության սարքավորումներ և դեղատուփեր,
3) պարաններ և այլ փրկարարական սարքավորումներ:
6.10. Էկոտուրիզմի թույլատրելի ձևերը
Պետական արգելոցում և հարակից տարածքներում առաջարկվող տուրիզմի ձևերը և համապատասխան երթուղիները հիմնվում են «Այցելուների նպատակային խմբերի բացահայտում» բաժնում նկարագրված բնության այցելուների հիմնական տեսակների վրա: Պայմանականորեն պետարգելոցի տուրիզմի ձևերը կարելի է բաժանել 2 գլխավոր տիպերի` նեղ մասնագիտացված և ընդհանուր հետաքրքրություն ներկայացնող:
Նեղ մասնագիտացված ձևերը կարող են լինել ինչպես դասական տուրիստական ուղևորությունների, այնպես էլ հետազոտական արշավախմբերի տեսքով: Դրանց շարքին են դասվում`
1) վայրի կենդանական և բուսական աշխարհի դիտարկման (wildlife watching), օրինակ թռչնադիտական (birdwatching), բուսաբանական;
2) գեոէկոլոգիական, հնագիտական, ճարտարապետական, ազգագրական, մշակութային և այլ տուրերը:
Առաջարկվող ընդհանուր հետաքրքրության երթուղիները բնության և մշակութային գրավչություններ համատեղող ուղևորություններն են: Դրանք կարող են անցկացվել հետիոտն կամ հեծյալ, ինչպես նաև կոմբինացված արշավների ձևով:
Ձմեռային հանգստաձևերի հնարավորությունները օգտագործելու նպատակով կարելի է կազմակերպել ձյան վրա կենդանիների թողած հետքերի դիտարկումներ, դահուկային արշավներ և այլն:
Պետական արգելոցի հարակից համայնքներում առկա է գյուղական տուրիզմի (ագրոտուրիզմ, էթնոտուրիզմ) զարգացման մեծ ներուժ, որը կարելի է զուգակցել պետարգելոցի երթուղիների հետ:
Վայրի կենդանական և բուսական աշխարհի դիտարկման (wildlife watching) տուրերից մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում թռչնադիտական (birdwatching) և բուսաբանական տուրիզմը:
Բացի թռչնադիտական տուրերից որոշ հետաքրքրություն կարող է ներկայացնել թիթեռների և համեմատաբար մեծ միջատների դիտումը: Այդպիսի հետաքրքրություն ունեցող վճարունակ այցելուների քանակը աշխարհում շատ չէ: Նրանք հազվադեպ են կազմում առանձին խմբեր և հաճախ ընդգրկված են լինում թռչնադիտական խմբերի կազմում: Ըստ որում միջատները գլխավորապես հետաքրքրություն են ներկայացնում մասնագետների համար:
Կենդանական աշխարհի հետ կապված «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում հետաքրքրություն կարող է ներկայացնել մեծ կաթնասունների դիտումը: Պետք է նշել, որ այցելուները կարող են դիտել այդ տեսակների տիպիկ ապրելավայրերը (կենդանիներին տեսնելը միշտ չէ հնարավոր): Նույնը վերաբերվում է և սողուններին:
Առանձին պետք է նշել հատուկ տիպի այցելուների մասին, որոնց կարելի է միավորել մի անվանման տակ` հավաքածուներ կազմողներ: Նպատակները կարող են լինել գիտական, սիրողական, կամ վաճառքի համար: Այդ տիպի այցելությունները չեն դասվում էկոտուրիզմի շարքին և արգելոցի տարածքում հավաքածուների հավաքը թույլատրվում է միայն գիտական նպատակների համար նախատեսված դեպքերում:
Բուսաբանական տուրերը, ինչպես և թռչնադիտականը, մեծ դեր կարող են խաղալ տեղական բնակչության ճանաչողական և բնապահպանական կրթության համար, ներգրավելով ոչ միայն դպրոցականներին, այլև մեծահասակներին:
Ինչ վերաբերվում է արտերկրի վճարունակ մասնագիտացված խմբերին, ապա դրանց մասնակիցների գերակշռող մասը մասնագետ-բուսաբաններ են: Միայն մի քանի մեծ միջազգային տուրօպերատորներ (ճապոնական, գերմանական «Դոկտոր Կոխ»-ը) կազմակերպում են հատուկ բուսաբանական տուրեր ոչ մասնագետների համար:
Բուսաբանական տուրերի, ինչպես նաև տարվա և սեզոնի կտրվածքով թռչնադիտարկման երթուղու կոնկրետ ընտրության գործում առանցքային դեր ունի մասնագետ ուղեկցորդը:
Թռչունների ցուցադրումը այցելուներին: Բնական միջավայրում վայրի թռչունների ցուցադրումը հանդիսանում է արգելոցի կարևոր խնդիրներից և իրականացվում է արգելոցի աշխատակցի և հրավիրված թռչունաբանի ուղեկցությամբ:
Այս նպատակով օգտագործվում են թռչունների ներգրավման կենսատեխնիկական միջոցներ (հավելասնուցում, արհեստական բների հարմարանքները և այլն): Բացի այդ կիրառվում են թռչունների սեզոնային կուտակման վայրերի և բների տեղեկայման վերաբերյալ տվյալները:
Բացի կոնկրետ թռչուններից մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև նրանց կենսագործունեության որոշ հետևանքներ` գիշատիչ թռչունների բները և կղկղանքի հետքերը, փայտփորների փչակները, դարբնոցները և այլն:
Ապահով պահպանության և կենսատեխնիկական միջոցառումների հմուտ իրականացման դեպքում բավականին արագ ձևավորվում են մարդկանց վստահող թռչունների խմբավորումներ:
Թռչունների հետազոտման և նկարահանման համար կարելի է օգտագործել հետազոտական դիտանոցներ և թաքստոցներ, որոնք պետք է տեղակայել հավելասնուցման հրապարակների մոտակայքում:
Ըստ երթուղիների կարելի է տեղադրել ստենդներ և ցուցավահանակներ:
6.11. Էկոտուրիզմի շուկայավարում և գովազդ
Հարուստ մշակութային և բնական ժառանգություն ունեցող «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի համար անհրաժեշտ են ակտիվ գործողություններ պահպանվող տարածքների տուրիզմի չափազանց հարուստ և բազմազան համաշխարհային շուկա ներթափանցելու համար: Դրա համար շուկայավարումը գրավում է առանձնահատուկ տեղ ցանկացած զբոսաշրջային ծառայություններ առաջարկողի, այդ թվում և պահպանվող տարածքների ռազմավարության մեջ:
Քանի որ պահպանվող տարածքները առավել կենտրոնացված են բնապահպանական խնդիրների վրա, ավելի շահավետ է գովազդի և շուկայավարման բնագավառում սերտ համագործակցել մասնավոր տուրիստական սեկտորի հետ (Համագործակցություն տուրիզմի մասնավոր սեկտորի հետ բաժին):
Պետարգելոցը պետք է շահագրգռի մասնավոր տուրիստական սեկտորին համատեղելու իր ջանքերը պետարգելոցի անձնակազմի հետ` տարածքի և հարակից վայրերի տուրիզմի կազմակերպման նպատակով: Այս համագործակցության արդյունքը տուրիստի սպասարկման մակարդակի, տեղեկացվածության և ակնկալվող զբոսաշրջային արդյունքի պատշաճ բավարարումն է:
Հայաստանում ի թիվս բազմաթիվ այլ խոչընդոտների տուրիզմը առանձնանում է գովազդային և շուկայավարման աշխատանքների չափազանց ցածր մակարդակով: Շուկայավարման և մրցունակության բարձրացման կարևոր մեխանիզմներից է ստանդարտացումը (որակավորման կարգերը):
Պետարգելոցի շուկայավարման ռազմավարությունը պետք է ընդգրկի հետևյալ գործողությունները`
1) Նպատակային խմբերի բացահայտում,
2) Գովազդային նյութերի, վեբկայքի ստեղծում և սպասարկում,
3) Գովազդային նյութերի տարածում,
4) Ճանաչողական և գովազդային շրջագայությունների անցկացում,
5) Մասնակցություն տուրիստական միջոցառումներին,
6) Հարցումների և դիմումների սպասարկում:
6.12.Նպատակային խմբերի բացահայտում
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի համար այցելուների նպատակային խմբերի բացահայտումը ուղղված է պետական արգելոցի հիմնական բնապահպանական խնդիրների հետ համատեղելի/ցանկալի պոտենցիալ այցելություններին:
Պետական արգելոցի տարածքում հնարավոր են հետևյալ այցելուների տիպերը ըստ այցելությունների նպատակահարմարության:
1. Բնությանը նվիրված այցելուներ`
1) գիտնականներ և ուսանողներ, տարբեր գիտական արշավախմբերի մասնակիցներ` բուսաբաններ, կենդանաբաններ, հնէաբաններ, ճարտարապետներ, աշխարհագետներ, ազգագրագետներ և այլն.
2) մասնագիտացված տուրերի մասնակիցներ` թռչնադիտական, բուսաբանական, գեոէկոլոգիական և այլն: Բոլորից հայտնին և տարածվածը թռչնադիտական տուրերն են:
2. Բնությունով հետաքրքրված այցելու: Սրանք տարբերվում են նախորդներից նրանով, որ ունեն ավելի բազմակողմանի հետաքրքրություններ, բայց չունեն նախորդներին բնորոշ խորացված գիտելիքներ:
3. Բնության պատահական այցելու: Սրանք չունեն որոշակի գիտելիքներ, ինչպես նաև որոշակի հետաքրքրություն բնության նկատմամբ: Նկատում և հրապուրվում են միայն աչքի ընկնող բնության տեսարաններով և հուշարձաններով:
Պետարգելոցում այս տիպի այցելությունները նպատակահարմար չեն:
4. Սպորտային/արկածային այցելու: Սրանց թվին են դասվում` ջրային սպորտային ձևերի, հետիոտն արշավների և լեռնագնացության, դահուկային արշավների, հեծյալ և հետիոտն/հեծյալ արշավների մասնակիցները:
Պետարգելոցում այս տիպի այցելությունները պետք է բացառվեն:
5. Որսի/ձկնորսության նպատակով այցելու:
Պետարգելոցում այս տիպի այցելությունները պետք է բացառվեն:
6. Մշակութային հետաքրքրություն ունեցող բնության այցելու. Այս տիպին են պատկանում Հայաստան այցելող տուրիստների մեծամասնությունը:
Ճիշտ կազմակերպելու պարագայում այս տիպի այցելությունները պետարգելոց նպատակահարմար են:
Առանձնահատուկ պետք է նշել, որ պահպանվող տարածքների հիմնական այցելուն Հայաստանի բնակչությունն է:
Ելնելով դրանից, շուկայավարման զարգացման ուղղությամբ պետք է կարևորել ջանքերը Հայաստանի ներսում, իսկ արտասահմանյան շուկայում` առաջին հերթին հատկապես Եվրոպայում, Ռուսաստանում և Հյուսիսային Ամերիկայում:
6.13. Գովազդային նյութերի ստեղծում
Արգելոցի գովազդային նյութերի ուղղվածությունը պետք է լինի միայն բնական և մշակութային արժեքների նկարագրությունը, ինչպես նաև դրանց պահպանության գաղափարախոսությունը:
Արգելոցի սահմաններից ներս գտնվող արշավային երթուղիների մանրամասն նկարագրությունները և քարտեզներ պարունակող ուղեցույցերը պետք է տրամադրվեն միայն համապատասխան նպատակային խմբերին, խուսափելով արգելոցային տարածքի լայնորեն և բացահայտ գովազդումից` որպես հանրամատչելի զբոսանքի վայր, ինչը կհանգեցնի տարածքի պահպանության ռեժիմային չվերահսկվող խախտումներին:
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի համար անհրաժեշտ է հետևյալ տիպերի գովազդային նյութերի ստեղծումը`
1) տպագիր նյութեր` բրոշուրներ, պլակատներ, փոստային բացիկներ, ճանապարհորդական ուղեցույցներ, տեսարժան վայրերի համառոտ նկարագրություններ, լուսանկարներ և այլն;
2) տեսանյութեր` ֆիլմեր, ռեկլամային տեսահոլովակներ և այլն;
3) էլեկտրոնային նյութեր` ինտերնետային վեբկայք:
Հարկ է առանձնահատուկ նշել, որ գովազդային նյութերի պատրաստումը տուրիզմի բնագավառում խիստ մասնագիտական գործ է: Պահպանվող տարածքների տուրիզմը ունի իր առանձնահատկությունները, իսկ Հայաստանում դեռևս չկան դրանք գովազդելու փորձեր: Այդ պատճառով պահպանվող տարածքների աշխատակիցների խնդիրն է ուղղորդել գովազդային նյութերի պատրաստումը:
Պահպանվող տարածքների շուկայավարման ջանքերը պետք է ուղղված լինեն ոչ թե այդ տարածքները տուրիստների լայն խավերի ցանկություններին հարմարեցնելուն, այլ համապատասխան խմբերի հայտնաբերմանը: Համապատասխանող տուրիստը գնահատում և ձգտում է այն ամենին, ինչ կարող է առաջարկել պահպանվող տարածքը, այն է` չխաթարված բնություն, հարուստ կենսաբազմազանություն, տեղեկատվություն ստանալու և կրթվելու հնարավորություն, հանգիստ և խաղաղ մթնոլորտ:
Քանի որ պահպանվող տարածքներ այցելելը բնապահպանական կրթության գործուն միջոց է, գովազդային նյութերը պետք է արտացոլեն պետարգելոցի բնապահպանական գաղափարախոսությունը, տեղանքի իրական արժեքը, պարունակեն ինքնատիպ ուղերձ` այցելել և տեսնել բնությունը անխաթար վիճակում:
6.14.Ինտերնետային կայք
Ինտերնետը տրամադրում է պահպանվող տարածքների տուրիզմի շուկայավարման համեմատաբար նոր և ոչ թանկ միջոց: Ինտերնետի գրաֆիկական և ինտերակտիվ միջոցները թույլ են տալիս արդյունավետ գովազդել տարածքների տուրիստական արդյունքը, ինչպես նաև կապեր հաստատել և հաղորդակցվել:
Ինտերնետը հարմար միջոց է համարվում նախքան ճանապարհորդությունը տեղանքի և ծառայությունների մասին տեղեկություններ տրամադրելու համար` ապահովելով հաճախորդների և ծառայություններ մատուցողների միջև ուղղակի հաղորդակցում արդյունավետ եղանակներով:
Կայքի մեջ պարունակվող տեղեկատվությունը տպագիր նյութերի համեմատ կարող է պարունակել առավել ծավալուն և մանրամասն տեղեկություններ բնական և մշակութային ժառանգության առանձնահատկությունների մասին:
Կայքի տրամաբանորեն ճիշտ ընտրված հնարավորություն կընձեռի տեղեկատվություն հասցնել վեբկայքի տարբեր տիպի այցելուներին, «նավարկության» (նավիգացիայի) և էջերի կապերի (լինկերի) միջոցով արագ գտնել իրեն հետաքրքրող մանրամասն նյութը:
Կայքը պետք է ոչ միայն հաջողությամբ ստեղծվի և տեղադրվի ինտերնետում, այլև մշտապես, արդյունավետ սպասարկվի և պարբերաբար թարմացվի տարածքի վերաբերյալ նորություններով: Կայքի բոլոր էջերը պետք է պարունակեն ակտիվ հղում էլեկտրոնային հասցեին, որը պետք է արագ արձագանքի բոլոր հարցումներին:
Օգտվելով ինտերնետի և էլեկտրոնային կապի ընձեռած հնարավորություններից արգելոցը կարող է անդամակցել մասնագիտացված միջազգային կազմակերպություններին և միություններին, ստանալ մշտական տեղեկություններ, ընդգրկվելով էլեկտրոնային մասնագիտացված ցուցակներին (mailing lists, www.europarks.org ; www.ecotourism.org; www.panparks.org. և այլ), մասնակցելով էլեկտրոնային համաժողովների (կոնֆերանսների) և անդամակցելով մասնագիտացված միջազգային կառույցներին:
6.15. Գովազդային նյութերի տարածում
Արգելոցը կարող է տարածել էկոտուրիզմի գովազդային նյութերը`
1) լրատվական միջոցներով` գովազդներ և հոդվածներ, մասնագիտացված ճանապարհորդական ամսագրեր, ճանապարհորդական ուղեցույցներ, հեռուստատեսություն;
2) միջնորդների միջոցով` մասնագիտացված տուրօպերատորներ, տուրիստական տեղեկատվական կենտրոններ, տեղական տուրիստական կացարաններ և հյուրանոցներ, օդանավակայաններ (Համագործակցություն տուրիզմի մասնավոր սեկտորի հետ 6.19):
6.16. Ճանաչողական և գովազդային շրջագայությունների անցկացում
Գովազդի արդյունավետ ձևերից է ճանապարհորդական գործակալությունների, արտասահմանցի մանրածախ գործակալների, լրատվության միջոցների և հեղինակների համար ծանոթության շրջագայությունների կազմակերպումը: Արգելոցը նման միջոցառումներ կարող է կազմակերպել համագործակցելով տեղական տուրիզմի մյուս մատակարարների` ռեստորանների, տուրիստական կացարանների և այլ կազմակերպությունների հետ:
6.17. Մասնակցություն տուրիստական միջոցառումներին
Մասնակցությունը ավանդական միջազգային ամենամյա ճանապարհորդական ցուցադրումներին չափազանց կարևոր է բոլոր տուրիստական ծառայություններ մատուցողների, այդ թվում և պահպանվող տարածքների համար: Այս հավաքները համարվում են կարևորագույն կենտրոններ մատակարարների համար, որի ընթացքում նրանք կարող են հանդիպել արտասահմանյան մանրածախ գործակալներին:
6.18. Հարցումների և դիմումների սպասարկում
Պետական արգելոցի էկոտուրիզմի սպասարկման անձնակազմից պահանջվելու է ամենօրյա հետևողական աշխատանք հարցումների և դիմումների սպասարկման գործում: Սա վերաբերվում է ինչպես Այցելուների կենտրոն այցելողներին, այնպես էլ էլեկտրոնային փոստով դիմողներին: Պահպանվող տարածքի աշխատակիցը պետք է արագ արձագանքի Էլեկտրոնային հասցեով ստացված բոլոր հարցումներին: ՈՒշացած պատասխան նամակը հավասարազոր է կորցրած հաճախորդին:
6.19. Համագործակցություն տուրիզմի մասնավոր սեկտորի հետ
Տուրիզմի սեկտորի գլխավոր դերակատարներն են տուրիստները (պահանջարկ), մյուս կողմից տուրիստական ծառայություններ մատուցողները (առաջարկ):
Տուրիստական ծառայություններ առաջարկելը գլխավորապես մասնավոր ընկերությունների և կազմակերպությունների բնագավառն է:
Տուրիզմի մասնավոր ընկերությունները և կազմակերպությունները այն գլխավոր օղակն են, որոնք ապահովելու են այցելուների հոսքը պահպանվող տարածքներ: Հաստատելով սերտ կապեր տուրիզմի մասնավոր սեկտորի հետ, պահպանվող տարածքի անձնակազմը կարող է արդյունավետ կերպով ապահովել տուրիստների իրական պահանջները և տուրիստական գործակալությունների կողմից առաջարկված պայմանները:
Համագործակցության արդյունքում տուրիստական գործակալությունները նույնպես նպաստում են բնապահպանական խնդիրների առավել լավ պատկերացմանը:
6.20. Տուրիզմի մասնավոր կազմակերպությունների և ընկերությունների տիպերը
Տուրիզմի մասնավոր ընկերությունների և կազմակերպությունների հետ պահպանվող տարածքների համագործակցության մեխանիզմները հետագայում պարզաբանելու համար ստորև ներկայացված են տուրիստական ինդուստրիայի գլխավոր բաղադրիչները և նրանց շատ սեղմ նկարագրությունը`
1. Արտագնա տուրօպերատորներ
Կազմակերպում և վաճառում են լրիվ ծառայություններով ճանապարհորդական փաթեթներ: Արտագնա տուրօպերատորների գլխամասային գրասենյակները գտնվում են այն երկրներում, որտեղից գլխավորապես գալիս են նրանց հաճախորդները: Արտագնա տուրօպերատորները տուրիստական խմբեր են ուղարկում տարբեր երկրներ և վայրեր, տուրիստներին ընդունող երկրներում ունենում են իրենց ներկայացուցչությունները/գործակալները, կամ գործում են տվյալ երկրի ներգնա տուրօպերատորների միջոցով:
2. Ներգնա տուրօպերատորներ
Տեղակայված են տվյալ երկրում, կամ վայրում, իրականացնում են զբոսաշրջային արդյունքի ձևավորման, խթանման և իրացման գործունեություն տվյալ երկրի սահմաններում: Կարող են գործել անկախ կամ համագործակցելով արտագնա տուրօպերատորների հետ: Ներգնա տուրօպերատորները կազմակերպում են ուղևորություններ ոչ միայն դրսի, այլ և երկրի ներսում բնակվող քաղաքացիների համար:
Պահպանվող տարածքներին առավել նպատակահարմար է համագործակցել ներգնա տուրօպերատորների, քան արտերկրում գտնվող արտագնա տուրօպերատորների հետ:
3. Տրանսպորտային միջոցներ տրամադրողներ
Սրանց թվին են դասվում ինչպես միջազգային` ավիաուղիներ, երկաթգիծ, ջրային և ճանապարհային տրանսպորտ, այնպես էլ տեղական տրանսպորտի միջոցներ տրամադրողները` տուրօպերատորների կողմից օգտագործվող տրանսպորտի միջոցներ, ջրային լողամիջոցներ, հանրային տրանսպորտ, ինչպիսին են տաքսիները, ավտոբուսները և այլն:
4. Կացարաններ տրամադրողներ
Դրանք են` հյուրանոցները, մոթելները, հյուրատները, առողջարանները, հանգստյան տները, ճամբարային բնակատեղիները և այլն` ինչպես պահպանվող տարածքների մոտակայքում, այնպես էլ այլ վայրերում գտնվող կացարանները:
Սնունդ տրամադրողներ
Սրանք են ռեստորանները, բարերը, սրճարանները, ինչպես նաև սննդամթերքներ արտադրողները և մատակարարողները:
Անհրաժեշտ է ազատել շահութահարկից պահպանվող տարածքների տուրիզմի հետ անմիջական կապ ունեցող այն գյուղական և համայնքային հյուրատները, որոնցում հյուրերին տրամադրվելու համար նախատեսված է 5-ից ոչ ավել սենյակներ:
5. Այցելուին հետաքրքրող միջոցառումներ և վայրեր
Սրանց թվին են պատկանում մեծաթիվ միջոցառումներ և վայրեր, որոնք գրավում են տուրիստներին` թանգարաններ, ցուցահանդեսներ, առևտրի կենտրոններ, սպորտային, մշակութային և թեմատիկ միջոցառումներ և այլն:
Պահպանվող տարածքների և տուրիստական ընկերությունների և կազմակերպությունների համագործակցությունը կարող է օգտակար լինել բերելով այցելուներ, ինչպես նաև ապահովել տուրերի այնպիսի ղեկավարումը, որը նվազագույնս կվնասի բնությանը: Տուրիստական ընկերությունները և կազմակերպությունները կարող են օգտակար լինել պահպանվող տարածքներին շուկայում մրցունակ տուրիստական արդյունք ձևավորելու համար և.
Կատարելագործել և կազմակերպել տուրեր,
Բարձրացնել տուրիստների իրազեկությունը տարածքը պահպանելու հարցերում,
Համագործակցել մուտքի վճարներ հավաքելու գործում,
Նպաստել նվիրատվություններին,
Վաճառել պահպանվող տարածքին վերաբերվող ապրանքներ` հուշանվերներ, պահպանվող տարածքի խորհրդանիշը կրող հագուստ, գրքեր,
Ծավալել տուրիստական գործունեություն հարակից տարածքներում:
6.21. Համագործակցության հիմնական գործողությունները.
Գործնական քայլերը, որոնք պահպանվող տարածքը պետք է կատարի տուրիստական ընկերությունների և կազմակերպությունների հետ կապեր հաստատելու/ուժեղացնելու համար հետևյալն են`
Համագործակցության նախապատրաստումը,
Կապերի հաստատումը,
Կապերի խորացումը:
Համագործակցության նախապատրաստումը ընդգրկում է`
ա) տուրիզմի զարգացման ցանկալի ծավալի և ձևերի հստակեցումը,
բ) առաջարկի` տուրիստական արդյունքի ձևավորումը,
գ) տուրիզմի և բնապահպանության նպատակների ներդաշնակեցումը:
Պահպանվող տարածքը պետք է նախապատրաստի տեղեկատվական փաթեթ առաջարկվող ծառայությունների, ինչպես նաև բնապահպանական սկզբունքների և նախաձեռնությունների վերաբերյալ: Ցանկալի է, որ այն ներառի հետագա համագործակցության առաջարկներ` առկա երթուղիների համատեղ գովազդ, նոր երթուղիների և էքսկուրսիաների մշակում, պահպանվող տարածքում գործող ծրագրերի աջակցության առաջարկություններ և այլ:
Պետարգելոցի հարակից տարածքներում գործող տուրիստական ընկերությունների և կազմակերպությունների հետ կապեր հաստատելու և համագործակցելու անհրաժեշտությունը առավել ակնհայտ է: Նրանք մի կողմից պետարգելոցի կողմից առաջարկվող ծառայությունների սպառողներն են, մյուս կողմից պետարգելոցում արդյունավետ տուրիզմի կազմակերպման առաջարկողը:
Հայաստանով հետաքրքրվող միջազգային արտագնա տուրօպերատորների հետ կապեր հաստատելը ոչ դյուրին, աշխատատար և ֆինանսատար գործ է: Այդ իսկ պատճառով արտերկրի պահպանվող տարածքները մեծամասամբ անմիջականորեն համագործակցում են երկրում նրանց ներկայացուցիչների և ազգային ներգնա տուրօպերատորների հետ:
Բերված է բնության հետ կապված տուրեր գովազդող և անցկացնող ազգային կամ Հայաստանում գտնվող ներգնա տուրօպերատորների ցուցակը, նրանց կոնտակտային տվյալները, ինչպես նաև նրանց ծավալած համապատասխան գործունեության սեղմ նկարագրությունը:
Կապերի ամրացնելը ենթադրում է շարունակական աշխատանք հետագա հարաբերությունները ամրապնդելու ուղղությամբ:
Այն դեպքում, երբ մասնավոր ընկերությունը կամ կազմակերպությունը որոշել է ընդգրկել արգելոցը իր տուրերի ցանկում, անհրաժեշտ է նրան մշտապես տեղյակ պահել տարածքում տուրիզմի հետ կապված բոլոր փոփոխություններին: Տուրիստների այցելության ընթացքում և հետո տուրօպերատորին պետք է տեղեկացնել տուրի բոլոր մանրամասնությունների վերաբերյալ:
Եթե տուրիստական ընկերությունը կամ կազմակերպությունը իր միջոցներից կամ այցելուների միջոցով ֆինանսապես աջակցել է պահպանվող տարածքի որևէ ծրագրին, ապա նրան անհրաժեշտ է մշտապես տեղեկացված պահել ծրագրի ընթացքի մասին: Դա կնպաստի երկարատև համագործակցությանը տուրիստական ընկերության կամ կազմակերպության և պահպանվող տարածքի միջև:
6.22. Շրջակա միջավայրի վրա տուրիստական և ռեկրեացիոն գործունեության
ազդեցության գնահատում և կառավարում
1. Պահպանվող տարածքներում տուրիզմի հետ կապված բացասական ազդեցությունների սահմանափակումներն են`
1) բնապահպանական` կապված բնության վրա բացասական ազդեցության հետ,
2) սոցիալ-մշակութային` կապված բազմաբնույթ մշակութային արժեքների և տեղական համայնքների բնականոն կյանքի վրա բացասական ազդեցության հետ,
3) հոգեբանական` կապված հանգիստ, բնական միջավայրում գտնվելու այցելուների ցանկության հետ:
2. Պահպանվող տարածքներում շրջակա միջավայրի վրա տուրիզմի բացասական ազդեցության առկայությունը և մակարդակը կապված է`
1) տեղանքի բնութագրից,
2) տուրիզմում օգտագործելու մակարդակից և
3) նախորդ երկուսի հարաբերությունը կառավարելու պահպանվող տարածքների ունակությունից:
6.23. Տարածքների ծանրաբեռնվածության որոշում
1970-1980 թվականներին ծանրաբեռնվածությունը ընդունված էր հասկանալ իբրև այցելուների բացարձակ քանակ: Փորձ էր արվում լուծել բացասական ազդեցության պրոբլեմները պարզապես այցելությունների քանակական սահմանափակումներով, ելնելով էկոլոգիական, սոցիալական և այլ վերլուծություններից: Սակայն այցելուների և շրջակա միջավայրի բարդ հարաբերությունների պատճառով ծանրաբեռնվածության հասկացողությունը շատ դժվար է բնորոշել:
Շատ դեպքերում բացասական ազդեցության մակարդակը կախված է ոչ այնքան այցելուների բացարձակ քանակից, ինչքան վերջիններիս վարքագծից:
Գոյություն ունեն ծանրաբեռնվածությունը որոշելու և սահմանափակելու մի շարք ավելի կատարելագործված սխեմաներ: Դրանցից առավել հայտնի են 6 սխեմաներ, որոնցից մեկը առավել լայն օգտագործվողն է ոչ միայն տուրիզմում, այլև ընդհանրապես կառավարման մեջ: Թարգմանաբար այն կոչվում է Ընդունելի փոփոխությունների սահմանները գործուղումից վերադառնալուց հետո եռօրյա ժամկետում Հայաստանի Հանրապետության (ԸՓՍ/ և առավել որակային է, քան քանակային:
6.24. Շրջակա միջավայրի վրա տուրիստական գործունեության ազդեցության
ինդիկատորներ
Շրջակա միջավայրի վրա տուրիստական և ռեկրեացիոն գործունեության տարբեր ձևերի ազդեցության ինդիկատորները անհրաժեշտ են ինչպես վերը քննարկված ծանրաբեռնվածությունը որոշելու և սահմանափակելու սխեմաները կիրառելու համար, այնպես էլ շրջակա միջավայրի և տնտեսության վրա տուրիստական և ռեկրեացիոն գործունեության ազդեցության գնահատման նպատակով մոնիտորինգի և վիճակագրական տվյալների հավաքագրման և օգտագործման սկզբունքների մշակման և կիրառման համար (տես Տուրիզմի մոնիտորինգ բաժինը)
Ինդիկատորների ընտրությունը պետք է կատարվի տեղական պայմաններին համապատասխան, ընդ որում սա դինամիկ պրոցես է որը կախված հանգամանքներից ենթակա է փոփոխությունների և ճշգրտումների:
Ինդիկատորներ պետք է սահմանվեն համապատասխան այն կոնկրետ տեղերին և բնագավառներին, որտեղ առկա է ազդեցությունը: Դրանք են տուրիստական բոլոր տիպերի ենթակառուցվածքը (գիշերելու և սնվելու վայրեր, արահետներ, հանգստի տաղավարներ), պատմամշակութային և բնական հուշարձանները, գետերի հուները, տեղանքի բնորոշ կենսաբազմազանության տեսակները, տուրիզմի բնապահպանական արդյունավետությունը, բնապահպանական կրթական ծրագրերի առկայությունը և այլն:
Անհրաժեշտ է մշակել և ներկայացնել տուրիզմի ազդեցության մանրամասն և կոնկրետ ինդիկատորներ հետևյալ դասակարգմամբ` ֆիզիկական, կենսաբանական, սոցիալ-մշակութային և տնտեսական:
6.25. Տուրիզմի բացասական ազդեցության կառավարման միջոցներ
Շրջակա միջավայրի վրա տուրիստական և ռեկրեացիոն գործունեության հնարավոր բացասական ազդեցությունը կարող է ի հայտ գալ տուրիզմի տարբեր փուլերում և պահանջում է կառավարման համապատասխան միջոցառումներ` այցելուների սպասարկման, քանակի և վարքագծի կառավարումը, բնապահպան տեխնոլոգիաների և գործունեության կիրառումը, «Էկոպիտակ»-ի կիրառումը, տուրիստական գործունեությունը կարգավորող մեթոդական բնույթի նյութերի կիրառում և այլն:
Մասնավորապես անհրաժեշտ է մշակել և կիրառել մեթոդական բնույթի կանոնակարգեր մոտակայքում գործող տուրիստական կազմակերպությունների, տուրօպերատորների համար, ինչպես նաև այցելուների վարքի կանոններ:
6.26. Տեղական բնակչության մասնակցությունը
Պահպանվող տարածքներում տուրիզմի զարգացման գլխավոր նպատակը բնության պահպանությունն է, որը կարող է արդյունավետ լինել տուրիզմից տեղական բնակչությանը կայուն և շոշափելի օգուտներ ապահովելով:
Ապահովելով եկամուտների այլընտրանքային հնարավորություն պահպանվող տարածքների շրջակա բնակչության համար, տուրիզմը կվերհանի պահպանված բնական ռեսուրսների տնտեսական արժեքը: Կարևոր է պարզել բնության պահպանման և տուրիզմից տեղական բնակչության օգտվելու սահմանները: Դա կնվազեցնի բնության շահագործումը և կնպաստի բնապահպանական իրազեկության բարձրացմանը:
Ընդհանուր առմամբ նպատակահարմար է կիրառել բնակչության կողմից աջակցություն ստանալու երկու ուղի`
1) ներգրավել նրանց պահպանվող տարածքների վերաբերյալ որոշումներ ընդունելու գործընթացներում,
2) առավելագույնս ապահովել շրջակա բնակչության համար տուրիզմից օգուտ ստանալու հնարավորությունները:
6.27. Տուրիզմի մոնիտորինգ
Պահպանվող տարածքներում իրագործվում են տուրիզմի մոնիտորինգի երկու հիմնական ուղղություններ`տուրիզմի բնապահպանական և սոցիալ- տնտեսական ազդեցություն: Պահպանվող տարածքներից պահանջվում է այս ազդեցությունների գնահատումը և կառավարումը: Պետք է որոշվեն տուրիզմի զարգացման նպատակները և բացահայտվեն համապատասխան ինդիկատորները: Ինդիկատորների պարբերաբար ստուգման (չափման) միջոցով կատարվում է տուրիզմի ազդեցության վերաբերյալ տվյալների հավաքագրումը, վերլուծությունը և գնահատումը: Դրա արդյունքում որոշվում են խնդիրների լուծմանն ուղղված անհրաժեշտ գործողությունները:
Տուրիզմի զարգացման մակարդակը` առաջարկը և պահանջարկը: Այցելուներին առաջարկվող տուրիզմի ձևերի, ինչպես նաև տրամադրվող ծառայությունների մակարդակի սահմանելը և վերահսկելը պահպանվող տարածքներում տուրիզմի կառավարման բաղկացուցիչ մասն է: Ծառայությունների որակի մոնիտորինգը ներառում է այցելուների կարիքների բավարարման տվյալների հավաքագրումը, վերլուծությունը և գնահատումը:
| ԳԼՈՒԽ 7. |
ԽՈՍՐՈՎԻ ՊԵՏԱՐԳԵԼՈՑԻ ԷԿՈՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՏՈՒՐԻԶՄԻ ԵՐԹՈՒՂԻՆԵՐԸ |
7.1. Երթուղիների նկարագրությունը
Արգելոցը հարուստ է իր բնապատմական ժառանգությամբ և ՀՀ տարածքի գեղատեսիլ ու հետաքրքիր անկյուններից է: Այն աչքի է ընկնում բարդ և կտրտված ռելիեֆով, նեղ և խոր հովիտներով, սարավանդներով, կիրճերով, ատամնավոր լեռնաշղթաներով, արագընթաց գետերով, ջրվեժներով, քարանձավներով և քարափներով: Այստեղ հանդիպում են հայկական մուֆլոնը, բեզոարյան այծը, առաջավորասիական հովազը, Կովկասյան գորշ արջը և այլ հազվագյուտ կենդանիներ:
Տարածքը հարուստ է նաև պատմամշակութային հուշարձաններով` գյուղատեղերով, բերդերով, եկեղեցիներով, ժայռափոր և այլ կառույցներով:
Տեղանքի կտրտվածությունը և դժվարամատչելիությունը պահանջում է այցելուներից ֆիզիկական բավարար պատրաստվածություն, հնարավոր են անհատական և փոքր խմբերով տուրեր: Այցելության լավագույն ժամանակահատվածը հունիս - հոկտեմբեր ամիսներն են: Երթուղիները հնարավոր է անցնել ավտոմեքենաներով, հետիոտն կամ հեծանիվներով (Քարտեզ N 9): Պետարգելոցի սահմաններից ներս բացառվում է գիշերանցը:
7.2. Երթուղի N 1 - Գառնիի և Կաքավաբերդի տեղամասեր
Երթուղու նկարագրությունը-Արգելոցի Գառնի տեղամասի մուտքի մոտ տեղադրված ուղեփակոց-Հավուց թառ-Ելիջա-Գլան-Բայբուրդ-Փոքր շեն: Այս երթուղին կարող է իրականացվել հետիոտն կամ ձիերով, մասամբ ավտոմեքենայով: Գառնի-Բայբուրդ - Գլան-Փոքր Շեն հատվածը բարձր անցողականության ավտոմեքենաների գրունտային (դաշտային) ճանապարհ է: Երթուղու տևողությունը կազմում է մոտ 8 ժամ, երկարությունը` 10,5 կմ: Երթուղին միջին բարդության է, անցնում է բազմաթիվ պատմաճարտարապետական հուշարձանների տարածքով, Ազատ գետի գեղատեսիլ կիրճով և աչքի է ընկնում գեղեցիկ բնապատկերներով: Տարածքում կարելի է հանդիպել բեզոարյան այծ, Կովկասյան գորշ արջ, սպիտակագլուխ անգղ, սողունների մի շարք տեսակներ:
Երթուղին սկսվում է Գառնի գյուղից դեպի Գողթ գետի կիրճ տանող ճանապարհից, որը կիրճում թեքվում է հս. արևելք և անցնում դեպի Խոսրովի արգելոցի Գառնի տեղամաս տանող ճանապարհի կամրջով, 1340 մ բարձրության վրա: Գառնի տեղամասի մուտքի մոտ տեղադրված ուղեփակոցից` 1419 մ բարձրության վրա, արահետը թեքվում է դեպի հյուսիս արևելք, լեռնատափաստանային գոտով բարձրանում մինչև 1600 մ, այնուհետև անցնում լեռնաանտառային գոտով և հասնում 10-13-րդ դդ. Հավուց թառ վանական համալիր: Այն գտնվում է Գառնի գյուղից հս.արլ, Գողթ գետի գետի ձախ գեղատեսիլ ափի լեռնագագաթին և իր անունը ստացել է նույնանուն գյուղից, որի ավերակները մնացել են մինչև այսօր: Պահպանվել է ՀՍՍՀ հուշարձանների պահպանության կոմիտեի կողմից 1983 թ. դրված ցուցատախտակը` եկեղեցու տվյալներով: Հուշարձանը դիտվում է բոլոր ուղղություններից, ունի գեղեցիկ և իշխող դիրք շրջապատի նկատմամբ:
Հավուց թառի վանքը Արևելյան Հայաստանի նշանավոր կրոնական կենտրոններից է, այն եղել է եպիսկոպոստանիստ վայր, ունեցել է իր հատուկ թեմը, որի կազմի մեջ մտել է նաև Երևան քաղաքը:
Հավուց Թառը ավերվել է 1679 թվականի մեծ երկրաշարժից:
Դեպի վանք տանող արահետի ողջ երկայնքով լեռնատափաստանային գոտում` մասուրի թփերի շրջակայքում հանդիպում են վառ կանաչ գունավորմամբ, խոշոր միջին մողեսներ (միջին մողես), իսկ ժայռերի վրա գորշ գունավորմամբ կովկասյան ագամա տեսակի մողեսներ: Քարքարոտ սարալանջերին հանդիպում է քարակաքավը: Այս վայրերում սովորական են գիշատիչ թռչունների մի շարք տեսակներ: Բաց դաշտավայրում երբեմն կարելի է տեսնել աղվես և նապաստակ:
Վանքից երթուղին բարձրանում է լանջով դեպի հարավ-արևելք, հետո թեքվում հարավ արևմուտք, ապա բարձրանում հյուսիս-արևելք մինչև 1840 մ և գրեթե առանց բարձրության կտրուկ տատանումների անցնում դեպի արևելք մինչև արգելոցի սահմանը: Ճանապարհը թեքվում է ուղիղ դեպի հվ. 2 կմ, իջնում ցածրահասակ, խիտ ճյուղավորված, հաճախ փշոտ թփերի միջով, դուրս գալիս հարթ տարածք, ուր իշխում են ժայռային լեռնաչամիչի, փշավոր փշամանդակի, ալեհեր բալենու, կլորատերև հացենու, թղկենու և տանձենու ծառատեսակներ, այնուհետև հասնում 18-19-րդ դդ. «Ելիջա» գյուղատեղի ավերակները:
Այն գտնվում է Ազատ գետի աջ վտակ Գլան գետի կիրճի աջափնյա սարավանդի վրա, Գառնիից 7 կմ արևելք: Շրջակա լանդշաֆտը հիմնականում լեռնատափաստանային է, տեղ տեղ թփուտներ են, հյուսիսային դիրքադրության լեռնալանջերին գիհու նոսր անտառներ են: Ըստ պատմաճարտարապետական վերլուծության կառույցը հիմնադրվել է 18-րդ դ. և բնակեցված է եղել մինչև 19-րդ դ. վերջը: 1950 թ. գյուղատեղին լքվել է և դատարկվել: Կիսավեր վիճակում է, պահպանվել են միայն շինությունների պատերը: Գյուղատեղից դեպի հվ. արևելք երևում է 4-13-րդ դ. Աղջոց սբ. Ստեփանոս վանական համալիրը և շրջակա հովիտների զառիթափ լեռնալանջերը:
Լեռնալանջերի քարքարոտ զառիվայրերը մի շարք սողունների տեսակների համար հանդիսանում են բնորոշ բիոտոպներ, հատկապես դրանցից պետք է նշել թունավոր օձերից անդրկովկասյան գյուրզային և հայկական իժին: Այս հանգամանքը անհրաժեշտ է հաշվի առնել երթուղուց դուրս խմբերի անդամներին շրջելու ժամանակ:
Երթուղին բնակատեղից թեքվում է դեպի հարավ արևելք, իջնում Գլան գետի կիրճ, հատելով արգելոցի սահմանը թեք լեռնալանջով բարձրանում դեպի գետի ձախափնյա դարավանդի վրա գտնվող տաղավարի հարմար դիտակետը և «Գլան» գյուղատեղի (Գիլանլար) 17-րդ դ., որը զբաղեցնում է շուրջ 5 հա տարածք: Գյուղատեղիի բնակչությունը 1679 թ. մեծ երկրաշարժից հետո այստեղ է եկել մոտակա Աղջոց գյուղատեղից, հիմնադրելով Գիլանլար գյուղը, բարենպաստ, սակայն վատ պաշտպանված վայրում: Վիճակի հաշվեցուցակում մեծ երկրաշարժից հետո հիշատակվում են Աղջոց վանքի Մեծ Գլան և Փոքր Գլան գյուղերը: Ենթադրվում է, որ գյուղը հիմնադրվել է վանքի շուրջը և ստացել իր անունը նրանից: Այստեղ է ծնվել 16-րդ դ. Մելիքսեթ Կաթողիկոսը: 60-ական թթ. Խոսրովի արգելոցի սահմանների հաստատումից հետո տեղի բնակիչները տեղափոխվել են Արարատյան դաշտավայրը, բնակվել ներկայիս Արտաշատի Բաջազլու և Բարձրաշեն գյուղերում: 1980 թ. հետո որոշվել է վերականգնել Գիլանլար գյուղը` Գեղմահովիտ սովխոզ անվան տակ: Հուշարձանը միջնադարյան և նորագույն շրջանի տիպիկ գյուղատեղիներից է:
Գյուղատեղն ունի գեղեցիկ տեղադիրք, երկու կողմից շրջապատված է անդնդախոր կիրճերով և ատամնավոր լեռնագագաթներով, մոտ 1 կմ հս երևում է Աղջոց վանական համալիրը:
«Գլան» գյուղատեղից ճանապարհը բաժանվում է երկու ուղղությամբ:
Երթուղի N 1.1 - «Գլան» գյուղատեղի ճամփաբաժանից թեքվում է դեպի արևմուտք, հասնում Գիլան գետի ափին գտնվող աղբյուրին, այնուհետև հարավ դեպի Գեղմահովիտ գյուղատեղի (Բայբուրդ): Երթուղու տևողությունը կազմում է մոտ 2 ժամ, երկարությունը` 2,3 կմ:
Գյուղի հիմնադրման մասին պատմական տեղեկություններ չեն պահպանվել, տարածքում հայտնաբերվել են վաղ բնակատեղի հետքեր: Գյուղի կենտրոնական մասում գտնվում է միանավ, բազիլիկ հորինվածքով եկեղեցի (1.1.4), որի պայտաձև ավագ խորանը դուրս է եկեղեցու ուղղանկյուն ծավալից: Վաղ միջնադարյան ճարտարապետության լավագույն նմուշներից է համարվում: Գտնվում է գյուղի մեջ և դիտվում է ճանապարհից, կամրջի մոտից:
Եկեղեցու մասին պատմական ոչ մի տեղեկություն չի պահպանվել: Ըստ պատմաճարտարապետական վերլուծության հուշարձանը կառուցված է 5-րդ դ.:
Գյուղատեղին և եկեղեցին համարվում են վաղ միջնադարյան ճարտարապետության լավագույն նմուշներից: Պահպանվել է ՀՍՍՀ-ն կողմից 1983 թ. դրված ցուցատախտակը` եկեղեցու տվյալներով:
Երթուղին ավտոմեքենաներով այստեղից Ազատ գետի գեղատեսիլ կիրճով շարունակվում և ավարտվում է արգելոցի Գառնու տեղամասի ուղեփակոցում (3):
Երթուղի N 1.2 - Գլանի ճամփաբաժանից թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, անցնում բնակավայրի ավերակների միջով և հասնում Սևակաջուր (Կարասու) գետ: Երթուղու տևողությունը կազմում է մոտ 3 ժամ, երկարությունը` 5,8 կմ:
Սևակաջուր գետի կամրջից բացվում է գեղեցիկ բնապատկեր դեպի կիրճի գահավեժ քարափները: Կամրջից 100 մ հոսանքով ցած գետը հոսում է սահանքներով և առաջացնում մոտ 10 մ բարձրությամբ գեղատեսիլ ջրվեժ: Գետի հոսանքով մոտ 200 մ ներքև գետը կտրում է սպիտակ կարծր ապարաշերտը և գահավիժումն 50 մ բարձունքից: Ճամփեզրի աջ մասում կա մի գեղեցիկ դիտակետ, որտեղից բացվում է գեղեցիկ բնապատկեր դեպի ներքև` Սևակաջուր գետի հովիտը: Կամրջից 350 մ հեռավորության վրա ճամփեզրին պահպանվել է խաչքարերի կոթողի ավերակ պատերը: Տեղանքը հարմար դիտակետ է, բնապատկերը տեսանելի: Այստեղից երթուղին թեքվում է հարավ-արևելք, սկսում կտրուկ իջնել և հասնում «Ավանիկ» կամ «Փոքր շեն» գյուղատեղի (5-17 դդ. և 18-20 դդ., Քյորփիքենդ,1577 մ, Կաքավաբերդի տեղամասի պետի տնակ):
«Ավանիկ» գյուղատեղին տեղակայված է Ազատ գետի աջակողմյան թեք սարալանջին: Ըստ Արարատյան թեմի գրառումների պատկանել է Հավուց թառին, իսկ 18 դ.` Խոր վիրապին: Գյուղատեղում պահպանվել են բազմաթիվ բնակելի ավերակ շինություններ` մեծ քառակուսի հատակագծով սենյակներ, որոնց շուրջը դասավորվել են ուղղանկյուն հատակագծով գոմեր և այլ կից կառույցներ: Արևելյան ծայրամասում գտնվում է կիսավեր եկեղեցին և ըստ պատմաճարտարապետական վերլուծության այն կառուցվել է 4-5 դդ.: Գյուղատեղին և եկեղեցին վաղ միջնադարյան բնորոշ նմուշներից են և կարևոր են Խոսրովի արգելոցի բնապատմական ժառանգության ուսումնասիրման տեսակետից: Երթուղին եկեղեցու կողքով շարունակվում է դեպի հվ.արևելք և հասնում Կաքավաբերդի տեղամասի պետի տնակ:
Երթուղին ավտոմեքենաներով այստեղից Ազատ գետի գեղատեսիլ կիրճով շարունակվում է դեպի Գեղմահովիտ (Բայբուրդ) և ավարտվում է Խոսրովի արգելոցի Գառնու տեղամասի ուղեփակոցում (3):
7.3. Երթուղի N 2 - Կաքավաբերդի տեղամաս, Իմիրզեկ
Երթուղու նկարագրությունը-»Ավանիկ» կամ «Փոքր շեն» (Քյորփիքենդ) գյուղատեղ-Իմիրզեկի (Վանստան) գյուղատեղ-»Բերդատակ» (Կալադիբի) գյուղատեղ - Ազատ գետի անցում-»Ավանիկ» կամ «Փոքր շեն» գյուղատեղ-Գեղմահովիտ (Բայբուրդ) - Խոսրովի արգելոցի Գառնու տեղամաս: Այս երթուղին կարող է իրականացվել հետիոտն կամ ձիերով, մասամբ ավտոմեքենայով: Գառնի-Բայբուրդ-Փոքր Շեն-»Բերդատակ» հատվածը բարձր անցողականության ավտոմեքենաների գրունտային (տոփածո, դաշտային) ճանապարհ է: Երթուղու տևողությունը կազմում է մոտ 6-8 ժամ` կախված փոխադրամիջոցի ընտրությունից, երկարությունը` 4,9 կմ: Երթուղին միջին բարդության է, անցնում է բազմաթիվ պատմաճարտարապետական հուշարձանների տարածքով, կիրճերով, ջրվեժներով, Ազատ գետի գեղատեսիլ կիրճով և աչքի է ընկնում գեղեցիկ բնապատկերներով: Տարածքում կարելի է հանդիպել բեզոարյան այծ, Կովկասյան գորշ արջ, սպիտակագլուխ անգղ, սողունների մի շարք տեսակներ:
Երթուղին սկսվում է «Ավանիկ» կամ «Փոքր շեն» (Քյորփիքենդ) գյուղատեղում, Կաքավաբերդի տեղամասի պետի տնակի վերին հատվածից, թեքվում հս. արևելք մոտ 1.5 կմ, անցնում թեք լանջով, որտեղից բացվում է տեսարան դեպի Ազատ գետի հովիտ, նշենու ծառի կողքով հասնում 12-18-րդ դդ Իմիրզեկի (Վանստան) գյուղատեղ:
Երթուղու ձախ կողմում գտնվող ուղղահայաց ժայռերի վրա երևում են սպիտակ հետքեր, որոնք սպիտակագլուխ անգղի բնադրման վայրերն են: Այս վայրերում տարածված են խոշոր կաթնասուններից գայլը, գորշ արջը, բեզոարյան այծը: Սողուններից հանդիպում են ժայռային մողեսներ, անդրկովկասյան ագաման, մի քանի տեսակի սահնօձեր: Երբեմն քարքարոտ զառիվայրերի և քարերի կույտերի մեջ հանդիպում է անդրկովկասյան գյուրզան:
Իմիրզեկը տեղադրված է Ազատ գետի վերին հոսանքի աջ ափի հարթ դարավանդի վրա, Բայբուրդ գյուղից 3 կմ. հվ.արլ, զառիթափ լանջի ստորոտին (գրավում է մոտ 3 հա. տարածք):
Ըստ գյուղատեղում պահպանված շինությունների ճարտարապետաոճական առանձնահատկությունների այն կարելի է թվագրել 12-18-րդ դդ.:
Իմիրզեկ գյուղատեղում պահպանվել են բազմաթիվ բնակելի և տնտեսական շենքեր, գերեզմանոց և միջնադարյան ավերակ եկեղեցի, որը գտնվում է գյուղի հս. եզրին:
Երթուղին հասնում է ճամփեզրի առաջին խաչքարին, ապա Իմիրզեկ եկեղեցուն:
Իմիրզեկի վանական համալիրը և գյուղատեղին 1679 թ. երկրաշարժի ժամանակ ավերվել է և շինությունների մեծ մասը գտնվում են փլատակների տակ:
Հուշարձանախումբը զարգացած միջնադարի հարուստ վանական համալիրներից է: Գյուղատեղիի տարածքում արտահայտված են նաև նախնադարի և նորագույն շրջանի հիշատակներ, ինչը կարևոր է միջնադարյան բնակավայրերի պատմաճարտարապետական ուսումնասիրությունների համար: Տարածքում պահպանվել է ՀՍՍՀ հուշարձանների պահպանության կոմիտեի կողմից 1983թ. դրված ցուցատախտակը` վանական համալիրի տվյալներով:
Բնակավայրից բացվում է տեսարան դեպի Կոթուրի ձոր և Կաքավաբերդ, այնուհետև երթուղին թեքվում է հարավ-արևելք դեպի Կոթուրի ձոր և բացվում է տեսարան դեպի Ազատ գետի հովիտը` 1681 մ բարձր. վրա: Երթուղին իջնում է Կոթուրի ձոր, հասնում գետանց` որի վերին և ստորին հատվածներում գետը առաջացնում է սահանքներ և ջրվեժներ: Երթուղին այստեղից սկսում է բարձրանալ դեպի Կաքավաբերդի ձոր, հասնում Կաքավաբերդի ձորի տակ, որտեղից բացվում է տեսարան դեպի ՈՒխտուակունք (Հազարաձոր) և Դարբանդի կիրճի խաչմերուկը: Երթուղին հասնում է Կաքավաբերդի ձոր և ապա լանջի վրա տեղակայված «Բերդատակ» (Կալադիբի) գյուղատեղի, որտեղից տեսարան է բացվում դեպի ՈՒխտուակունք (Հազարաձոր), Դարբանդի կիրճ և Կաքավաբերդի ուղղորդ քարափները:
«Բերդատակ» գյուղատեղին կամ (Կալադիբի) գտնվում է միջնադարյան նշանավոր ամրոց «Կաքավաբերդից» ուղիղ գծով 1 կմ հվ. և այսպես է կոչվել Կաքավաբերդի տակ գտնվելու պատճառով: Պատմական տեղեկություններ գյուղատեղի մասին չեն պահպանվել: Պահպանված շինությունները գտնվում են կիսաքանդ վիճակում և 1950 թ. ապաբնակեցվել է:
Բերդատակ գյուղատեղից ճանապարհը անցնում է ավերակները, անցնում հունական ընկուզենու ծառերի միջով և հասնում ճանապարհի խաչմերուկ, որից մեկը տանում է դեպի վեր` տաղավարը (3-րդ երթուղու), մյուսը դեպի ներքև` Ազատ գետի գետնանցումը: Տեղանքը հարմար է հանգստի համար, լանդշաֆտը հովտային անտառ է, լեռնալանջերը ուղղորդ քարափներ:
Երթուղին ավտոմեքենաներով այստեղից Ազատ գետի գեղատեսիլ կիրճով շարունակվում է դեպի «Ավանիկ» կամ «Փոքր շեն» գյուղատեղի, Գեղմահովիտ (Բայբուրդ) և ավարտվում է Խոսրովի արգելոցի Գառնու տեղամասի ուղեփակոցում:
7.4. Երթուղի N 3 - Կաքավաբերդի տեղամաս, Կաքավաբերդ
Երթուղու նկարագրությունը-»Բերդատակ» (Կալադիբի)-Կաքավաբերդ-Կոթուր գետ - մերձալպյան գոտի-Վ. Իմիրզեկ-Ն. Իմիրզեկ-»Ավանիկ» կամ «Փոքր շեն» գյուղատեղ - Գեղմահովիտ (Բայբուրդ)-Խոսրովի արգելոցի Գառնու տեղամաս: Այս երթուղին կարող է իրականացվել հետիոտն կամ ձիերով, մասամբ ավտոմեքենայով: Գառնի-Բայբուրդ - Փոքր Շեն-»Բերդատակ» հատվածը բարձր անցողականության ավտոմեքենաների գրունտային (տոփածո, դաշտային) ճանապարհ է: Երթուղու տևողությունը կազմում է մոտ 8 ժամ` կախված փոխադրամիջոցի ընտրությունից, երկարությունը` 8 կմ: Երթուղին անցնում է բազմաթիվ պատմաճարտարապետական հուշարձանների տարածքով, Կաքավաբերդ ամրոցով, կիրճերով, ջրվեժներով և աչքի է ընկնում բարդությամբ ու գեղեցիկ բնապատկերներով: Տարածքում կարելի է հանդիպել սողունների մի շարք տեսակներ, սև անգղ, հնդկական մացառախոզ, բեզոարյան այծ, Կովկասյան գորշ արջ, իսկ գետահովիտներում նաև վայրի խոզեր:
Երթուղին սկսվում է «Բերդատակ» (Կալադիբի) հին բնակատեղի ավերակներից` տաղավարի (1674 մ) մոտակայքից, խոտաբույսերով (հացազգիներով) ծածկված տեղանքից անցնում բնակատեղի ավերակների միջով, բարձրանում է դեպի հյուսիս և թեքվում ձախ դեպի Կաքավաբերդի ձոր: Տաղավարից դեպի հյուսիս` մինչև արահետը (1724 մ) ընկած տարածության երկարությունը 150 մ է, որից հետո երթուղին թեքվում է հյուսիս-արևմուտք և հասնում դեպի Կաքավաբերդի ձորը տանող արահետի սկիզբը (1743 մ):
Կաքավաբերդի ձորը հարուստ է կենդանական աշխարհով: Կտրտված ժայռերի առանձին համալիրներով, ծառերով և թփերով պատված լանջերը և քարակույտերը լավ ապաստարան են հանդիսանում խոշոր կաթնասունների համար: Բավական հաճախ ձորի ձախ լանջի ժայռերի վրա հանդիպում են բեզոարյան այծի ոչ մեծ խմբեր: Արահետի վրա կարելի է հանդիպել գորշ արջի հետքեր: Քարքարոտ զառիվայրերը հարմար ապրելավայրեր են հայկական իժի համար, հանդիպում է նաև անդրկովկասյան սահնօձը: Այս երկու օձերը գրանցված են Հայաստանի Կենդանիների Կարմիր Գրքում: Ձորի երկու կողմերում վեր խոյացող ժայռերի միջնամասում կարելի է տեսնել սպիտակագլուխ անգղների մի քանի բնադրավայրեր, որոնք ներքևում սպիտակ գույն են ստացել թռչունների արգասիքներից:
Արահետը բարձրանում է դեպի հյուսիս և վեր` ձորի (քարափի) եզրով, անցնում է նեղ կիրճով անցնող գետակի մոտով, որը հուլիս ամսվա վերջին չորանում է ներքևում, իսկ վերին հատվածներում պահպանվում են փոքրիկ հոսքերը, որոնք պիտանի են խմելու համար: Ճանապարհի կեսերից (1800 մ) երևում է փոքրիկ գետակը, այն անցնում է քեղի (բալդրղան) բավական մեծ տարածքների միջով: Արահետի ձախ մասում շատ հարմար վայրում գտնվում է աղբյուր 1825 մ բարձրության վրա, որտեղից արահետը թեքվում է դեպի աջ և կտրուկ սկսում է բարձրանալ քարակույտերի և քարացրոնների միջով և միջնամասում հասնում 1960 մ բարձրության, այնուհետև շարունակվում դեպի հարավ և հասնում Կաքավաբերդի ամրոց (2075 մ): Լեռնահարթակից երևում են ամրոցի աշտարակները և պարսպապատերը:
Կաքավաբերդը միջնադարյան բերդ դղյակ է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Մազազ գավառում, Ազատ գետի աջ ափին, Իմիրզեկ գյուղատեղից 1 կմ արևելք: Կաքավաբերդը ունի պատմական չափազանց մեծ արժեք և պատմության մեջ դարեր շարունակ կատարած իր դերով ու նշանակությամբ խիստ կարևոր է ինչպես Մազազ գավառի այնպես էլ ողջ երկրամասի (Այրարատի) պատմության ամբողջական ուսումնասիրության համար: Այն նաև արժեքավոր նմուշ է հայկական ամրոցաշինության շարքում: Ամրոցի տարածքը այժմ պեղվում է և գտնվում է վերականգնման ընթացքում: Ամրոցի հարթակից դիտվում է ամբողջ տարածաշրջանը, մինչև Ազատ գետի հովիտը և հյուսիսային մասը` Գառնի գյուղը: Կաքավաբերդը աչքի է ընկնում բնական լանդշաֆտի հետ համահունչ ճարտարապետական կառուցվածքով:
Ամրոցի դիմաց պարսպի ներքին եզրով արահետը փոքր ինչ իջնում է թամբաձև լանջով (2065 մ) դեպի արևելք, ապա շրջվում դեպի ձախ և կտրուկ բարձրանում հյուսիս և հասնում խաչքարին (2220 մ): Սկսում են երևալ գիհու առանձին խոշոր ծառեր և մասրենու թփուտներ: Արահետը Կաքավաբերդի կիրճի եզրով թեքվում է դեպի արևելք, բարձրանում պլատո (2238 մ): Այս կետից մինչև ներքևում գտնվող Կաքավաբերդի ամրոցը 550 մ է: Արահետը շարունակվում է դեպի հյուսիս, ապա հյուսիս արևելք դուրս գալիս արգելոցի տարածքից և սկսում է իջնել դեպի Կոթուրի ձոր (2166 մ), հասնում է գետանցի մոտ (2100 մ) և դուրս գալիս գետակի աջ ափի արահետի վրա: Կտրուկ թեքվում է դեպի արևմուտք և Կոթուրի աջ լանջով սկսում է աստիճանաբար բարձրանալ վեր (2126 մ) և նորից մտնում է արգելոցի տարածք: Արահետը դուրս է գալիս Կոթուրի ձորից սարավանդի վրա (2165 մ), դուրս է գալիս արգելոցի տարածքից և բարձրանում լանջով վեր (2180 մ): Հակառակ լանջին սզնենու պուրակ է: Երթուղին բարձրանում է վեր (2180 մ), հասնում սարավանդ, որի աջ կողմից 325 մ հեռավորության վրա գեոդեզիական ցանցի կետ է տեղադրված: Արահետը հասնում է վերին Իմիրզեկ, հետո կտրուկ իջնում դեպի հարավ, նորից անցնում արգելոցի տարածք, որը Իմիրզեկի եկեղեցի իջնող արահետի սկիզբն է (2047 մ): Հասնում է հարթ տարածք, որը գտնվում է սարավանդի և Իմիրզեկի միջև (1927 մ): Արահետը շարունակում է իջնել, թեքվում է ձախ, նորից դեպի հարավ և հասնում Իմիրզեկի շրջակայք և միանում 2 երթուղուն (1696 մ):
Երթուղին ավտոմեքենաներով այստեղից Ազատ գետի գեղատեսիլ կիրճով շարունակվում է դեպի «Ավանիկ» կամ «Փոքր շեն» գյուղատեղի, Գեղմահովիտ (Բայբուրդ) և ավարտվում է Խոսրովի արգելոցի Գառնու տեղամասի ուղեփակոցում:
7.5. Երթուղի N 4 - Խոսրովի տեղամաս
Երթուղու նկարագրությունը-Վեդի և Խոսրով գետերի միախառնման տեղ, Տափի բերդ - Խոսրով գետի հուն-ուղեփակոց` Աղասիբեկլու-Սպիտակ տուն-կամուրջ - Խոսրով գյուղատեղ-օդակայան դիտակետ-կաղնուտ-Թռչնաբերդ (Ղուշգայա): Այս երթուղին կարող է իրականացվել հետիոտն կամ ձիերով, մասամբ ավտոմեքենայով: Վեդի և Խոսրով գետերի միախառնման տեղ-Տափի բերդ-Խոսրով գետի հովիտ-ուղեփակոց` Աղասիբեկլու-Սպիտակ տուն հատվածը բարձր անցողականության ավտոմեքենաների գրունտային (տոփածո, դաշտային) ճանապարհ է: Երթուղու տևողությունը կազմում է 6-8 ժամ` կախված փոխադրամիջոցի ընտրությունից, երկարությունը` 9 կմ: Երթուղին միջին բարդության է, անցնում է բազմաթիվ պատմաճարտարապետական հուշարձանների տարածքով, անտառներով, Խոսրով գետի գեղատեսիլ կիրճով և աչքի է ընկնում գեղեցիկ բնապատկերներով: Տարածքում կարելի է հանդիպել սողունների մի շարք տեսակներ, սև անգղ, բեզոարյան այծ, Կովկասյան գորշ արջ, իսկ գետահովիտներում նաև վայրի խոզեր:
Երթուղին սկսվում է նախկին ուղեփակոցի մոտից դեպի ձախ` Մարտունի և Խոսրովի տեղամաս տանող խաչմերուկից ուղղվում դեպի Խոսրովի տեղամաս (1173 մ): Երթուղու հենց սկզբից երևում է Ղարաբաղլար գյուղատեղը Քեշիշ դաղ լեռան ստորոտին (պատմական ՈՒրցաձոր): ՈՒրծ քաղաքատեղիի հիմնադրման մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել:
Այստեղից ճանապարհը ՈՒրցաձոր գյուղական համայնքի սեփականաշնորհված հողերի միջով (այգիներ, ցանքատարածություններ և այլն) անցնելով սկսում է բարձրանալ հողածածկ ճանապարհով, սկզբում դեպի ձախ հետո աջ ապա ոլորաններով և ուղղվում է: Դեպի արևմուտք նեղ ճանապարհը բարձրանալով վեր` տանում է դեպի Գևորգ Մարզպետունու ամրոցը (Տափի բերդ) (2), որը տեղակայված է բարձունքի վրա, վերջինս էլ գրեթե բոլոր կողմերից շրջապատված է լեռներով: Ներքևում անցնում է փոքրիկ գետակ, շրջապատված ծառերով և թփերով: Տափի բերդի վերաբերյալ մատենագրական կամ վիմագրական տեղեկություններ չեն պահպանվել: Բերդի պատերը գտնվում են քայքայված, ճաքճքված վիճակում: Այն դիտվում է շրջակայքից, քանի որ գտնվում է բարձունքի վրա:
Ճանապարհը ետ է վերադառնում և թեքվելով դեպի հյուսիս ուղղվում արգելոցի Խոսրովի տեղամաս և հասնում առաջին ուղեփակոցը, որը գտնվում է Աղասիբեկլու գյուղատեղի ավերակների մոտակայքում տեղակայված տեղամասի տեսուչի տնակի մոտակայքում:
Այս երթուղին հարուստ է կենդանական աշխարհով: Սողուններից այս վայրերում տարածված են բազմագույն, կարմրափոր և անդրկովկասյան սահնօձերը: Կիսաանապատային գոտում հանդիպում են զոլավոր մողեսը և արևմտյան վիշապիկ օձի տեսակը: Երթուղու միջին մասում ժայռերի թեք լանջերին հանդիպում են բեզոարյան այծեր: Գիհու նոսր անտառներում հանդիպում է սև անգղը որը գրանցված է Միջազգային Կարմիր Գրքում և արգելոցի այս հատվածը Հայաստանի միակ վայրն է որտեղ գիհու ծառերի վրա բնադրվում է այս հազվագյուտ տեսակը:
Աղասիբեկլու գյուղատեղին (12-17 դդ., 19-20 դդ.) գտնվում է Վեդի գետի աջ վտակ Խոսրով գետակի միջին հոսանքի աջ սարալանջին, Վեդիից 15 կմ հս-արևելք: Գյուղատեղիի մասին պատմական տեղեկություններ չեն պահպանվել: Հուշարձանը կիսավեր վիճակում է:
Այստեղից երթուղին 5 կմ շարունակվում է դեպի Ֆազանների (Սպիտակ տուն) տնակի ուղղությամբ: Չհասած Ֆազանների տնակ` ճանապարհին կա փոքրիկ աղբյուր, և նեղ դաշտային ճանապարհը ձախից տանում է դեպի «Հանդ» հատվածը: Ճանապարհի ամբողջ երկայնքով աջ կողմից հոսում է Խոսրով գետը: Ֆազանների (Սպիտակ տուն) տնակի մոտից ճանապարհը բարձրանալով վեր սկսում է իջնել և հասնում երկաթե կամրջի մոտ, որից 10 մ դեպի հյուսիս կա գեղեցիկ փոքրիկ մի ջրվեժ և հանգստի տաղավար:
Երթուղի N 4.1-Խոսրովի տեղամաս-Օդկայան: Կամրջից հետո ճանապարհը կտրուկ թեքվում է հյուսիս` դեպի ընկույզի ծառերով շրջապատված Խոսրովի հին գյուղատեղ: Երթուղու տևողությունը կազմում է մոտ 2 ժամ` կախված փոխադրամիջոցի ընտրությունից, երկարությունը` 1,2 կմ:
«Խոսրով» գյուղատեղիի և եկեղեցու հիմնադրման վերաբերյալ տեղեկություններ հայտնի չեն:
Պահպանվել են հողի մեջ տեղադրված տների հիմքեր և հիմնատակեր: Եկեղեցին գտնվում է «Խոսրով» գյուղատեղիի կենտրոնում, սարալանջին:Գյուղատեղին գտնվում է ավերված վիճակում, պահպանվել են տների հետքերը: Եկեղեցին ավերված է, պահպանվել են հս. հատվածի պատերը 1-1,5 մ բարձրությամբ:
Այստեղից երթուղին թեքվում է հս. արևմուտք և բարձրանում օդակայանի ուղղությամբ դեպի վեր: Հասնում է ձախ կողմում գտնվող օդակայանի հատվածը, այնուհետև թեքվելով հս. արևելք հասնում դիտակետ, որը խոտաբույսերով ծածկված ժայռի վրա տեղակայված բավական մեծ տարածք է զբաղեցնում: Դիտակետից բացվում է գեղեցիկ տեսարան դիմացի վեր խոյացող ժայռերի ուղղությամբ, որտեղ երբեմն կարելի է տեսնել բեզոարյան այծերին: Ներքևում երևում է Խոսրով գետի և նրա վտակների խորը կիրճերը, որտեղ հաճախ կարելի է տեսնել վայրի խոզեր:
Երթուղի N 4.2-Խոսրովի տեղամաս, Թռչնաբերդ: Ֆազանների (Սպիտակ տուն) տնակի մոտից ճանապարհը բարձրանալով վեր սկսում է իջնել և հասնում երկաթե կամրջի մոտ, թեքվում դեպի աջ, անցնում կաղնու խիտ անտառով, հասնում բացատին և բարձրանում մերձալպյան գոտի` Թռչնաբերդ (Ղուշ Գայասի): Երթուղու տևողությունը կազմում է մոտ 3 ժամ` կախված փոխադրամիջոցի ընտրությունից, երկարությունը` 3 կմ:
Թռչնաբերդի բացատում, որը շրջապատված է խիտ կաղնու անտառներով երբեմն հանդիպում է Կովկասյան գորշ արջը, իսկ դիմացի ժայռերի վրա հաճախ հանդիպում են բեզոարյան այծերը: Թռչնաբերդից (2050 մ), որը Խոսրով գետի ջրբաժանն է բացվում է գեղեցիկ տեսարան դեպի ներքև Խաչաձորի տեղամասով անցնող Աղսու գետի հովիտ:
7.6. Երթուղի N 5-Խաչաձորի տեղամաս
Երթուղու նկարագրությունը-Մարտունի և Խոսրովի տեղամաս տանող խաչմերուկ - Վեդի և Խոսրով գետերի միախառնման տեղ-Ղարաբաղլար գյուղատեղ-Վեդի գետի հովիտ-ուղեփակոց-Աղջուր և Վեդի գետերի միախառնման տեղ-Մանկունք և Վեդի գետերի միախառնման տեղ-ձկնաբուծարան-ուղեփակոց-կամուրջ-Ջղին գյոլ-Մանկունք եկեղեցի:
Այս երթուղին կարող է իրականացվել հետիոտն կամ ձիերով, մասամբ ավտոմեքենայով: Մարտունի և Խոսրովի տեղամաս տանող խաչմերուկ-Վեդի և Խոսրով գետերի միախառնման տեղ-Ղարաբաղլար գյուղատեղ-Վեդի գետի հովիտ-ուղեփակոց - Աղջուր և Վեդի գետերի միախառնման տեղ-Մանկուկք և Վեդի գետերի միախառնման տեղ-ձկնաբուծարան-ուղեփակոց-կամուրջ հատվածը բարձր անցողականության ավտոմեքենաների գրունտային (տոփածո, դաշտային) ճանապարհ է: Երթուղու տևողությունը կազմում է մոտ 8 ժամ` կախված փոխադրամիջոցի ընտրությունից, երկարությունը 18,5 կմ: Երթուղին միջին բարդության է, անցնում է բազմաթիվ պատմաճարտարապետական հուշարձանների տարածքով, անտառներով, Մանկունք գետի գեղատեսիլ կիրճով և աչքի է ընկնում գեղեցիկ բնապատկերներով: Տարածքում կարելի է հանդիպել սողունների մի շարք տեսակներ, բեզոարյան այծ, Կովկասյան գորշ արջ, իսկ բարձր լեռնագագաթներին` նույնիսկ առաջավորասիական հովազի հետքեր:
Երթուղին սկսվում է նախկին ուղեփակոցի մոտից դեպի աջ` Մարտունի և Խոսրովի տեղամաս տանող խաչմերուկից, ուղղվում դեպի Խաչաձորի տեղամաս: Երթուղու հենց սկզբից երևում է Ղարաբաղլար գյուղատեղը Քեշիշ դաղ լեռան ստորոտին: Աջ կողմից անցնում է Վեդի գետը, իսկ ձախից սկսվում է արգելոցի սահմանը: Առաջին ուղեփակոցը տեղադրված է ճանապարհի վրա (1230 մ), արգելոցի սահմանին, աջից և ձախից լեռան ստորոտներին երևում են գիհու նոսր անտառները: Ճանապարհը շարունակվում է մինչև ձախից Աղջուր և աջից Վեդի գետերի միախառնման տեղը (1275 մ): Շարունակվելով դուրս է գալիս արգելոցի տարածքից, նեղ դաշտային ճանապարհով մտնում է ձախ, որտեղ գտնվում է ձկնաբուծարանը և անընդհատ բարձրանում վեր, անցնում Եղեգնավան գյուղական համայնքի սեփականաշնորհված ամառանոցների կողքով, հասնում ուղեփակոց, որը գտնվում է արգելոցի սահմանից բավականաչափ ներքև: Գետակի աջ ափով հասնում է սուր ժայռի ստորոտը, որտեղ նորից սկսվում է արգելոցի սահմանը: Թեքվում է ձախ, անցնում երկաթե կամուրջը և անտառապատ տարածքով, ոլորաններով բարձրանում մինչև «Ջղին Գյոլի» բնական երկու ոչ մեծ լճակները: Դիմացի հյուսիսահայաց լանջերը ծածկված են կաղնու անտառներով, դիմացը երևում է Զիմի գյուղատեղը, իսկ հյուսիսից Մանկունք եկեղեցի տանող կիրճը:
Խաչաձորի տեղամասը հարուստ է կենդանական աշխարհով: Տարածված են բեզոարյան այծը, գորշ արջը, վայրի խոզը: Արգելոցի այս տեղամասում է հանդիպում առաջավորասիական հովազը, որի միգրացիոն ուղիները անցնում են բարձր լեռնալանջերի կատարների վրայով: Այս տեսակը գրանցված է Միջազգային Կարմիր Գրքում: Հարուստ է նաև թռչունների և սողունների ֆաունան, որոնց մի շարք տեսակները գրանցված են Հայաստանի Կենդանիների Կարմիր Գրքում:
| ԳԼՈՒԽ 8. |
«ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ՀԱՐԱԿԻՑ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ ԲՆՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ |
8.1. ՀՀ Արարատի մարզի նկարագիրը
ՀՀ Արարատի մարզը զբաղեցնում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքի մոտ 7.1%-ը: Մարզի բնակչությունը 2004 թ. կազմել է Հանրապետության բնակչության ընդհանուր թվաքանակի 8.5%-ը, որի 70.6%-բնակվում է գյուղական բնակավայրերում: Արարատի մարզը գտնվում է հանրապետության հարավարևմտյան մասում, գրավում է Արարատյան դաշտավայրի զգալի մասը: Սահմանակից է Թուրքիային և Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունը: Տնտեսության զարգացման համար նպաստավոր է Երևան քաղաքի անմիջական հարևանությունը:
Մարզն իր մեջ ընդգրկում է Արարատի, Արտաշատի և Մասիսի տարածաշրջանները, Արտաշատ, Արարատ, Վեդի և Մասիս քաղաքները, ինչպես նաև 94 գյուղական բնակավայրեր:
Աղյուսակ 15. ՀՀ Արարատի մարզի վիճակագրական տվյալները
._____________________________________________.
| Մարզը | Արարատ |
|_____________________________|_______________|
|Տարածքը |2096 քառ. կմ |
|_____________________________|_______________|
|Գյուղատնտեսական հողատեսքեր |88700 հա |
|_____________________________|_______________|
|այդ թվում` վարելահողեր |33300 հա |
|_____________________________|_______________|
|Քաղաքային համայնքներ |4 |
|_____________________________|_______________|
|Գյուղական համայնքներ |93 |
|_____________________________|_______________|
|Գյուղական բնակավայրեր |94 |
|_____________________________|_______________|
|Բնակչության թվաքանակը 2005 թ.|273.4 հազ. մարդ|
|հունվարի 1-ի դրությամբ | |
|_____________________________|_______________|
|այդ թվում` քաղաքային |80.5 հազ. մարդ |
|_____________________________|_______________|
|այդ թվում` գյուղական |192.2 հազ. մարդ|
._____________________________________________.
8.2. Տնտեսությունը
ՀՀ Արարատի մարզը հանրապետության տնտեսապես զարգացած մարզերից է, որի տնտեսության հիմքը գյուղատնտեսությունն է: Այն հիմնականում մասնագիտացած է խաղողագործության, պտղաբուծության և բանջարաբուծության բնագավառներում:
Մարզի արդյունաբերության տեսակարար կշիռը 2004թ. հանրապետության արդյունաբերության արտադրանքի ընդհանուր ծավալում կազմել է 7.8%, գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալում` 13.1%, մանրածախ ապարանքշրջանառության մեջ` 1.1% և բնակչությանը մատուցված ծառայությունների ընդհանուր ծալավում` 1.3%:
Արդյունաբերության առաջատար ուղղությունները սննդամթերքի, ներառյալ խմիչքների, արտադրությունն է և ոչ մետաղական հանքային արտադրատեսակների արտադրությունը:
2004թ. մարզում գործել են 101 արդյունաբերական, 16 շինարարական, 5 գյուղատնտեսական, 5 ձկնորսության ու ձկնաբուծության, 10 տրանսպորտային, 249 ծառայություններ մատուցող և 588 մանրածախ առևտրի գործող օբյեկտ, որոնցից` 375-ը խանութ, 191-ը` կրպակ, 15-ը` հանրային սննդի օբյեկտ, 3-ը` գյուղատնտեսական արտադրանքի և 4-ը` սպառողական ապրանքների շուկաներ:
2004 թ. մարզում գործել են 112 հանրակրթական, 20 երաժշտական ու արվեստի դպրոցներ, 7 սպորտային կազմակերպություն, 60 նախադպրոցական հիմնարկ, 4 պետական և 2 ոչ պետական միջին մասնագիտական, 1 ոչ պետական բարձրագույն ուսումնական և 1 գիտական հաստատություն, 2 թանգարան, 95 գրադարան, 1 հյուրանոց, 59 ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հիմնարկ, 9 հիվանդանոց, 2 մանկատուն, մշակութալուսավորչական կենտրոններ և այլն:
Արտաշատ քաղաքը (25.2 հազ. բնակիչ) մարզկենտրոնն է: Քաղաքը գտնվում է Երևանից 29 կմ հեռավորության վրա (հայոց պատմական մայրաքաղաք Արտաշատից 10 կմ հյուսիս-արևմուտք) և զբաղեցնում է 800 հա տարածություն:
Քաղաքի արդյունաբերության հիմնական ուղղությունը մշակող արտադրությունն է, որի մեջ հատկապես առանձնանում են սննդամթերքի և ըմպելիքի արտադրությունը (մրգերի, բանջարեղենի վերամշակում և պահածոյացում, թորած ալկոհոլային խմիչքների արտադրություն), ինչպես նաև ոչ մետաղական հանքային այլ արտադրանքների արտադրություն (ճենապակուց և հախճապակուց տնտեսական-կենցաղային իրերի, բնական քարերից երեսապատման նյութերի արտադրությունը):
Քաղաքի տնտեսական կյանքում էական դեր ունի նաև գյուղատնտեսությունը, որի հիմնական ուղղությունը դաշտավարությունն է:
2004 թ. քաղաքում գործել են 29 արդյունաբերական, 3 շինարարական, 4 գյուղատնտեսական, 37 ծառայություններ մատուցող և 194 մանրածախ առևտրի գործող օբյեկտներ, որոնցից` 90-ը խանութ, 95-ը` կրպակ, 5-ը հանրային սննդի օբյեկտ, 3-ը` սպառողական ապրանքների և 1-ը` գյուղատնտեսական արտադրանքի շուկաներ:
Քաղաքում 2004 թ. գործել են նաև 6 հանրակրթական, 3 երաժշտական ու արվեստի դպրոցներ, 2 սպորտային կազմակերպություն, 9 նախադպրոցական հիմնարկ, 4 գրադարան, 1 ոչ պետական միջին մասնագիտական, 1 պետական միջին մասնագիտական և ոչ պետական բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ, 2 ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հիմնարկ, 3 հիվանդանոց և 1 հյուրանոց:
Արարատը քաղաքը (20.6 հազ. բնակիչ) գտնվում է Երևանից 48 կմ հեռավորության վրա, հիմնադրվել է 1936թ.: Հայտնի է որպես արդյունաբերական կենտրոն: Քաղաքի արդյունաբերության հիմնական ուղղությունը մշակող արդյունաբերությունն է, որի մեջ իր գերակշիռ տեղն ունի ոչ մետաղական հանքային և այլ արտադրանքների արտադրությունը (ցեմենտի, կրի և ասբոցեմենտային իրերի արտադրությունը):
2004 թ. քաղաքում գործել են 19 արդյունաբերական, 4 շինարարական, 1 գյուղատնտեսական, 22 ծառայություններ մատուցող և 54 մանրածախ առևտրի գործող օբյեկտներ, որոնցից` 38-ը խանութ, 14-ը` կրպակ, 2-ը` հանրային սննդի օբյեկտ, 1-ը` սպառողական ապրանքների և 1-ը` գյուղատնտեսական արտադրանքի շուկաներ:
Քաղաքում գործել են նաև 5 հանրակրթական, 2 երաժշտական դպրոցներ, 5 նախադպրոցական հիմնարկ, 2 գրադարան, 2 սպորտային կազմակերպություն, 2 ոչ պետական միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություն, 2 հիվանդանոց և 3 ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հիմնարկ:
Վեդի քաղաքը (13.1 հազ. բնակիչ) գտնվում է Վեդի գետի աջ ափին, Երևանից 35 կմ հեռավորության վրա: Քաղաքի արդյունաբերության հիմնական ուղղությունը մշակող արդյունաբերությունն է, որում կարևոր տեղ է զբաղեցնում բնական քարերից երեսպատման նյութերի, էլեկտրական և հսկիչ սարքերի ու սարքավորումների, պլաստմասսաներից պատրաստվող շինարարական իրերի արտադրությունը:
Քաղաքի տնտեսական կյանքում էական դեր ունի նաև գյուղատնտեսությունը, որի հիմնական ուղղությունը դաշտավարությունն է:
2004 թ. քաղաքում գործել են 12 արդյունաբերական, 1 շինարարական, 1 տրանսպորտային, 18 ծառայություններ մատուցող և 44 մանրածախ առևտրի գործող օբյեկտներ, որոնցից` 32-ը խանութ, 10-ը` կրպակ և 2-ը հանրային սննդի օբյեկտ, 1-ը գյուղատնտեսական արտադրանքի շուկաներ:
Քաղաքում գործել են նաև 3 հանրակրթական և 2 երաժշտական դպրոցներ, 1 սպորտային կազմակերպություն, 3 նախադպրոցական հիմնարկ և 1 միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություն, 2 գրադարան, 3 ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հիմնարկ և 2 հիվանդանոց:
8.3. Արդյունաբերությունը
Մարզի բազմաճյուղ արդյունաբերության հիմնական և գլխավոր ուղղությունը մշակող արդյունաբերությունն է, որի մեջ առավել զարգացած են հետևյալ երեք ճյուղերը.
1) սննդամթերքի և խմիչքների արտադրություն (մրգերի, բանջարեղենի վերամշակում և պահածոյացում, թորած ալկոհոլային խմիչքների արտադրություն),
2) ծխախոտի արտադրություն (ծխախոտի խմորում` ֆերմենտացիա)/,
3) ոչ մետաղական հանքային արտադրանքի արտադրություն (ցեմենտի, կրի, ասբոցեմենտային իրերի արտադրություն, քարի կտրում և վերամշակում):
Ցեմենտի գործարանը` «Արարատցեմենտ» ՓԲԸ ստեղծվել է բարձրորակ կրաքարի` տրավերտինի խոշոր պաշարների բազայի վրա: Արտադրում է ցեմենտ, շիֆերային սալիկներ և ասբոցեմենտային խողովակներ: Տրավերտինի (քիմիապես մաքուր կրաքարի) Արարատի հանքավայրը մեծ դեր է խաղացել հանրապետության մեծ քիմիայի զարգացման գործում: Նրա բազայի վրա են առաջացել Երևանի և Վանաձորի քիմիական խոշոր կազմակերպություններն ու ընկերությունները: Տրավերտինը հետագայում ելանյութ հանդիսացավ կալցիումի կարբիդի արտադրության համար, որը օգտագործվում էր սինթետիկ կաուչուկի ստացման համար: Արարատ կայարանի մոտակայքում տարածված են տրավերտինի բավական մեծ շերտեր: Այստեղ է հասել նաև Աղստաֆա-Երևան գազամուղի հարավարևելյան ճյուղավորությունը:
Այս գործարանը քաղաքում և շրջակա տարածքներում ցեմենտի փոշու հիմնական աղբյուրն է հանդիսանում:
Հայաստանում ոսկու արդյունաբերությունը ներառում է Սոթքի ոսկու հանքերը և Արարատի հարստացուցիչ ֆաբրիկան, որոնց բազայի վրա 1976 թ. ստեղծվեց «Հայոսկի» միավորումը` ներառելով Վարդենիսի Սոթքի հանքավայրը, Արարատի ոսկու կորզման ֆաբրիկան և Սևան-Շորժա-Սոթք երկաթուղին (122 կմ), որը Արարատի ֆաբրիկան կապում է Սոթքի հանքավայրի հետ: Երկար տարիներ շահագործումից գոյացած պոչամբարներում կուտակված թափոնները, որոնք պարունակում են զգալի քանակությամբ ոսկի և արծաթ ու արդեն անցել են մեխանիկական մշակման էներգատար պրոցեսը, այժմ օգտագործվում են Հայ-Կանադական համատեղ կազմակերպության կողմից, որի շնորհիվ պոչամբարների կուտակումները կփոքրանան և անհրաժեշտ չի լինի նոր տարածքներ հատկացնելու պոչանքների տեղադրման համար: Պոչամբարների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս դրանց հետագա վերամշակման հեռանկարայնությունը` օգտագործելով կատարելագործված ժամանակակից տեխնոլոգիաներ: Ներկայումս ձեռնարկվում են միջոցներ ավելացնելու գունավոր մետաղների արտադրանքը ջարդոնների, թափոնների և նախկինում չօգտագործված դժվար մշակվող հումքի վերամշակման հաշվին:
Օգտակար հանածոների արդյունահանումը բաց եղանակով բերել է խախտված հողերի առաջացմանը: Այդ տարածքների վերականգնումը կարևոր խնդիր է դարձել Հանրապետությունում, քանի որ 1 հա այդպիսի խախտված տարածքը աղտոտում է միջինը 10 հա տարածք` առաջացնելով էռոզիայի նոր օջախներ:
Ներկայումս մի քանի հանքավայրերի գործունեությունը դադարեցրել կամ սահմանափակել և անհրաժեշտություն է առաջացել գույքագրել սպառված և լքված հանքավայրերը,որոնք ենթակա են գույքագրման:
8.4. Շրջակա միջավայրի ժամանակակից վիճակը
8.4.1. Հողային ռեսուրսները
Տարածքի հողային ռեսուրսները ենթակա են ինչպես բնական, այնպես էլ մարդածին գործոնների ազդեցությանը: Հողերի դեգրադացման հարցում կարևորագույն տեխնածին գործոններից է քաղաքաշինական գործունեությունը, որը պայմանավորված է կառուցապատման նպատակով նոր տարածքների յուրացմամբ:
Գյուղատնտեսության բնագավառում հիմնական գործոններն են վարի կանոնների խախտումները, ցանքաշրջանառության ոչ ճիշտ կիրառումը, ոռոգման նպատակով ջրի ոչ արդյունավետ օգտագործումը և կորուստները (էրոզիա), անասունների գերարածեցումը:
Բնական գործոնների թվին են պատկանում հողերի աղակալումը և էրոզիան, որոնք պայմանավորված են տարածքի գեոմորֆոլոգիական և հիդրոլոգիական առանձնահատկություններով:
Քանի որ տարածքի հիմնական մասն իրենից ներկայացնում է թույլ թեքության հարթություն, անձրևաջրերով և հալոցքային ջրերով ձևավորված մակերևութային հոսքի կողմից առաջացրած հողերի էրոզիան թույլ է արտահայտված. հողերի 85%-ը թույլ աստիճանի էռոզացված են, 15%-ը` միջին և ուժեղ աստիճանի:
Տարածքի մշակվող հողերի զգալի մասը ենթակա է ողողման և աղակալման, որը պայմանավորված է գրունտային ջրերի բարձր մակարդակով, ինչպես նաև ոռոգման համակարգում ֆիլտրացիոն կորուստների հետևանքով գրունտային ջրերի մակարդակի լրացուցիչ բարձրացմամբ:
Վերջին տասնամյակում տնտեսական դժվարությունների և մանր գյուղացիական տնտեսությունների սահմանափակ հնարավորությունների պատճառով կտրուկ նվազել է ագրոմելիորատիվ աշխատանքների ծավալը, որի հետևանքով ուժեղացել են հողերի բերքատվության նվազեցումը և անապատացման պրոցեսներին նպաստող վերը նշված գործոնները:
Մարդածին հիմնական գործոնը հողերի աղտոտումն է: Մինչև 90-ական թվականների սկիզբը դիտարկվող տարածքն աչքի էր ընկնում պեստիցիդային բարձր ծանրաբեռնվածությամբ` 10 և ավելի անգամ գերազանցող նորմայով: Գերազանցում էին նաև կիրառվող հանքային պարարտանյութերի նորմաները, որը հանգեցնում էր հողային ծածկի ուժեղ աղտոտմանը` համապատասխան էկոլոգիական հետևանքներով: Վերջին տասնամյակում պեստիցիդների և հանքային պարարտանյութերի կիրառումը կտրուկ ձևով կրճատվել է, որը նպաստել է հողերի ինքնամաքրմանը:
Ավտոճանապարհների հարակից հողերը աղտոտված են ծանր մետաղներով, ավտոտրանսպորտի արտանետումների հաշվին:
Մարզի տարածքում խոտհարքների և արոտավայրերի գերշահագործման հետևանքով տեղի է ունեցել բնական միջավայրի կորուստ կամ դեգրադացիա:
Նախքան 1992թ. գյուղատնտեսական հողօգտագործումը (ճահիճների չորացում, աղոտների լվացում, անապատային,կիսաանապատային և տափաստանային տարածքների յուրացում մշակովի այգիների տակ) իրականացվել է գյուղատնտեսական խոշոր կազմակերպությունների կողմից: Ներկայումս գյուղատնտեսական բնօգտագործման այլ մեխանիզմներ են գործում, որը բերել է արոտավայրերի գերբեռնվածության և անկանոն օգտագործման` վնասելով բուսածածկույթը և նվազեցնելով բերքատվությունը:
Երկրագործությունը հանդես է գալիս որպես բնական էկոհամակարգերի և նրանց կենսաբազմազանության վրա ազդող էական գործոն: Հատկապես կիսաանապատային ու լեռնատափաստանային գոտիներում գյուղատնտեսական հողօգտագործումը ընդգրկում է տարածքի 80-90%:
Վերջին տասնամյակներին իրականացվել են աղուտային հողերի աղազրկման և կուլտուրականացման աշխատանքներ: Սովետական շրջանում այստեղ յուրացվեցին աղակալված հողերը, չորացվեցին 1500 կմ2 մակերեսով ճահիճներ և ընդարձակ տարածությունները փոխակերպվեցին գյուղատնտեսական հողերի, ծածկվեցին խաղողի և պտղատու այգիներով: Սակայն մշակելի հողերի տարածքները կրճատվել են հիմնականում ոռոգման համակարգի անբավարարության պատճառով: Չկարգավորված ոռոգման հետևանքով երբեմն ջուրը դառնում է էրոզիայի գործոն: Վերջերս ճահճացում է տեղի ունենում Արարատյան դաշտում տեղադրված ձկնաբուծարանների շրջակայքում: Ճահիճների ընդարձակումը նպաստում է ջերմախտ տարածող անոֆիլես կոչվող մոծակի տարածմանը, որի հետևանքով ջերմախտով հիվանդների թիվը ամեն տարի ավելանում է:
Անասունների գերարածեցումը հանգեցրել է նոր էրոզիոն օջախների առաջացմանը: Հատկապես անասունների կճղակների տակ ձևավորվել են մանրադարավանդներ այծուղիներ, որոնք զուրկ են բուսածածկից:
Հողերի աղտոտման աղբյուր են հանդիսանում գյուղատնտեսությունը, արդյունաբերությունը (լեռնամետալուրգիական, լեռնաարդյունահանող քարի մշակում, քիմիական և այլն), էներգետիկան,տրանսպորտը, կոմունալ տնտեսությունը և այլն: Գյուղատնտեսության մեջ օգտագործվող թունաքիմիկատները (հերբիցիդներ, ֆունգիցիդներ, ինսեկտիցիդներ, սերմերի աղտահանիչներ և այլն) և պարարտանյութերը ոչ ճիշտ կիրառման դեպքում հողերի աղտոտման պատճառ են դառնում: Մշակաբույսերի հիվանդությունների և վնասատուների դեմ պայքարի նպատակով դեռևս խորհրդային տարիներին Արարատյան հարթավայրում օգտագործվել են մեծ քանակությամբ թունաքիմիկատներ` պեստիցիդներ (քլորօրգանական, ֆոսֆոր-օրգանական, նիտրոֆենոլային պատրաստուկներ, ծծմբի, պղնձի միացություններ):
Հանրապետությունում հողերի աղտոտման առավել վտանգավոր աղբյուրներից են հանդիսանում լեռնամետալուրգիական և լեռնաարդյունահանող արտադրությունները, որոնց թվում է նաև «Արարատի ոսկու արդյունահանման ձեռնարկություն» ՍՊԸ կորզման ֆաբրիկան: Այս ընկերությունները հողերը աղտոտում են ծանր մետաղներով (Cu, Hg, As, Pb, Mo, Ni, Cd, Cr և այլն) և ցիանական միացություններով: Նշված ֆաբրիկային հարող տարածքները նույնպես աղտոտված են ծանր մետաղներով և ցիանաջրածնով: Այս գործարանի կողմից մթնոլորտ է արտանետվում նաև փոշի, կապարի աէրոզոլ, արսենի գոլորշի, մուր (դիզ.), քլորի գոլորշի, ազոտական թթվի գոլորշի, ծծմբային անհիդրիդ, ածխածնի օքսիդ, ազոտի օքսիդներ, աղաթթվի գոլորշի և ցիանաջրածին:
Արարատի ոսկու կորզման ֆաբրիկայի` «Արարատի ոսկու արդյունահանման ձեռնարկություն» ՍՊԸ-ի պոչամբարը զբաղեցնում է 6 հա տարածք: Հատկանշական է, որ այս պոչամբարը գտնվում է ավելի բարձր նիշում և հոսքաջրերով որոշակի վնաս են հասցնում նաև ավելի ցած գտնվող լանդշաֆտներին: Արարատ քաղաքը և նրա շրջակայքը համարվում են Հանրապետության ծանր մետաղներով ուժեղ աղտոտված 5 տարածքներից մեկը:
Հողերի աղտոտման աղբյուրներից են նաև արդյունաբերական և կենցաղային թափոնները: Հանրապետությունում և մասնավորապես Արարատ քաղաքում չկա արդյունաբերական թափոնների մասնագիտացված պոլիգոն և թափոնների վերամշակման գործարան: Հաճախ արտադրական թափոնները հեռացվում են կենցաղային թափոնների աղբյուսներում` առանց որևէ վնասազերծման, իսկ աղբյուսների վիճակը չի համապատասխանում ընդունված սանիտարական նորմերին:
Աղբի այրման արդյունքում գոյանում են նաև կայուն օրգանական աղտոտիչներ` պոլիքլորացված բիֆենիլներ (ՊՔԲ), դիօքսիններ և ֆուրաններ, որոնք նույնպես աղտոտում են շրջակա միջավայրը:
8.4.2. Անապատացման երևույթները
Անապատացման երևույթները և դրանց դեմ պայքարի կազմակերպումը Արարատյան հարթավայրում խիստ արդիական են: Այդ խնդիրը գոյություն ունի արգելոցի մերձակայքում ներառված բնական համալիրներում, որոնք գտնվում են երկու կլիմայական գոտիների միջև և բնորոշվում են անապատային ու կիսաանապատային բուսականությամբ:
Անապատացման բնական գործոններից են հաճախ կրկնվող երաշտներն ու խորշակները: Արարատյան դաշտի ցածրադիր մասերում 100 մմ-ից պակաս տեղումների հաճախականությունը կազմում է տարիների 60-70%: Խորշակ քամիները կապված են արևադարձային օդային զանգվածների ներխուժման հետ:
Արարատյան դաշտում խորշակներով օրերի քանակը կազմում է տարեկան 120-160: Խոնավության պակասորդը ամռան երկրորդ կեսին անապատացման առաջնակարգ բնական գործոններից է:
Անապատացման բնական գործոններից են նաև ռելիեֆի մասնատման խտությունը, խորությունը, լեռնալանջերի թեքությունը, լանջերի կողմնադրությունը: Հարավահայաց լանջերը ստանում են ավելի շատ ջերմություն և քիչ խոնավություն, որոնց բնորոշ է ինտենսիվ արտահայտված մեխանիկական հողմահարումը և հողերի ավելի մեծ չափով դեգրադացիան:
8.4.3. Ջրածածկումներ և ողողումներ
Ջրածածկումներով ընդգրկված ամենամեծ տարածքները գտնվում են Արարատյան հարթավայրում և կազմում են դրա ընդհանուր մակերեսի շուրջ 30%-ը, որի զգալի մասը գյուղատնտեսական հողեր են: Ջրածածկումները առաջ են բերում մեկ այլ երևույթ` հողերի աղակալման, որոնք Արարատյան հարթավայրում կազմում են ընդհանուր մակերեսի շուրջ 10%-ը: Ողողումների մեծ մասը պայմանավորված են սելավային հոսքերով, որոնք ավելի հաճախ առաջանում են ռելիեֆի թեքությունների մեղմացման գոտիներում:
Հողերի աղակալումը չոր (արիդ) կլիմայական պայմաններում անապատացման դրսևորման տիպիկ ձևերից է: Այս երևույթը բնորոշ է հարթավայրերի ցածրադիր տարածքներին, որտեղ ստորգետնյա ջրերի մակարդակը մոտ է երկրի մակերևույթին: Հողագրունտների միներալային և մեխանիկական կազմով պայմանավորված, ստորգետնյա ջրերի մազական (կապիլյար) բարձրացումը կարող է հասնել 1-5 մետրի: Ջրի մազական բարձրացման շնորհիվ հողի մակերեսում կատարվում է ջրի գոլորշիացում` առաջացնելով աղակալված տարածքներ: Իսկ եթե ստորգետնյա ջրերի մակարդակը հասնում է երկրի մակերևույթից 0-1 մ խորության, ապա այն հանգեցնում է տեղանքի գերխոնավացման ու ճահճացման:
8.4.4. Օդային ավազան
Օդի հիմնական աղտոտիչ աղբյուրների` երթևեկության և արդյունաբերության հիմնական կենտրոնները գրանցվել են ՀՀ 4 քաղաքներում (Երևան, Արարատ, Վանաձոր և Հրազդան): Այդ քաղաքների վիճակը վատթարացված է նրանց ֆիզիկական դիրքի պատճառով, քանի որ գտնվում են հովիտներում` լեռնաշղթաների միջև, որտեղ հանգիստ և կայուն եղանակը, ջերմաստիճանի փոփոխումները նպաստում են աղտոտիչների կուտակմանը: Հետևաբար բնակչության մեծ մասը ժամանակ առ ժամանակ ենթարկվում է օդի աղտոտիչների բարձր պարունակության ազդեցությանը:
ՀՀ Բնապահպանության նախարարության Շրջակա բնական միջավայրի մոնիտորինգի կենտրոնի կողմից Հանրապետության մթնոլորտի աղտոտվածության հսկողությունն իրականացվում է 6 քաղաքներում տեղադրված 11 մշտական դիտակայանների միջոցով: Արարատ քաղաքում տեղադրված 1 դիտակայանի միջոցով վերցվել է ցեմենտի փոշու պարունակության որոշման օդի 909 փորձանմուշ: Վերցված նմուշներից 322-ի մեջ թույլատրելի սահմանային կոնցենտրացիան գերազանցվել է մինչև 9.6 անգամ: Փոշու միջին տարեկան կոնցենտրացիան` դիտվել է 0.3 մգ/մ3 (ՍԹԿ-0.1 մգ/մ3), իսկ առավելագույն կոնցենտրացիան` 2.9 մգ/մ3 (ՍԹԿ-0.3 մգ/մ3):
Բացի ցեմենտի փոշուց «Արարատցեմենտ» գործարանը մթնոլորտ է արտանետում ածխածնի օքսիդ և ազոտի օքսիդներ:
Բազմամյա ուսումնասիրություններով հաստատվել է, որ Արարատ քաղաքում փոշու տարեկան միջին խտությունը շատ ավելի բարձր է սահմանային թույլատրելի նորմերից (7 ՍԹԿ):
Բնական միջավայրի արտակարգ բարձր աղտոտվածություն համարվում է
մթնոլորտային օդի համար սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիայի (ՍԹԿ) գերազանցումը 20-29 անգամ` երբ այդ մակարդակը պահպանվում է 2 օրից ավելի, 30-49 անգամ` երբ այդ մակարդակը պահպանվում է 8 ժամից ավելի, 50 և ավելի անգամ:
8.4.5. Մակերևութային ջրեր
Հրազդանի վտակ Ազատ գետն աչքի է ընկնում աղտոտման բարձր մակարդակով (Աղյուսակ 16):
Աղյուսակ 16. Ազատ գետի աղտոտման մակարդակը
._________________________________.
|ՀՀ| Աղտոտող նյութը |Անգամ ՍԹԽ|
|__|____________________|_________|
|1 |Սուլֆատների իոններ |1,6-3,3 |
|__|____________________|_________|
|2 |Նիտրիտների իոններ |3,4-3.8 |
|__|____________________|_________|
|3 |Ամոնիումի իոններ |2,2-2,3 |
|__|____________________|_________|
|4 |Պղնձի իոններ |8,0-12,0 |
|__|____________________|_________|
|5 |Մագնեզիումի իոններ |1,1-1,6 |
|__|____________________|_________|
|6 |Նավթամթերքներ |2,2-2,4 |
._________________________________.
Մակերևութային ջրերի համար սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան գերազանցում է 100 և ավելի անգամ (այն նյութերը, որոնց համար սահմանված է ջրում լրիվ բացակայություն, որպես սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիա ընդունվում է 0.01 մկգ/դմ3).
Ինդիկատորներ.
1) լուծված թթվածնի պարունակության իջեցումը մինչև 2 մգ/դմ3 և ցածր,
2) ջրի հոտի մինչև 4 բալ և ավելի ուժեղացումը, որը բնորոշ չէ տվյալ տեղանքի համար,
3) 6 կմ2 տարածությամբ տեսահորիզոնի 1/3-ից ավելի տարածքով որևէ թաղանթի (նավթային, յուղային և այլ ծագման) առկայությունը,
4) փափկամարմինների, ձկների, գորտերի և այլ ջրային օրգանիզմների և ջրային բույսերի համատարած ոչնչացումը:
8.4.6. Ընդերքօգտագործումը
Օգտակար հանածոների արդյունահանումը բաց եղանակով բերել է խախտված հողերի առաջացմանը: Այդ տարածքների վերականգնումը կարևոր խնդիր է դարձել Հանրապետությունում, քանի որ 1 հա այդպիսի խախտված տարածքը աղտոտում է միջինը 10 հա տարածք` առաջացնելով էռոզիայի նոր օջախներ;
Ներկայումս մի քանի հանքավայրերի գործունեությունը դադարեցրել կամ սահմանափակել և անհրաժեշտություն է առաջացել գույքագրել սպառված և լքված հանքավայրերը, որոնք ենթակա են գույքագրման:
8.4.7. Թափոնները
Քաղաքներում առանձնակի խնդիր են կարծր (պինդ) թափոնները: Բացակայում է ճշգրիտ տեղեկատվություն արդյունաբերական և կենցաղային թափոնների որակի և քանակի մասին: Հայաստանում թափոնների վնասազերծման ընդունված միակ ձևը հողածածկումն է: Թափոնների հավաքման և տեղափոխման գործում տեղ գտած թերացումները առաջ են բերում շրջակայքի աղտոտում, գարշահոտություն և կրծողների աճ, որոնք որոշակի վտանգ են ներկայացնում առողջության համար:
Ըստ հաշվարկների գալիք ժամանակաշրջանում կենցաղային թափոնների քանակը զգալի կերպով կավելանա և կկազմի տարեկան շուրջ 5700 տոննա: Նախատեսվում է կոշտ կենցաղային թափոնների տեղադրում աղբանոցներում և վնասազերծում բնական եղանակով` ծածկելով գրունտային շերտով:
8.4.8. Կենսառեսուրսները
Արգելոցի հարակից տարածքի կիսաանապատային գոտու կենսառեսուրսները ներկայացված են օշինդրային, օշինդրա-էֆեմերային, օշինդրա-հացազգային, օշինդրա-օշանային և օշանային բուսական համակեցություններով: ՈՒտելի և համեմունքային բույսերից կարելի է նշել բոխին, շրեշտը, շուշանը, ղանձիլը: Եթերայուղատու բույսերից են ուրցը, անթառամը, օշինդրը: Բնական խեժով հարուստ են հատկապես տրագականտային գազերը: Որսի օբյեկտ են համարվում լորը, քարի կաքավը, մի շարք ջրլող թռչուններ (սև փարփար, մեծ սուզակ, փոքր սուզակ, կռնչան բադ, մոխրագույն բադ և այլն): Հայտնի են Արմաշի արհեստական լճակները և ձկնաբուծարանները, որտեղ ձկնորսական հիմնական պաշարներ են հանդիսանում մի շարք ինտրոդուկցված ծածանազգիների տեսակները:
Լճերի այս համալիրը Հայաստանի 3 կարևորագույն տարածքներից մեկն է (Սևանա լիճ, Արփի լիճ) չվող թռչունների համար և ունի միջազգային նշանակություն: Սակայն ընդգրկված չէ Հայաստանի բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ցանկում:
8.5. Տարածաշրջանի բնապահպանական հիմնախնդիրների լուծման ուղիները
Շրջակա միջավայրի պահպանության և բարելավման նպատակով անհրաժեշտ են հետևյալ միջոցառումները.
1) հողերի պահպանություն. ագրոմելիորատիվ միջոցառումների և տարածքի ինժեներական պահպանության համալիր միջոցառումների իրականացում` հակաէրոզիոն (հողի բերրի շերտի լվացումը կանխող ոռոգման տեխնոլոգիաների կիրառում, անտառաշերտերի տնկում), հողերի աղակալումը կանխող ցամաքուրդային համակարգի վերականգնում, ցանքաշրջանառության կիրառում,
2) մակերևութային ջրերի պահպանություն (Ազատ գետ). գետի աղտոտման կանխումը բնակավայրերի կոյուղու ցանցի և կեղտաջրերի մաքրման կայանի ստեղծման հաշվին,
3) մթնոլորտային օդի պահպանություն. կանաչապատում տարածքով անցնող հիմնական ավտոմայրուղիների երկարությամբ, կանաչ գոտիների և անտառաշերտերի հիմնում,
4) էկոլոգիապես մաքուր վառելիքի (բնական գազը) օգտագործում,
5) քաղաքաշինական գործունեության բնագավառում բնապահպանական սահմանափակումների կիրառում շինարարական նորմերի, պետական ստանդարտների, հրահանգների և ցուցումների համապատասխան,
6) բնակավայրերի կառուցապատման և զարգացման համար գյուղատնտեսական օգտագործման համար ոչ պիտանի հողերի հատկացում,
7) տարածքների ինժեներական պաշտպանություն արտածին երկրաբանական պրոցեսներից (սողանքներ, սելավներ),
8) թափոնների գույքագրման աշխատանքների իրականացում,
9) անթափոն արտադրության և թափոնների վերամշակման տեխնոլոգիաների մշակում և ներդնում, թափոնների հեռացման և տեղադրման համակարգի կատարելագործում,
10) տեխնոգեն լանդշաֆտների ռեկուլտիվացիա (խախտված հողերի - գյուղատնտեսական, ռեկրեացիոն, անտառտնտեսական, ջրատնտեսական և ձկնաբուծական, սանիտարահիգիենիկ, շինարարական),
11) աղտոտման համար վճարների գործող համակարգի և վերահսկողության կատարելագործում:
| ԳԼՈՒԽ 9. |
ՄՈՆԻՏՈՐԻՆԳԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՈՒՂԵՑՈՒՅՑ |
9.1. Ընդհանուր սկզբունքներ
ԲՀՊՏ կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգը կենսաբազմազանության վիճակի մասին տվյալների կայուն հավաքագրման միջոցառումների համալիր է, որը ներառում է.
. նույնանման մեթոդներով և անհրաժեշտ պարբերականությամբ անցկացվող առաջնային դիտարկումների համակարգ
. տեղեկատվության ստացման, մշակման, պահպանման, տրամադրման և փոխանակման ընդհանուր համակարգ:
Հայտնի է, որ նույնիսկ լավ պլանավորված մոնիտորինգի ծրագիրը կարող է անարդյունավետ լինել, եթե չի կիրառվում հավաքված տեղեկատվությունը և դրա վերլուծությունը ազդեցություն չի ունենում կառավարման միջոցառումների գնահատման և ընթացքի վրա:
ԿԲՄ ներդրման հիմնական փուլերն են.
1. Հիմնախնդիրների վերլուծություն: Գոյություն ունեցող հիմնախնդիրները (ազդող գործոնների հետ միասին) պետք է որոշվեն հստակ և միանշանակ, ինչը կնպաստի նպատակի և կառավարման խնդիրների ճիշտ ձևակերպմանը, նոր կամ լրացուցիչ հետազոտությունների անհրաժեշտության որոշմանը:
2. Ծրագրի նպատակի և խնդիրների որոշում: Տեղեկատվության հավաքը իրականացվում է որոշված նպատակին և խնդիրների համապատասխան, որոնց հստակ և ճիշտ ձևակերպումից կախված է նաև հավաքվող նյութի որակը: Խնդիրները պետք է լինեն իրատեսական և հասանելի ժամկետների խելամիտ շրջանակներում, իսկ ցուցանիշները, որոնք բնորոշում են դրանք պետք է չափվեն քանակապես:
3. Ինդիկատորների և մեթոդների ընտրություն: Տեսակների, պոպուլիացիաների և էկոհամակարգերի վիճակի որոշումը և դրանց փոփոխության կանխատեսումը ուղղակիորեն կապված է ինդիկատորների համակարգի մանրակրկիտ մշակման և օգտագործման հետ:
Կենսաբազմազանության ինդիկատորների որոշումը իր մեջ պետք է պարունակի հետևյալ քայլերը.
1. ինդիկատորների նկատմամբ կոնկրետ պահանջների որոշում,
2. համապատասխան ինդիկատորների ընտրություն,
3. ինդիկատորների տեխնիկական մշակում (մոնիթորինգային արձանագրություններ):
Արգելոցում կենսաբազմազանության ինդիկատորների որոշման ընթացքում պետք է հաշվի առնվեն դրանց նկատմամբ հետևյալ հիմնական պահանջները.
. արդիականությունը կենսաբազմազանության պահպանության տեսանկյունից,
. գիտական հիմնավորվածությունը,
. զգայնությունը,
. ռեպրեզենտությունը,
. ֆինանսապես իրատեսական լինելը
. կիրառելիության լայնամասշտաբությունը:
Մոնիտորինգի ծրագրի մեթոդների ընտրության համար մեծ կարևորություն ունեն դրանց կիրառման իրատեսական հնարավորությունները և արժեքը: Այս դեպքում հաշվի է առնվում.
. նմուշների/տվյալների հավաքի, մշակման և վերլուծության համար բարձր որակավորում ունեցող անձնակազմի առկայությունը,
. նմուշների վերցման փորձահրապարակների և/կամ դիտակետերի հասանելիությունը,
. նմուշների/տվյալների վերցման և դրանց մշակման համար հատուկ սարքավորումների առկայությունը և հուսալիությունը,
. տվյալների վերլուծության և մեկնաբանության համար տեխնիկական միջոցների առկայությունը (համակարգչային սպասարկում),
. ծրագրի շարունակությունն ապահովելու համար ֆինանսատեխնիկական միջոցների առկայությունը:
Ընդհանուր առմամբ կիրառվող մեթոդները պետք է հայտնաբերեն տեղի ունեցած փոփոխությունները (եթե այդպիսիք կան), գնահատեն դրանց աստիճանը և նշեն դրանց պատճառները: Որպես կանոն, նմանատիպ պահանջները կարող են բավարարվել տարբեր բնույթի մեթոդների կիրառման դեպքում:
9.2. Ինդիկատորների տեխնիկական մշակում
Գրականության, խորհրդատվությունների ու դաշտային ուսումնասիրությունների հիման վրա որոշված ԿԲՄ ինդիկատորների կիրառումը նախատեսում է յուրաքանչյուր ընտրված ինդիկատորի համար ստանդարտ մոդելի մշակում (արձանագրություններ), ինչը թույլ է տալիս ստանալ հավաստի և ունիֆիկացված տվյալներ ԿԲ վիճակի և/կամ սպառնացող գործոնների մասին: Յուրաքանչյուր այդպիսի մոդել, կամ մոնիտորինգի արձանագրություն, դասակարգվում է ըստ առաջնայնության` I (բարձր), II (միջին) և III (ցածր), ինչը հնարավորություն է տալիս որոշակի խոչընդոտների դեպքում կենտրոնանալ միայն ամենակարևոր մոնիթորինգային նպատակների վրա: Բարձր առաջնայնության արձանագրությունները պարտադիր են իրականացման համար, բավարար ռեսուրսների առկայության դեպքում կիրագործվեն միջին կարևորության արձանագրություններ, հետո` ցածրները: Յուրաքանչյուր ինդիկատորի ստանդարտ մոդելը պետք է մշակվի մոնիթորինգային արձանագրության մեթոդով և պարունակի մանրամասն ցուցումներ հետևյալի վերաբերյալ.
Մաս Ա
(ա) տվյալների ստացման համար դիտակետերի/փորձահրապարակների քանակը, (բ) նշված դիտակետերի/փորձահրապարակների աշխարհագրական տեղադիրքը /նկարագրական և քարտեզագրական նյութեր/, (գ) փորձահրապարակների լայնամասշտաբ քարտեզներ, սխեմաներ, պլաններ` տարածքի չափի, ենթամասերի, երթուղիների, կոնտրոլ օբյեկտների (մարկերներ, ռեպերներ) վերաբերյալ:
Մաս Բ
(ա) նմուշների/տվյալների բնութագիրը (ինչ տվյալներ են հավաքվում` տես Արգելոցի կենսաբազմազանության մոնիտորինգի պոտենցյալ ինդիկատորների բնութագիրը աղյուսակի ցուցանիշների ցանկը), ցուցանիշների ընտրության առանձնահատկություններ (բ) նմուշների/տվյալների հավաքման մեթոդիկան. կրկնությունների քանակ, ժամկետներ և պարբերականություն, նմուշների մշակման և պահպանման մեթոդներ, անհրաժեշտ տեխնիկական միջոցներ ու սարքավորումներ գրառումների վարում և տվյալների պահպանում, տվյալների վիճակագրական մշակման մեթոդներ:
Մաս Գ
(ա) յուրաքանչյուր ինդիկատորի հարաբերական փոփոխման (տատանման) սահմանները:
Ա և Բ մասերի տվյալները պարբերաբար թարմացվում են: Օրինակ` կարող են փոփոխվել ընտրված դիտակետերի/փորձահրապարակների քանակը կամ տեղադիրքը, նմուշների/տվյալների հավաքման մեթոդիկան և այլն: Արձանագրության մշակման առավել դժվար և պատասխանատու փուլն է` յուրաքանչյուր ինդիկատորի հարաբերական փոփոխության (տատանման) սահմանների որոշումն է (Մաս Գ): Այն պահանջում է տվյալ ինդիկատորի համար բնական փոփոխության դինամիկան նկարագրող վստահելի տվյալների առկայություն, ինչպես նաև որոշված սահմաններից դուրս ինդիկատորի վիճակի մասին ստույգ պատկերացում: Ակնհայտ է, որ եթե ինդիկատորը հասնում է որոշված սահմանին (կամ անցնում է այն), ապա այդ ինդիկատորի նկատմամբ կիրառվող կառավարման գործողությունը փոփոխման կարիք ունի:
ԿԲՄ ինդիկատորների արձանագրությունները ենթակա են քննարկման և հաստատման:
9.3. ԿԲՄ տեղեկատվական համակարգի ստեղծման հիմնական սկզբունքները
Տեղեկատվական համակարգը պետք է ապահովի կենսաբազմազանության մոնիտորինգի հետ կապված բոլոր տվյալների դասակարգումը, վերլուծությունը, պարբերական թարմացումը, հարցումների արդյունքում որոնումների իրականացումը և հասարակայնության համար տեղեկատվության մատչելիությունը: Այդ նպատակով անհրաժեշտ է.
1) կառուցել ԿԲՄ տեղեկատվական համակարգը միասնական սերվեր-օգտագործող հիմքի վրա,
2) կազմակերպել տեղեկատվական համակարգը ըստ 3 հիմնական մոդուլների` ա). տվյալների ներմուծում; բ). տվյալների վերլուծություն, գ). տվյալների փոխանակում,
3) յուրաքանչյուր մոդուլի համար մշակել տվյալների թույլատրելի տիպերը և տվյալների բազաների կառուցվածքը (ներառյալ բազաները իրար կապող բանալի-դաշտերը),
4) ապահովել տեղեկատվական համակարգի մատչելիությունը հասարակության համար` տվյալների փոխանակման էլեկտրոնային միջոցներով, ներառյալ ինտերնետ ցանցը:
5) ԿԲՄ տվյալների բազաները պետք է լինեն միմյանց համադրելի ու աշխարհագրորեն կապակցված երկրատեղեկատվական համակարգերին (ԵՏՀ):
6) Վերը նշված խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ է.
7) Ձեռք բերել տեղեկատվական համակարգի կառուցման համար պահանջվող համակարգչային ու ծրագրային միջոցները (առնվազն մեկ համակարգիչ տպիչով, ԿԲՄ կենտրոնի և որոշում կայացնող մարմնի համար` մեկական համակարգիչ տպիչով ու սկաներով):
8) Ստեղծել ԿԲՄ տեղեկատվական համակարգի աղյուսակային և տարածական տվյալների բազաներ: Աղյուսակային բաղադրիչը կառուցել որոշված տվյալների թույլատրելի տիպերի օգտագործմամբ` ապահովելով տվյալների բազաների համադրելիությունը: Տարածական բաղադրիչը կազմակերպել ԵՏՀ վրա հիմնված քարտեզների միջոցով:
9) Ապահովել տեղեկատվական համակարգի տարբեր մոդուլների միջև էլեկտրոնային կապ (էլեկտրոնային փոստ, ինտերնետ) տվյալների փոխանակման համար:
10) Ստեղծել մետատվյալների բազա, որը կներառի յուրաքանչյուր տվյալին վերաբերվող տեղեկատվությունը` ստացման ժամկետը, վայրը, թարմացման հաճախականությունը, տվյալի ստացման համար պատասխանատու անձը կամ մարմինը և այլն:
11) Որոշել տեղեկատվական համակարգի տարբեր մոդուլների տվյալների թարմացման պարբերականությունը և նշանակել պատասխանատու անձ:
9.4. ԿԲՄ ներդրման համար անհրաժեշտ ինստիտուցիոնալ շրջանակ
Հաշվի առնելով ԿԲ մոնիտորինգի ամբողջական համակարգի ստեղծման համար անհրաժեշտ գործողությունների հաջորդականությունը և ընթացակարգը մշակվել է տարբեր ինստիտուցիոնալ մակարդակներում տեղեկատվության հավաքի, մշակման, պահպանման, տրամադրման և փոխանակման սխեմատիկ պատկեր, որից բխում է հետևյալը.
Արգելոցի մակարդակում.
. Կատարվում է ելակետային տվյալների հավաք, որը չի նախատեսում բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների ներգրավում: Այն կիրականացվի կարճատև վերապատրաստում անցած դիտարկողների կողմից, որոնք կարող են լինել ՊԱ -ի աշխատակազմի անդամներ (հիմնական, պայմանագրային, սեզոնային) և կամավոր ոլոնտերներ (դպրոցականներ, դասատուներ, գիտնականներ, ՀԿ-ների ներկայացուցիչներ, համայնքի անդամներ և այլն): Հատուկ դեպքերում այս փուլում կարող են ներգրավվել ԳԱԱ գիտահետազոտական ինստիտուտներից կամ այլ կազմակերպություններից հրավիրված մասնագետներ, անկախ փորձագետներ:
. Ելակետային տվյալների հավաքագրում ու դասակարգում տվյալների բազաներում և փոխանցումը ԿԲՄ կենտրոն (ըստ ստորև առաջարկված տարբերակների) պետք է իրականացվի համապատասխան մասնագետի կողմից (1 մարդ), որը տիրապետում է Exel ծրագրի միջոցով տվյալների բազաների վարման աշխատանքներին:
Կենսաբազմազանության մոնիթորինգի կենտրոնի մակարդակում
. իրականացվում է տվյալների վերլուծություն, պահպանում և վերլուծված տեղեկատվության տրամադրում արգելոցին, որոշում ընդունող մարմնին, շահագրգիռ կազմակերպություններին, ՀԿ-ներին, անհատներին, ինչպես նաև ՀՀ բնապահպանության նախարարության «Տեղեկատվական-վերլուծական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի միջոցով ինտերնետ ցանցում տեղեկատվության տեղադրում:
. ԿԲՄ կենտրոնը` համակարգի կարևորագույն օղակն է, որի անխափան աշխատանքից է կախված ամբողջ գործընթացի հաջողությունը: ՀՀ բնապահպանության նախարարության շրջանակներում ԿԲՄ կենտրոնը կարող է գործել.
. Արգելոցի կառուցվածքում (տարբերակ 1)
. Շրջակա միջավայրի վրա ներգործության մոնիտորինգի կենտրոնի կառուցվածքում (ՇՄՆՄԿ) (տարբերակ 2)
- Կենսառեսուրսների կառավարման գործակալության կառուցվածքում (ԿԿԳ) (տարբերակ 3):
Առաջին և երկրորդ տարբերակների դեպքում անհրաժեշտություն է առաջանում կատարել կառուցվածքային փոփոխություններ` ստեղծելով արգելոցում կամ Շրջակա միջավայրի վրա ներգործության մոնիտորինգի կենտրոնում նոր բաժին: Վերջինս պետք է համալրված լինի բարձր որակավորում ունեցող հետևյալ մասնագետներով. բուսաբան-էկոլոգ, կենդանաբան-էկոլոգ, հիդրոկենսաբան, տվյալների բազաների վարման գծով համակարգչային մասնագետ: Որոշակի տվյալների վերլուծության անհրաժեշտության դեպքում պայմանագրային հիմունքներով պետք է ներգրավվեն ֆլորայի և ֆաունայի տարբեր խմբերի նեղ մասնագետներ:
Կենսառեսուրսների կառավարման գործակալության կառուցվածքում (3-րդ տարբերակ) ԿԲՄ կենտրոնի ստեղծման դեպքում կարող է ձևավորվել համապատասխան աշխատանքային խումբ, որի մեջ կընդգրկվեն ԿԿԳ-ի կառուցվածքային ստորաբաժանումների (բուսական աշխարհի կառավարման, կենդանական աշխարհի կառավարման և հատուկ պահպանվող տարածքների կառավարման բաժիններ) ներկայացուցիչներ: Որոշակի տվյալների վերլուծության անհրաժեշտության դեպքում Գիտատեխնիկական խորհրդում ընդգրկված ֆլորայի և ֆաունայի տարբեր խմբերի նեղ մասնագետները կարող են իրականացնեն այդ աշխատանքները: Աշխատանքային խումբը կգործի որպես ֆունկցիոնալ միավոր և ոչ թե առանձնացված ստորաբաժանում:
ԿԲՄ կենտրոնի ձևավորման համար առաջարկվող երեք սցենարները, որոնք ունեն իրենց ուժեղ և թույլ կողմերը (տես աղյուսակը):
ԿԲՄ կենտրոնի գործունեության տարբերակներ
._____________________________________________________________________.
| առավելություններ | թերություններ |
|_____________________________________________________________________|
| Տարբերակ 1 |
|_____________________________________________________________________|
|1. ԿԲՄ իրականացման բոլոր փուլերի |1. բարձր որակավորում ունեցող |
|մի կառույցում կենտրոնացման շնորհիվ|մասնագետների ներգրավման |
|տվյալների տրամադրման |դժվարությունները կապված |
|օպերատիվություն |տարածաշրջանների ցածր |
| |սոցիալ-տնտեսական պայմանների հետ |
|__________________________________|__________________________________|
|2. ՊԱ աշխատակազմի հզորացում |2. ՊԱ անբավարար ֆինանսավորում |
| |և մասնագետների բարձր վարձատրման |
| |անհնարինություն |
|__________________________________|__________________________________|
|3. ՊԱ ֆինանսատեխնիկական հզորացում |3. կառուցվածքային փոփոխություններ |
|__________________________________|__________________________________|
|4. ՊԱ դերի, հեղինակության և |4. մոնիտորինգի գործընթացի հսկման |
|պատասխանատվության բարձրացում |դժվարություն |
| |__________________________________|
| |5. էլեկտրոնային կապի |
| |բացակայություն |
| |__________________________________|
| |6. քիմիական-անալիտիկ |
| |լաբորատորիայի բացակայություն |
|_____________________________________________________________________|
| Տարբերակ 2 |
|_____________________________________________________________________|
|1. մոնիտորինգի իրականացման |1. համապատասխան որակավորում |
|բնագավառում փորձարարություն և |ունեցող մասնագետների |
|մասնագետների առկայություն |բացակայություն |
|__________________________________|__________________________________|
|2. քիմիական-անալիտիկ լաբորատորիայի|2. կառուցվածքային փոփոխությունների|
|առկայություն |անհրաժեշտություն |
|__________________________________|3. կենսաբազմազանության ոլորտում |
|3. էլեկտրոնային կապի առկայություն |աշխատելու փորձի բացակայություն |
|_____________________________________________________________________|
| Տարբերակ 3 |
|_____________________________________________________________________|
|1. համապատասխան բաժինների և |1. համապատասխան բարձր որակավորում |
|մասնագետների առկայություն |ունեցող մասնագետների պակաս |
|__________________________________|__________________________________|
|2. ԿԲՄ իրականացման ապահովումը |2. քիմիական-անալիտիկ լաբորատորիայի|
|հանդիսանում է ԿԿԳ-ն կանոնադրական |բացակայություն |
|գործառույթը | |
|__________________________________|__________________________________|
|3. էլեկտրոնային կապի առկայություն |3. պայմանագրային աշխատողների |
| |ներգրավման անհնարինություն |
|__________________________________|__________________________________|
|4. ինստիտուցիոնալ փոփոխության |4. վերլուծության իրականացումը |
|անհրաժեշտություն չկա |և որոշման կայացումը մեկ մարմնի |
| |կողմից |
._____________________________________________________________________.
9.5. ՈՒսուցում և իրազեկություն (ՊԱ անձնակազմ, շահագրգիռ կողմեր
և այլն)
ՊԱ-ի անձնակազմի մասնագիտական պատրաստվածության վերաբերյալ առկա պատկերն ունենալու համար արգելոցում անցկացվել են հարցումներ: Ամփոփման արդյունքը ցույց է տալիս, որ հարցվողները հիմնականում չգիտեն կամ ունեն անբավարար տեղեկություններ և աղոտ պատկերացում ԿԲՄ-ի, ինդիկատորների, դրանց ընտրության սկզբունքների, ԿԲՄ-ի իրականացման համար անհրաժեշտ տվյալների հավաքագրման և այլ հարցերի մասին:
Վերը նշվածից բխում է, որ արգելոցի անձնակազմը չի տիրապետում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի գիտամեթոդական գիտելիքներին, առավել ևս դրա գործնական իրականացման գործընթացին և առանձնահատկություններին: ՊԱ-ը չունի համապատասխան կադրեր` բարձրագույն կրթությամբ մասնագետ-բուսաբան, կենդանաբան, լանդշաֆտագետ, աշխարհագրագետ և այլն, որոնց բազային գիտելիքները կբավարարեին ԿԲՄ-ի իրականացման համար անհրաժեշտ պահանջները:
Մարդկային ներուժի զարգացման նպատակով անհրաժեշտ է կազմակերպել ուսումնական դասընթացներ` հաղորդելով ՊԱ-ի անձնակազմին գիտելիքներ և հմտություններ ԿԲՄ-ի տեսական հարցերի և գործնական մոտեցումների վերաբերյալ, դրանք ՊԱ-ում ԿԲՄ-ի համակարգի ներդրման ընթացքում կիրառելու համար, ինչպես նաև հաղորդելով տեղական կառավարողներին/շահագրգիռ կողմերին և հասարակության լայն զանգվածներին ընդհանուր տեղեկություններ ԿԲՄ-ի, դրա առանձնահատկությունների, իրականացման գործընթացի վերաբերյալ դրանք հետագայում լուսաբանելու և մասսայականացնելու նպատակով:
ԿԲՄ-ի ներդրման և իրականացման նպատակով ուսուցողական գործընթացի կազմակերպման պահանջներն են.
1. Մշակել համապատասխան ուսուցողական ծրագրեր;
2. Պատրաստել և դասընթացների մասնակցողներին տրամադրել անհրաժեշտ նյութեր (գրականություն, սլայդեր, ուղեցույց, հանրամատչելի նյութեր և այլն);
3. Նկարահանել ուսուցման գործընթացը լուսաբանող ֆիլմ, գործընթացը լուսաբանել մամուլում և հեռուստատեսությամբ, հատկապես տեղերում:
ՈՒսուցողական ծրագրերը պետք է մշակվեն երկու տարբերակով. ինչպես ՊԱ-ի անձնակազմի, այնպես էլ հասարակության լայն զանգվածների համար: Դրանք պետք է ընդգրկեն նաև որոշ ընդհանուր տեղեկություններ Արարատի մարզի և ՊԱ-ի կենսաբազմազանության մասին, ընդհանուր տեղեկություններ կենսաբազմազանության պահպանության, վերարտադրության և կայուն օգտագործման միջազգային մոտեցումների և փորձի մասին: Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձվի կենսաբամազանության կայուն օգտագործման ասպեկտների վրա` նկատի ունենալով, որ կայուն զարգացման էկոլոգիական ասպեկտն իր մեջ պարունակում է նաև կենսաբազմազանության հարցեր:
ՈՒսուցման ընթացքում ցուցադրվելիք նյութերը, ինչպես նաև ուսուցանվողներին տրամադրվելիք նյութերի պատրաստումը շատ կարևոր է ուսուցանվող նյութերի յուրացման, գործնական և դաշտային պարապմունքների համար:
ԿԲՄ-ը համալիր, բազմաստիճան և բարդ գործընթաց է: Հետևաբար ուսուցողական գործընթացն ապահովելու համար անհրաժեշտ են բարձր որակավորում ունեցող և բազային գիտելիքներին տիրապետող մանկավարժներ (մասնավորապես նվազագույնը բուսաբան, կենդանաբան նաև լանդշաֆտագետ, աշխարհագետ, ծրագրավորող և այլն):
ՈՒսուցումները պետք է իրականացվեն, օգտագործելով ժամանակակից ինտերակտիվ ուսուցման մեթոդները, ներառյալ ուսուցանվողների ակտիվ մասնակցությունը քննարկումներում և խմբային աշխատանքներում: ՈՒսուցման ընթացքում պետք է իրականացվեն արտադասարանական դաշտային գործնական պարապմունքներ: ՈՒսուցման արդյունքները պետք է ամփոփվեն և գնահատվեն նախօրոք պատրաստված հատուկ հարցաթերթիկի օգնությամբ` նմանատիպ ուսուցումների հետագա արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով: ՈՒսուցանվողներին կհանձնվեն վկայականներ:
9.6 ԿԲՄ փուլային ներդրման ժամանակացույց
ԿԲՄ ներդրումը նպատակահարմար է իրականացնել մի քանի փուլով, ինչը կապահովվի աշխատանքների հաջորդականության ստույգ պլանավորումը և հետագա իրականացումը: Հաշվի առնելով, որ արգելոցը հանդիսանում է ԿԲՄ ներդրման ստորին օղակը, իսկ անձնակազմը բավարար չափով չի տիրապետում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի վերաբերյալ անհրաժեշտ գիտելիքներին, գործնական իրականացման գործընթացին և առանձնահատկություններին, որպես ծրագրի հաջողության հիմնական պահանջ առաջին պլան է մղվում անձնակազմի ուսուցման/վերապատրաստման խնդիրը: ԿԲՄ ընդհանուր սկզբունքների յուրացումը անհրաժեշտ է նաև դիտարկողների համար, որոնք բացի դրանից պետք է նախապատրաստվեն դաշտային կիրառական աշխատանքների կատարման համար: ՈՒսուցման/վերապատրաստման կարիք ունեն նաև ԿԲՄ կենտրոնի մասնագետները, ընդ որում թրեյնինգների մակարդակը, ուղղվածությունը և խորությունը պետք է որոշվի լրացուցիչ` կապված թե որտեղ է ստեղծվելու ԿԲՄ կենտրոնը և ինչ կադրերով է նա համալրվելու:
Փորձնական դաշտային աշխատանքների փուլը սկսելու համար անհրաժեշտ է ունենալ.
- ՊԱ-ի տարածքի կենսաբազմազանության գույքագրման և հաշվառման վերջին տվյալները,
- ԿԲՄ իրականացման համար ընտրված ինդիկատորները և դիտակետերը (փորձահրապարակները) պարբերաբար փոփոխման և ճշգրտման կարիք ունեն/,
- Ընտրված ինդիկատորների համար մանրամասն մշակված ստանդարտ մոդելը (արձանագրությունը): Ընդ որում նշված արձանագրության մշակման համար առավել աշխատատար և ժամանակատար գործընթաց է` յուրաքանչյուր ինդիկատորի հարաբերական փոփոխման (տատանման) սահմանների որոշումն է (Մաս Գ) որի համար նպատակահարմար կլինի ներգրավել գիտնականներին տարբեր կազմակերպություններից:
- Դաշտային աշխատանքների իրականացման համար համապատասխան սարքավորումներ և համակարգչային տեխնիկա ՊԱ-ի համար:
Մոնիտորինգի իրականացման հետագա փուլերի համար նույնպես պետք է գնվեն համապատասխան սարքավորումներ:
Բոլոր նկարագրված գործողությունները կազմում են ԿԲՄ ներդրման նախապատրաստական փուլը և ներկայացված են ստորև բերված ժամանակացույցում:
ԿԲՄ ներդրման ժամանակացույց (Ֆինանսավորման աղբյուրներ-պետական բյուջե` պահպանման ծախսեր, ծրագրային ֆինանսավորում և միջազգային ֆինանսավորում)
._____________________________________________________________________.
|Գործողությունը |Ժամկետը| Կատարողներ |
|______________________________|_______|______________________________|
|ԿԲՄ ընդհանուր սկզբունքների |2010 թ.|ՀՀ բնապահպանության |
|մասին ուսուցում/վերապատրաստում| |նախարարություն, բարձր |
| | |որակավորում ունեցող |
| | |հրավիրված մասնագետներ |
|______________________________|_______|______________________________|
|Նորացված տվյալների հիման վրա |2010 թ.|ՊԱ-ի անձնակազմ, բարձր |
|(ինդիկատորների և դիտակետերի) | |որակավորում ունեցող հրավիրված |
|փորձահրապարակների որոշում | |մասնագետներ |
|______________________________|_______|______________________________|
|Ինդիկատորների համար ստանդարտ |2010 թ.|Հրավիրված գիտնականներ, |
|մոդելի (արձանագրություն) | |ՊԱ-ի անձնակազմ |
|մշակում | | |
|______________________________|_______|______________________________|
|ԿԲՄ տվյալների բազայի ստեղծման |2011 թ.|Համապատասխան ծրագրավորող - |
|և վարման համակարգչային ծրագրի| |մասնագետներ |
|մշակում | | |
|______________________________|_______|______________________________|
|ԿԲՄ ներդրման վերաբերյալ |2010- |Բարձր որակավորում ունեցող |
|դիտարկողների համար ուսուցում/ |2010թթ.|2010թթ. հրավիրված մասնագետներ,|
|նախապատրաստում դաշտային | |ՊԱ-ի անձնակազմ |
|աշխատանք | | |
|______________________________|_______|______________________________|
|ՈՒսուցում/վերապատրաստում |2009- |ՀՀ բնապահպանության |
|ԿԲՄ կենտրոնի մասնագետների |2011թթ.|նախարարություն, բարձր |
|համար | |որակավորում ունեցող |
| | |հրավիրված մասնագետներ |
|______________________________|_______|______________________________|
|Սարքավորումների գնում, |2010- |ՀՀ բնապահպանության |
|տեղադրում, փորձարկում |2011թթ.|նախարարություն, ՊԱ-ի անձնակազմ|
|______________________________|_______|______________________________|
|Մի շարք փորձնական |2010- |ՊԱ-ի անձնակազմ /դիտարկողներ, |
|ինդիկատորների համար |2011թթ.|ԿԲՄ կենտրոնի մասնագետներ, |
|մոնիտորինգի իրականացում | |տվյալների բազայի մասնագետներ, |
|(տվյալների հավաք - | |հրավիրված մասնագետներ |
|վերլուծություն-կանխատեսումներ)| | |
|______________________________|_______|______________________________|
|Կուտակված փորձի հիման վրա |2010- |ՀՀ բնապահպանության |
|կենսաբազմազանության |2011թթ.|նախարարություն |
|մոնիտորինգի ծրագրի լրամշակում | | |
|և հաստատում | | |
|______________________________|_______|______________________________|
|ՊԱ ԿԲՄ համակարգի ներդրում և |2011 թ.|ՀՀ բնապահպանության |
|իրականացում | |նախարարություն, ՊԱ-ի անձնակազմ|
._____________________________________________________________________.
Արգելոցում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրման ծրագիրը ՀՀ բնապահպանության նախարարության համապատասխան ստորաբաժանումներում քննարկվելուց և դրական եզրակացություն ստանալուց հետո, պետք է հաստատվի ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից:
Աղյուսակ 17. Արգելոցի կենսաբազմազանության մոնիտորինգի պոտենցյալ ինդիկատորների բնութագիրը
._________________________________________________________________________.
|Ինդիկատոր |Կատե- |Գոտիներ| Ցուցանիշ | Էկոհամակարգ |Ա |
|(տեսակ կամ օբյեկտ) |գորիա |_______| | |ռ |
| | |Ա|Է |Պ | | |ա |
| | |ր|կ |ա | | |ջ |
| | |գ|ո |հ | | |ն |
| | |ե|տ |պ | | |ա |
| | |լ|ու|ն | | |յ |
| | |ո|ր |ա | | |ն |
| | |ց|ի |կ | | |ու|
| | |ա|զ |ա | | |թ |
| | |յ|մ |ն | | |յ |
| | |ի|ի | | | |ու|
| | |ն| | | | |ն |
|_____________________|______|_|__|__|________________|________________|__|
|կաթնա-|Գայլ |սովո- |+| +|+ |ֆենոլոգիական |բոլոր |2 |
|սուն- |Canis lupus |րական | | | |ցուցանիշներ` |էկոհամակարգերը | |
|ներ | | | | | |ակտիվությունը | | |
| | | | | | |ոռնոցով, կտղուցը| | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Գորշ արջ |ՀՀ |+| +|+ |ֆենոլոգիական |բոլոր |1 |
| |Usus arctos |կարմիր| | | |ցուցանիշներ` |էկոհամակարգերը | |
| | |գիրք | | | |առաջին | | |
| | | | | | |հանդիպումը, քուն| | |
| | | | | | |մտնելը | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Բեզոարյան այծ |ՀՀ |+| +|+ |առանձնյակների |լեռնատափաստա- |1 |
| |Capra |կարմիր| | | |թիվը, տարիքային |նային, անտառային| |
| |aegagrus |գիրք | | | |կազմը |և լեռնամարգա- | |
| | | | | | |ֆենոլոգիական |գետնային | |
| | | | | | |ցուցանիշներ` | | |
| | | | | | |ակտիվությունը` | | |
| | | | | | |կտղուցը | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Հնդկական |ՀՀ |+| +|+ |առկա կամ բացակա |լեռնատափաստա- |1 |
| |մացառախոզ |կարմիր| | | |լինելը |նային, անտառային| |
| |Hystrix |գիրք | | | | | | |
| |leucura | | | | | | | |
|______|______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
|թռչուն|Կովկասյան |ՀՀ |+| | |առկա կամ բացակա |բարձրադիր |1 |
|ներ |մարեհավ |կարմիր| | | |լինելը |մարգագետնային | |
| |Tetrao |գիրք | | | |ֆենոլոգիական | | |
| |mlakosiewiczi | | | | |ցուցանիշներ` | | |
| | | | | | |կտղուցականչը | | |
| | | | | | |սկսելու և | | |
| | | | | | |ավարտելու | | |
| | | | | | |ամսաթիվը | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Կասպիական |ՀՀ |+| | |առկա կամ բացակա |բարձրադիր |1 |
| |ուլար |կարմիր| | | |լինելը |մարգագետնային | |
| |Tetraogallus |գիրք | | | | | | |
| |caspius | | | | | | | |
|______|______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
|սողուն|Նաիրյան մողես |սովո- |+| +|+ |առանձնյակների |լեռնատափաստա- |1 |
|ներ |Darevskia |րական | | | |թիվը, տարիքային |նային, անտառային| |
| |armeniaca | | | | |կազմը |և լեռնամարգա- | |
| | | | | | |ֆենոլոգիական |գետնային | |
| | | | | | |ցուցանիշներ` | | |
| | | | | | |ակտիվությունը` | | |
| | | | | | |առաջին | | |
| | | | | | |հանդիպումը, | | |
| | | | | | |ձմեռման անցնելը | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Արևմտյան |սովո- |+| +|+ |առանձնյակների |լեռնատափաստա- |2 |
| |վիշապիկ |րական | | | |թիվը, տարիքային |նային, | |
| |Eryx jaculus | | | | |կազմը |կիսաանապատային | |
| | | | | | |ֆենոլոգիական | | |
| | | | | | |ցուցանիշներ` | | |
| | | | | | |ակտիվությունը` | | |
| | | | | | |առաջին | | |
| | | | | | |հանդիպումը, | | |
| | | | | | |ձմեռման անցնելը | | |
|______|______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
|երկ- |Փոքրասիական |ոչ |+| +|+ |առանձնյակների |անտառային Գետեր`|2 |
|կեն- |ծառագորտ |հաճախ | | | |թիվը |Վեդի, Խոսրով, | |
|ցաղներ|Hyla savignyi |հանդի-| | | | |Ազատ | |
| | |պող | | | | | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Փոքրասիական |սովո- |+| +|+ |առանձնյակների |լեռնատափաստա- |1 |
| |գորտ |րական | | | |թիվը` ձվադրա- |նային, անտառային| |
| |Rana | | | | |վայրերում |և լեռնամարգա- | |
| |macrocnemis | | | | |հաշվառվում է |գետնային, Գետեր`| |
| | | | | | |գորտընկիթների |Վեդի, Խոսրով, | |
| | | | | | |կույտերի քանակը |Ազատ | |
|______|______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
|ձկներ |Կողակ |սովո- |+| +|+ |առանձնյակների |գետեր` Վեդի, |2 |
| |Varicorhinus |րական | | | |թիվը |Խոսրով, Ազատ | |
| |capoeta | | | | | | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Կարմրախայտ |սովո- |+| +|+ |առանձնյակների |գետեր` Վեդի, |1 |
| |Salmo trutta |րական | | | |թիվը |Խոսրով, Ազատ | |
| |fario | | | | | | | |
|______|______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
|անոթա-|Տրագականտային |սովո- |+| +|+ | |տրագականտային | |
|վոր |գազեր |րական | | | | |տափաստանները, | |
|բույ- |(Astragalus | | | | | | | |
|սեր |microcephalus,| | | | | | | |
| |Astragalus | | | | | | | |
| |lagurus), | | | | | | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Կաղնի |ռելիկտ|+| | |տարածվածությունը| |1 |
| |խոշորաառէջ | | | | |անհատների թիվը, | | |
| |Quercus | | | | |խտությունը | | |
| |macranthera | | | | | | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Կաղնի |ռելիկտ|+| | |տարածվածությունը| |1 |
| |վրացական | | | | |անհատների թիվը, | | |
| |Quercus | | | | |խտությունը | | |
| |iberica | | | | | | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Սիզախոտ |սովո- | | | |տարածվածությունը|մարգագետնային | |
| |մարգագետնայինը|րական | | | | |տափաստանները, | |
| |(Phleum | | | | | | | |
| |pretense), | | | | | | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |ՈՒռենիներ |սովո- | | | |տարածվածությունը|գետերի | |
| |(Salix), |րական | | | | |երկայնքներով | |
| | | | | | | |տուգայանման | |
| | | | | | | |բուսականության | |
| | | | | | | |տեղամասեր, | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Գիհի գարշահոտ |ռելիկտ|+| | |տարածվածությունը| | |
| |Juniperus | | | | |անհատների թիվը, | | |
| |foetidissima | | | | |խտությունը | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Գիհի |ելիկտ |+| | |տարածվածությունը| | |
| |խոշորապտուղ/ | | | | |անհատների թիվը, | | |
| |բազմապտուղ | | | | |խտությունը | | |
| |Juniperus | | | | | | | |
| |polycarpos | | | | | | | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Ցախակեռաս |սովո- | | | | |Գիհուտների |2 |
| |վրացական |րական | | | | |ենթանտառում | |
| |(Lonicera | | | | | |հանդիպում են | |
| |iberica), | | | | | |հետևյալ | |
| | | | | | | |թփատեսակները` | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Դժնիկ պալլասի |սովո- | | | | |Գիհուտների | |
| |(Rhamnus |րական | | | | |ենթանտառում | |
| |pallasii), | | | | | |հանդիպում են | |
| | | | | | | |հետևյալ | |
| | | | | | | |թփատեսակները` | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Ասպիրակ |սովո- | | | | |Գիհուտների | |
| |աղեղնաեզր |րական | | | | |ենթանտառում | |
| |(Spiraea | | | | | |հանդիպում են | |
| |crenata L.) | | | | | |հետևյալ | |
| | | | | | | |թփատեսակները` | |
| |______________|______|_|__|__|________________|________________|__|
| |Շյուղախոտ |սովո- | | | | |տրագականտային | |
| |(Festuca |րական | | | | |տափաստանները | |
| |sulcata) | | | | | | | |
._________________________________________________________________________.
ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԾՐԱԳԻՐ 2010-2014թթ
Աղյուսակ 178. «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի և «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության կառավարման բարելավման գործողությունների պլան
._____________________________________________________________________.
|ՀՀ | ՀՀ Գործողություն |Կատարման| Կատարող |Ֆինանսավորման|
| | |ժամկետ | |աղբյուր |
|___|_________________________________________________________________|
|1. |Իրավական ակտերի նախագծերի մշակում |
|___|_________________________________________________________________|
|1. |«Խոսրովի անտառ» |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |պետարգելոցի տարածքում |2013թթ. | |պահպանման |
| |Էկոտուրիզմի կազմակերպման| | |ծախսեր, |
| |նպատակով իրավական հենքի | | |միջազգային |
| |ապահովում | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|2. |Արգելոցի տարածքով |2010- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |գյուղատնտեսական |2011թթ. |անտառ» պետական |պահպանման |
| |կենդանիների դեպի | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ծախսեր |
| |ամառային արոտավայրեր | | | |
| |արգելոցի տարածքով | | | |
| |տարանցիկ տեղափոխման | | | |
| |նպատակով` «Խոսրովի | | | |
| |անտառ» պետական արգելոց» | | | |
| |ՊՈԱԿ-ի և համայնքների | | | |
| |միջև համագործակցության | | | |
| |պայմանագրերի կնքում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|3. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոցի պահպանման |2011թթ. | |պահպանման |
| |գոտիներում թույլատրելի | | |ծախսեր, |
| |տնտեսական գործունեության| | | |
| |տեսակների և | | | |
| |չափորոշիչների մշակում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|4. |Արգելոցի տարածքի |2010 թ. |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |մուտքավճարների սահմանման| | |պահպանման |
| |վերաբերյալ | | |ծախսեր |
| |առաջարկությունների | | | |
| |ներկայացում, սահմանում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|5. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2010 թ. |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոց» ՊՈԱԿ-ի | | |պահպանման |
| |հաստիքների և | | |ծախսեր |
| |պահպանության ծառայության| | | |
| |անձնակազմի թվաքանակի, | | | |
| |անձնակազմի ծառայողական | | | |
| |պարտականությունների և | | | |
| |ներկայացվող պահանջների | | | |
| |վերաբերյալ | | | |
| |առաջարկությունների | | | |
| |ներկայացում և | | | |
| |սահմանում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|6. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոց» ՊՈԱԿ-ի |2011թթ. | |պահպանման |
| |գիտահետազոտական | | |ծախսեր, |
| |աշխատանքների թեմատիկ | | |ծրագրային |
| |պլանավորման, թեմաների | | |ֆինանսավորում|
| |մշակման և հաստատման | | | |
| |վերաբերյալ | | | |
| |առաջարկությունների | | | |
| |ներկայացում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|7. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոցին հարակից |2014թթ. |ՀՀ կառավարություն|պահպանման |
| |համայնքների վարչական | | |ծախսեր, |
| |սահմաններում գտնվող | | |ծրագրային |
| |պետական սեփականության | | |ֆինանսավորում|
| |հողերի սահմանների | | | |
| |ճշգրտում և դրանց | | | |
| |կատեգորիայի փոփոխության | | | |
| |իրականացում: | | | |
|___|_________________________________________________________________|
|2. |«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոց» ՊՈԱԿ-ի կառուցվածքային |
| |բարեփոխումներ |
|___|_________________________________________________________________|
|1. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2010 թ. |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոց» ՊՈԱԿ-ի նոր | |«Խոսրովի անտառ» |պահպանման |
| |կառուցվածքի, այդ թվում` | |պետական արգելոց» |ծախսեր, |
| |կենսաբազմազանության | |ՊՈԱԿ |ծրագրային |
| |մոնիտորինգի իրականացման | | |ֆինանսավորում|
| |և տուրիզմի կառավարման | | | |
| |բաժինների ստեղծման, | | | |
| |դրանից բխող աշխատողների | | | |
| |նոր թվաքանակի և | | | |
| |աշխատակարգի վերաբերյալ | | | |
| |առաջարկությունների | | | |
| |մշակում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|2. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2010 թ. |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոց» ՊՈԱԿ-ի նոր | | |պահպանման |
| |կառուցվածքի և | | |ծախսեր |
| |հաստիքացուցակի | | | |
| |հաստատում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|3. |Էկոտուրիզմի կազմակերպման|2010- |ՀՀ ԲՆ, |Պետ. բյուջե` |
| |նպատակով այցելուների |2011թթ. |Խոսրովի անտառ» |պահպանման |
| |կենտրոնի ստեղծում: | |պետական արգելոց» |ծախսեր, |
| | | |ՊՈԱԿ |ծրագրային |
| | | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|_________________________________________________________________|
|3. |Կարողությունների հզորացում, Կադրերի մասնագիտական որակավորման |
| |բարձրացում |
|___|_________________________________________________________________|
|1. |Երկրատեղեկատվական |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |համակարգում տվյալների |2011թթ. | |պահպանման |
| |բազաների ձևավորման և | | |ծախսեր, |
| |շահագործման ուսուցում: | | |ծրագրային |
| | | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|2. |«Խոսրովի անտառ» |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |պետարգելոց» ՊՈԱԿ-ի |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |աշխատակիցների համար |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |ուսումնական ծրագրերի |2011թթ. | |պահպանման |
| |մշակում, կադրերի | | |ծախսեր, |
| |պատրաստում և | | |ծրագրային |
| |վերապատրաստում: Կադրերի | | |ֆինանսավորում|
| |վերապատրաստման | | |և միջազգային|
| |կարճաժամկետ և | | |Ֆինանսավորում|
| |երկարաժամկետ ծրագրերի | | | |
| |նախագծերի մշակում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|3. |Կադրերի վերապատրաստման |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |կարճաժամկետ և |2014թթ | |պահպանման |
| |երկարաժամկետ ծրագրերի | | |ծախսեր, |
| |հաստատում և | | |ծրագրային |
| |իրականացում: | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|4. |Կենսաբազմազանության |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |մոնիթորինգի իրականացման |2011թթ. | |ծրագրային |
| |նպատակով կադրերի | | |ֆինանսավորում|
| |վերապատրաստում: | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|5. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոց» ՊՈԱԿ-ի |2014թթ. | |ծրագրային |
| |անձնակազմի համար | | |ֆինանսավորում|
| |ուսումնական | | |և միջազգային|
| |ուղևորությունների | | |Ֆինանսավորում|
| |իրականացում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|6. |«Խոսրովի անտառ» |2009 թ. |»Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |պետարգելոցի | |պետական արգելոց» |պահպանման |
| |կենսաբազմազանության | |ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |կադաստրի ստեղծում և | | |ծրագրային |
| |վարում: | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|7. |«Խոսրովի անտառ» |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |պետարգելոց» ՊՈԱԿ-ի |2014թ. |«Խոսրովի անտառ» |պահպանման |
| |տեխնիկական վերազինում: | |պետական արգելոց» |ծախսեր, |
| | | |ՊՈԱԿ |ծրագրային |
| | | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|8. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2010 թ. |»Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոց» ՊՈԱԿ-ում | |պետական արգելոց» |պահպանման |
| |արբանյակային | |ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |ինտերնետային կապի և | | |ծրագրային |
| |համակարգչային ներքին | | |ֆինանսավորում|
| |ցանցի տեղադրում: | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|9. |«Խոսրովի անտառ» |2010- |»Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |պետարգելոցի տարածքում |2014թթ. |պետական արգելոց» |պահպանման |
| |ուսումնաարտադրական | |ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |պրակտիկաների անցկացում: | | |ծրագրային |
| | | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|_________________________________________________________________|
|4. |«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տարածքների կառավարման բարելավում|
|___|_________________________________________________________________|
|1. |Էկոհամակարգերի բնական | | | |
| |վերականգնումն ապահովելու| | | |
| |նպատակով բնապահպանական |2010- |«Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |միջոցառումների |2014թթ. |պետական արգելոց» |պահպանման |
| |իրականացում: | |ՊՈԱԿ |ծախսեր |
| | | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|2. |«Խոսրովի անտառ» |2010- |»Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |պետարգելոցում համատեղ |2014թթ. |պետական արգելոց» |պահպանման |
| |գիտահետազոտական | |ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |աշխատանքների | |ՀՀ ԳԱԱ և այլ |ծրագրային |
| |իրականացում: | |գիտահետազոտական |ֆինանսավորում|
| |Բուսակենդանական | |կազմակերպություն-|և միջազգային|
| |տեսակների գույքագրում, | |ներ |Ֆինանսավորում|
| |հաշվառում, էկոլոգիական | | | |
| |առանձնահատկությունների | | | |
| |ուսումնասիրություններ և | | | |
| |այլն: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|3. |Պետական մարմինների, |2010- |«Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |տեղական ինքնակառավարման |2014թթ. |պետական արգելոց» |պահպանման |
| |մարմինների, գիտական ու | |ՊՈԱԿ |ծախսեր |
| |բնապահպանական | |ՀՀ ԳԱԱ և այլ | |
| |կառույցների և | |գիտահետազոտական | |
| |պետարգելոցի միջև | |կազմակերպություն-| |
| |համագործակցության | |ներ, հարակից | |
| |բարելավում: | |համայնքներ, | |
| | | |ՀԿ-ներ | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|4. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2012- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոցի տարածքների |2014թթ. | |ծրագրային |
| |գույքագրում: | | |ֆինանսավորում|
| | | | |միջազգային |
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|_________________________________________________________________|
|5. |Տուրիզմի և ռեկրեացիայի զարգացում |
|___|_________________________________________________________________|
|1. |Արգելոցի և դրա |2010- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |պահպանման գոտու |2011թթ. |անտառ» պետական |ծրագրային |
| |տարածքներում տուրիստական| |արգելոց» ՊՈԱԿ |ֆինանսավորում|
| |ենթակառուցվածքների | | |միջազգային |
| |ստեղծման նախագծերի | | |Ֆինանսավորում|
| |մշակում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|2. |Արգելոցի և դրա |2010- |«Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |պահպանման գոտու |2014թթ. |պետական արգելոց» |պահպանման |
| |տարածքներում էկոտուրիզմի| |ՊՈԱԿ, հարակից |ծախսեր, |
| |զարգացման ծրագրի | |համայնքներ. |ծրագրային |
| |իրականացում: | |համապատասխան |ֆինանսավորում|
| | | |կազմակերպու- |և միջազգային|
| | | |թյուններ |Ֆինանսավորում|
| | | |(համաձայնությամբ)|«Խոսրովի |
| | | | |անտառ» |
| | | | |պետական |
| | | | |արգելոց» |
| | | | |ՊՈԱԿ-ի |
| | | | |հարակից |
| | | | |համայնքների, |
| | | | |համապատասխան |
| | | | |կազմակերպու- |
| | | | |թյունների |
| | | | |սեփական |
| | | | |միջոցներ |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|3. |Տուրիզմի շրջակա |2010- |ՀՀ ԲՆ |Պետ. բյուջե` |
| |միջավայրի վրա և |2011թթ. | |պահպանման |
| |սոցիալական ազդեցության | | |ծախսեր, |
| |գնահատման մոնիթորինգային| | |ծրագրային |
| |ծրագրի մշակում: | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|4. |Տուրիզմի շրջակա |2011- |«Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |միջավայրի վրա և |2014թթ. |պետական արգելոց» |պահպանման |
| |սոցիալական ազդեցության | |ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |գնահատման մոնիթորինգային| | |ծրագրային |
| |ծրագրի հաստատում և | | |ֆինանսավորում|
| |իրականացում: | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|5. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2010- |»Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոց»-ի վերաբերյալ |2014թթ. |պետական արգելոց» |ծրագրային և |
| |գիտահանրամատչելի | |ՊՈԱԿ |միջազգային |
| |ձեռնարկի և | | |Ֆինանսավորում|
| |տեղեկատվական նյութեր | | | |
| |պարունակող բուկլետների | | | |
| |պատրաստում` հայերեն և | | | |
| |անգլերեն լեզուներով | | | |
|___|_________________________________________________________________|
|7. |Կենսաբազմազանության մոնիթորինգի համակարգի ներդրում |
|___|_________________________________________________________________|
|1. |«Խոսրովի անտառ» |2010- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |պետարգելոցի մոնիթորինգի |2014թթ. |անտառ» պետական |պահպանման |
| |համակարգի ներդրման | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |ծրագրի (ինդիկատորների, | | |ծրագրային |
| |դիտակետերի և | | |ֆինանսավորում|
| |փորձահրապարակների | | |և միջազգային|
| |որոշում և այլն) մշակում| | |Ֆինանսավորում|
| |և իրականացում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|2. |Մի շարք փորձնական |2010 թ. |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |ինդիկատորների համար | |անտառ» պետական |պահպանման |
| |մոնիթորինգի իրականացում | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |(տվյալների հավաք - | | |ծրագրային |
| |վերլուծություն - | | |ֆինանսավորում|
| |կանխատեսումներ): | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|3. |ԿԲՄ գործընթացին |2010 թ. |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |համայնքների | |անտառ» պետական |պահպանման |
| |ներկայացուցիչների | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |ներգրավման ծրագրի | | |ծրագրային |
| |մշակում: | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|4. |ԿԲՄ գործընթացին |2010- |«Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |համայնքների |2014թթ. |պետական արգելոց» |ծրագրային |
| |ներկայացուցիչների | |ՊՈԱԿ |ֆինանսավորում|
| |ներգրավման ծրագրի | | | |
| |իրականացում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|5. |ԿԲՄ իրականացման |2010- |«Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |ընդհանուր սկզբունքների |2011թթ. |պետական արգելոց» |ծրագրային |
| |մասին ուսուցում/ | |ՊՈԱԿ |ֆինանսավորում|
| |վերապատրաստում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|7. |Ինդիկատորների համար |2010.- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |ստանդարտ մոդելի |2011թթ. |անտառ» պետական |պահպանման |
| |(արձանագրություն ձևի) | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |մշակում: | | |ծրագրային |
| | | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|8. |ԿԲՄ տվյալների բազայի |2010.- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |ստեղծման և վարման |2011թթ. |անտառ» պետական |պահպանման |
| |համակարգչային ծրագրի | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |մշակում: | | |ծրագրային |
| | | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|9. |ԿԲՄ ներդրման վերաբերյալ |2010- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |դիտարկողների համար |2011թթ. |անտառ» պետական |ծրագրային |
| |ուսուցում | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ֆինանսավորում|
| |(նախապատրաստում) | | |և միջազգային|
| |դաշտային աշխատանք): | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|10.|ՈՒսուցում/վերապատրաստում|2010- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |ԿԲՄ կենտրոնի |2011թթ. |անտառ» պետական |ծրագրային |
| |մասնագետների համար: | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|11.|ԿԲՄ իրականացման համար |2010- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |սարքավորումների գնում, |2011թթ. |անտառ» պետական |պահպանման |
| |տեղադրում, փորձարկում: | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| | | | |ծրագրային |
| | | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|12.|Մոնիթորինգի արդյունքների|2010- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |հիման վրա |2014թթ. |անտառ» պետական |պահպանման |
| |կենսաբազմազանության | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |տվյալների բազայի | | |ծրագրային |
| |ստեղծում: | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|13.|Կուտակված փորձի հիման |2010.- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |վրա ԿԲՄ ծրագրի |2011թթ. |անտառ» պետական |ծրագրային |
| |լրամշակում և հաստատում:| |արգելոց» ՊՈԱԿ |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|14.|ՊԱ ԿԲՄ համակարգի |2010- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |ներդրում: |2014թթ. |անտառ» պետական |պահպանման |
| | | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| | | | |ծրագրային |
| | | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|15.|Մոնիթորինգի արդյունքների|2010- |«Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |հիման վրա գոյություն |2014թթ. |պետական արգելոց» |պահպանման |
| |ունեցող հիմնախնդիրների | |ՊՈԱԿ, հարակից |ծախսեր, |
| |լուծման ու սպառնալիքների| |համայնքներ. |ծրագրային |
| |կանխարգելման, մեղմացման | |համապատասխան |ֆինանսավորում|
| |կամ վերացման ուղիների և | |կազմակերպու |և միջազգային|
| |մեթոդների մշակում: | |թյուններ |Ֆինանսավորում|
| | | |(համաձայնությամբ)| |
|___|_________________________________________________________________|
|8. |Ազգաբնակչության իրազեկության բարձրացում |
|___|_________________________________________________________________|
|1. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2010- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոցի, այդ թվում` |2012թթ. |անտառ» պետական |պահպանման |
| |կենսաբազմազանության | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |մոնիտորինգի գործընթացի | | |ծրագրային |
| |վերաբերյալ | | |ֆինանսավորում|
| |ազգաբնակչության | | |և միջազգային|
| |իրազեկության բարձրացման,| | |Ֆինանսավորում|
| |կարճաժամկետ և | | | |
| |երկարաժամկետ ծրագրերի | | | |
| |նախագծերի մշակում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|2. |Ազգաբնակչության |2010- |«Խոսրովի անտառ» |Պետ. բյուջե` |
| |իրազեկության բարձրացման |2014թթ. |պետական արգելոց» |պահպանման |
| |կարճաժամկետ և | |ՊՈԱԿ |ծախսեր, |
| |երկարաժամկետ ծրագրերի | | |ծրագրային |
| |իրականացում: | | |ֆինանսավորում|
| | | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
|___|_________________________________________________________________|
|9. |Շինարարական աշխատանքներ |
|___|_________________________________________________________________|
|1. |Գառնու և Խաչաձորի |2010- |Համայնքներ. |Պետ. բյուջե` |
| |տեղամասերում անասունների|2011թթ. |«Խոսրովի անտառ» |ծրագրային |
| |մուտքը արգելոցի տարածք | |պետական արգելոց» |ֆինանսավորում|
| |կանխարգելող ցանկապատման | |ՊՈԱԿ |և միջազգային|
| |նախագծման և տեղադրման | | |Ֆինանսավորում|
| |աշխատանքներ: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|2. |«Խոսրովի անտառ» պետական |2010- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |արգելոցում |2011թթ. |անտառ» պետական |ծրագրային |
| |արգելափակոցների | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ֆինանսավորում|
| |նախագծում, վերանորոգում | | |և միջազգային|
| |և տեղադրում: | | |Ֆինանսավորում|
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|3. |Գյուղատնտեսական |2010 թ. |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |կենդանիների տարանցիկ | |անտառ» պետական |ծրագրային |
| |տեղափոխման երթուղիների | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ֆինանսավորում|
| |դժվարանցանելի հատվածների| | |և միջազգային|
| |մասնակի վերանորոգման | | |Ֆինանսավորում|
| |աշխատանքների նախագծում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|4. |Գյուղատնտեսական |2010- |Համայնքներ. |Պետ. բյուջե` |
| |կենդանիների տարանցիկ |2011թթ. |«Խոսրովի անտառ» |ծրագրային |
| |տեղափոխման երթուղիների | |պետական արգելոց» |ֆինանսավորում|
| |դժվարանցանելի հատվածների| |ՊՈԱԿ |և միջազգային|
| |մասնակի վերանորոգման | | |Ֆինանսավորում|
| |աշխատանքների | | | |
| |իրականացում: | | | |
|___|________________________|________|_________________|_____________|
|5. |Պահպանման գոտու ամառային|2010- |ՀՀ ԲՆ, «Խոսրովի |Պետ. բյուջե` |
| |արոտավայրերում |2012թթ. |անտառ» պետական |ծրագրային |
| |ջրարբիացման կետերի | |արգելոց» ՊՈԱԿ |ֆինանսավորում|
| |նախագծում և կառուցում: | | |և միջազգային|
| | | | |Ֆինանսավորում|
._____________________________________________________________________.
ՑԱՆԿ 1. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԲՈՒՍԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ
._________________________________________________________________________.
|Ընտանիք |Ցեղ | Տեսակ |Հեղինակներ|Հայերեն |Ռ |Կ|Մեկնա|
| | | | |անվանումը |ու|ա|բանու|
| | | | | |ս |ր|թյուն|
| | | | | |ե |մ|ներ |
| | | | | |ր |ի| |
| | | | | |ե |ր| |
| | | | | |ն | | |
| | | | | | |գ| |
| | | | | |ա |ի| |
| | | | | |ն |ր| |
| | | | | |վ |ք| |
| | | | | |ա | | |
| | | | | |ն | | |
| | | | | |ու| | |
| | | | | |մ | | |
| | | | | |ը | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Aceraceae |Acer |campestre |L. |Թխկի դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Aceraceae |Acer |ibericum |Bieb. |Թխկի վրացական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |affine |Ledeb. |Սոխ ազգակից | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |atroviolaceum|Boiss. |Սոխ մուգ | | | |
| | | | |մանուշակագույն| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |cardiostemon |Fisch.et |Սոխ սրտանման | | | |
| | | |Mey. |առէջավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |convallari- |Grossh. |Սոխ | | | |
| | |oides | |հովտաշուշանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |dictyoprasum |C.A. Mey. |Սոխ ցանցավոր | | | |
| | | |ex Kunth | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |flavum |L. |Սոխ դեղին | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |fuscoviola- |Fomin |Սոխ գորշ | | | |
| | |ceum | |մանուշակագույն| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |gramineum |K.Koch |Սոխ հացազգային| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |jajlae |Vved. |Սոխ յայլայի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |karsianum |Fomin |Սոխ Ղարսի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |materculae |Bordz. |Սոխ մայրիկի | |2| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |paradoxum |(Bieb.) |Սոխ տարօրինակ | | | |
| | | |G.Don | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |pseudoampelo-|Miscz.ex |Սոխ կեղծ | | | |
| | |prasum |Grossh. |խաղողի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |pseudoflavum |Vved. |Սոխ կեղծ դեղին| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |rubellum |Bieb. |Սոխ կարմրիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |schchianae |Ogan. |Սոխ Շխիյանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Alliaceae |Allium |vineale |L. |Սոխ խաղողի | | | |
| | | | |այգու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Amaranthaceae|Amaran- |albus |L. |Հավակատար | | | |
| |thus | | |սպիտակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Amaranthaceae|Amaran- |blitoides |S.Wats |Հավակատար | | | |
| |thus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Amaranthaceae|Amaran- |chlorostachys|Willd. |Հավակատար | | | |
| |thus | | |կանաչավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Amaranthaceae|Amaran- |retroflexus |L. |Հավակատար | | | |
| |thus | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Anacardiaceae|Cotinus |coggygria |Scop. |Դրախտածառ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Anacardiaceae|Pistacia|mutica Fisch.|et Mey. |Պիստակենի | |3| |
| | | | |բթատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Actino- |macrolema |Boiss. |Ակտինոլեմա | |2| |
| |lema | | |խոշորածածկոց | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Anthris-|sylvestris |(L.) Hoffm|Կերբելուկ | | | |
| |cus | | |անտառային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Aphanop-|trachysperma |Boiss. |Աննշմարակող | |2| |
| |leu-ra | | |անհարթապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Astran- |maxima |Pall. |Աստղաբույս | | | |
| |tia | | |ամենամեծ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Astrodau|orientalis |(L.) Drude|Աստղագազար | | | |
| |cus | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Bunium |cylindricum |(Boiss. et|Երկրատակ | | | |
| | | |Hohen) |գլանաձև | | | |
| | | |Drude | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Bunium |microcarpum |(Boiss.) |Երկրատակ | | | |
| | | |Freyn & |մանրապտուղ | | | |
| | | |Sint. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Bunium |paucifolium |DC. |Երկրատակ | | | |
| | | | |մանրատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Bupleu- |exaltatum |Bieb. |Եզնակող բարձր | | | |
| |rum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Bupleu- |falcatum |L. |Եզնակող | | | |
| |rum | | |մանգաղանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Bupleu- |gerardii |All. |Եզնակող Ժերարի| | | |
| |rum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Bupleu- |polyphyllum |Ledeb. |Եզնակող | | | |
| |rum | | |բազմատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Bupleu- |rotundifolium|L. |Եզնակող | | | |
| |rum | | |կլորատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Bupleu- |tenuissimum |L. |Եզնակող | | | |
| |rum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Caucalis|grandiflora |L. |Բող | | | |
| | | | |խոշորապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Caucalis|platycarpos |L. |Բող | | | |
| | | | |տափակապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Chaero- |bulbosum |L. |Շուշանաբանջար | | | |
| |phyl-lum| | |սոխուկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Conium |maculatum |L. |Գինազոխ բծավոր| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Cymbocar|anethoides |DC. ex |Նավակապտուղ | | | |
| |pum | |C.A. Mey |սամիթի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Daucus |carota |L. |Գազար վայրի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Echino- |orientalis |Hedge et |Փշակիր | | | |
| |phora | |Lamond |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Echino- |trichophyllum|L. |Փշակիր | | | |
| |phora | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
----------------------------------------------------------
Աղյուսակ 178 7-րդ բաժնի 6.-րդ կետը բացակայում է
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Eryngium|billardieri |Delaroche |Երնջնակ | | | |
| | | | |Բիլյարդեի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Eryngium|campestre |L. |Երնջնակ | | | |
| | | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Falcaria|vulgaris |Bernh. |Սիբեխ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Ferula |orientalis |L. |Նարդես | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Ferula |persica |Willd. |Նարդես | |2| |
| | | | |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Ferula |rigidula |DC. |Նարդես | | | |
| | | | |կոշտավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Ferula |szowitsiana |DC. |Նարդես | |1| |
| | | | |Սովիչի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Ferulago|setifolia |K. Koch |Նարդեսուկ | | | |
| | | | |խոզանատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Gram- |daucoides |DC. |Գրամոսցիադիում| | | |
| |moscici-| | |գազարանման | | | |
| |adium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Gram- |platycarpum |Boiss.et |Գրամոսցիադիում| | | |
| |moscici-| |Hausskn. |տափակապտուղ | | | |
| |adium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Herac- |trachyloma |Fisch. et |Բալդրղան թավոտ| | | |
| |leum | |C.A.Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Hippoma-|microcarpum |(Bieb.) |Բոխի | | | |
| |rathrum | |V.Petrov |մանրապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Hohenac-|excapa |(Stev.) |Հոհենակերիա | |2| |
| |keria | |Koso-Pol. |անցողուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Johrenia|paucijuga |(DC.) |Յոհրենիա | | | |
| | | |Bornm. |սակավատերևիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Lisaea | heterocarpa |(DC.) |Լիզեա | | | |
| | | |Boiss. |տարապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Lisaea |papyracea |Boiss. |Լիզեա թղթային | |2| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Malaba |dasyantha |(K.Koch) |Մալաբայլա | | | |
| |ila | |Grossh. |թավածաղկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Peuceda-|ruthenicum |Bieb. |Մարգացնցնուղ | | | |
| |num | | |վոլգյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Physoca-|nodosa |(L.) |Փքացողուն | | | |
| |ulis | |Cannon |հանգուցավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Pimpi- |aurea |DC. |Անիսոն ոսկյա | | | |
| |nella | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Pimpi- |confusa |Woronow |Անիսոն խառնվող| | | |
| |nella | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Pimpi- |nudicaulis |Trautv. |Անիսոն | | | |
| |nella | | |մերկացողուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Pimpi- |peucedani |Fisch. ex |Անիսոն | | | |
| |nella |folia |Ledeb. |մանանեխատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Pimpi- |rhodantha |Boiss. |Անիսոն | | | |
| |nella | | |վարդագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Pimpi- |tripartita |Kalenicz. |Անիսոն | | | |
| |nella | | |եռաբաժան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Prangos |ferulacea |(L.) Lindl|Պրանգոս | | | |
| | | | |նարդեսանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Prangos |lophoptera |Boiss. |Պրանգոս | |1| |
| | | | |ծալքաթև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Prangos |uloptera |DC. |Պրանգոս | |2| |
| | | | |գանգրաթև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Scali- |glaucescens |(DC.) |Սկալիգերիա | | | |
| |geria | |Boiss. |թխակապտավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Scandix |aucheri |Boiss. |Աստղկասանի | | | |
| | | | |Օշեի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Scandix |iberica |Bieb. |Աստղկասանի | | | |
| | | | |վրացական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Scandix |stellata |Banks et |Աստղկասանի | | | |
| | | |Soland. |աստղավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Seseli |libanotis |(L.) Koch |Կապնդեղ | | | |
| | | | |Լիբանանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Sium |sisarum |L. |Ճահճակարոս | | | |
| | | | |սիզարային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Torilis |arvensis |(Huds.) |ՈՒրո դաշտային | | | |
| | | |Link. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Torilis |japonica |(Houtt.) |ՈՒրո ճապոնական| | | |
| | | |DC. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Torilis |leptophylla |(L.) |ՈՒրո նրբատերև | | | |
| | | |Rechenb. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Trinia |leiogona |(C.A.Mey.)|Տրինիա | | | |
| | | |B.Fedtsch.|ողորկապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Turgenia|latifolia |(L.) |Տուրգենիա | | | |
| | | | Hoffm. |լայնատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apiaceae |Zosima |orientalis |Hoffm. |Բոլի արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Apocynaceae |Trachomi|venetum |(L.) |Շնմեռուկ | | | |
| |tum | |Woodson |կապտավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asclepiadacea|Cynan- |acutum |L. |Շնախոտ սուր | | | |
| |chume | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asclepiadacea|Vince- |amplifolium |K. Koch |Թունաթափ | | | |
| |toxiecum| | |լայնատերև | | | |
| | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asclepiadacea|Vince- |fuscatum |(Hornem.) |Թունաթափ | | | |
| |toxiecum| |Reichenb. |գորշավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asparagaceae |Aspara- |officinalis |L. |Ծնեբեկ դեղատու| | | |
| |gus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asparagaceae |Aspara- |persicus |Baker |Ծնեբեկ | | | |
| |gus | | |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asparagaceae |Aspara- |verticillatus|L. |Ծնեբեկ | | | |
| |gus | | |օղակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asphodelaceae|Asphode-|dendroides |(Hoffm.) |Թաղաղու | |2| |
| |line | |Woronow ex|ծառանման | | | |
| | | |Grossh. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asphodelaceae|Eremurus|spectabilis |Bieb. |Շրեշ ուշագրավ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Acantho-|orientalis |Less. |Փշաթեփուկ | | | |
| |lepis | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Achillea|biebersteinii|Afan. |Հազարատերևուկ | | | |
| | | | |Բիբերշտեյնի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Achillea|filipendulina|Lam. |Հազարատերևուկ | | | |
| | | | |ասպիրակի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Achillea|millefolium |L. |Հազարատերևուկ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Achillea|neilreichii |A. Kerner |Հազարատերևուկ | | | |
| | | | |Նեյլրեյխի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Achillea|nobilis |L. |Հազարատերևուկ | | | |
| | | | |ազնիվ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Achillea|tenuifolia |Lam. |Հազարատերևուկ | | | |
| | | | |նեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Achillea|wilhelmsii |K. Koch |Հազարատերևուկ | | | |
| | | | |Վիլհելմսի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Acropti-|repens |(L.) DC. |Դառնախոտ | | | |
| |lon | | |սողացող | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Amberboa|moschata |(L.) DC. |Վարդատերեփուկ | |3| |
| | | | |մուշկային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Amberboa|sosnovskyi |Iljin |Վարդատերեփուկ | |1| |
| | | | |Սոսնովսկու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Anthemis|candidissima |Willd. ex.|Անթեմ սպիտակ | | | |
| | | |Spreng | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Anthemis|tinctoria |L. |Անթեմ ներկատու| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Anthemis|triumfettii |(L.) All. |Անթեմ | | | |
| | | | |Տրիումֆետիի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Arctium |lappa |L. |Կռատուկ | | | |
| | | | |երեսնակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Arctium |palladinii |(Marc.) |Կռատուկ | | | |
| | | |Grossh. |Պալադինի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Artemi- |absinthium |L. |Օշինդր դառը | | | |
| |sia | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Artemi- |araxina |Takht. |Օշինդր | | | |
| |sia | | |արաքսյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Artemi- |austriaca |Jacq. |Օշինդր | | | |
| |sia | | |ավստրիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Artemi- |fragrans |Willd. |Օշինդր | | | |
| |sia | | |բուրավետ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Artemi- |incana |(L.) Druce|Օշինդր ալեհեր | | | |
| |sia | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Artemi- |scoparia |Waldst. |Օշինդր | | | |
| |sia | |et Kit. |հուրանավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Artemi- |vulgaris |L. |Օշինդր | | | |
| |sia | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Bidens |tripartita |L. |Կատվալեզու | | | |
| | | | |եռաբաժան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Callice-|nitens |(Bieb.) |Գեղագլխիկ | | | |
| |phalus | |C.A. Mey. |փայլուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Carduus |albidus |Bieb. |Տատասկափուշ | | | |
| | | | |սպիտակավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Carduus |arabicus |Jacq. |Տատասկափուշ | | | |
| | | |ex Murray |արաբական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Carduus |hamulosus |Ehrh. |Տատասկափուշ | | | |
| | | | |կեռանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Carduus |nervosus |K. Koch |Տատասկափուշ | | | |
| | | | |ջղավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Carduus |nutans |L. |Տատասկափուշ | | | |
| | | | |խոնարհված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Carduus |onopordioides|Fisch. |Տատասկափուշ | | | |
| | | |ex Bieb. |կեռանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Carlina |vulgaris |L. |Վարազափուշ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cartha- |gypsicola |Iljin |Կանճրակ | | | |
| |mus | | |գիպսասեր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cartha- |lanatus |L. |Կանճրակ խավոտ | | | |
| |mus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cartha- |tinctorius |L. |Կանճրակ | | | |
| |mus | | |ներկատու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |aggregata |Fisch. et |Տերեփուկ | | | |
| |rea | |C.A. Mey. |կիտված | | | |
| | | |ex DC. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |arpensis |(Czer.) |Տերեփուկ | |2| |
| |rea | |Wagenitz |Արփայի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |behen |L. |Տերեփուկ բեհեն| | | |
| |rea | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |carduiformis |DC. |Տերեփուկ | | | |
| |rea | | |տատասկափշանման| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |depressa |Bieb. |Տերեփուկ | | | |
| |rea | | |սեղմված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |erivanensis |(Lipsky) |Տերեփուկ | |3| |
| |rea | |Bordz. |երևանյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |fajvuschii |Gabr. |Տերեփուկ | | | |
| |rea | | |Ֆայվուշի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |iberica |Trev. ex |Տերեփուկ | | | |
| |rea | |Spreng. |իբերիկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |polypodii- |Boiss. |Տերեփուկ բազմա| | | |
| |rea |folia | |ոտիկատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |pseudosca- |Boiss. et |Տերեփուկ կեղծ | | | |
| |rea |biosa |Buhse |քոսքսուկային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |rhizantha |C.A. Mey. |Տերեփուկ | | | |
| |rea | | |արմատածաղկային| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |ruthenica |Lam. |Տերեփուկ | | | |
| |rea | | |ռուսական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |solstitialis |L. |Տերեփուկ | | | |
| |rea | | |արևային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |sosnovskyi |Grossh. |Տերեփուկ | | | |
| |rea | | |Սոսնովսկու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |transcau- |Sosn. ex |Տերեփուկ | | | |
| |rea |casica |Grossh. |անդրկովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |vavilovii |Takht. |Տերեփուկ | | | |
| |rea | |et Gabr. |Վավիլովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |virgata |Lam. |Տերեփուկ | | | |
| |rea | | |ճիպոտանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Centau- |xanthocephala|(DC.) Sch.|Տերեփուկ | | | |
| |rea | |Bip. |դեղնագլուխ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cephalo-|tuberosus |(Stev.) |Գլխակտուց | | | |
|rrhynchus | | |Schchian |պալարավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Chardi- |macrocarpa |K. Koch |Շառդինիա | |1| |
| |nia | | |խոշորապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Chardi- |orientalis |(L.) O. |Շառդինիա | | | |
| |nia | |Kuntze |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Charto- |biebersteinii|Jaub. et |Խարտոլեպիս | | | |
| |lepis | |Spach |Բիբերշտեյնի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Charto- |glastifolia |(L.) Cass.|Խարտոլեպիս | | | |
| |lepis | | |լրջունատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Charto- |pterocaula |(Trautv.) |Խարտոլեպիս | | | |
| |lepis | |Czer. |թրացողուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Charto- |persica |Boiss. |Ձեռաթեփուկ | | | |
| |lepis | | |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Chondril|juncea |L. |Խիժաճարճատուկ | | | |
| |la | | |կնյունանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Chondril|latifolia |Bieb. |Խիժաճարճատուկ | | | |
| |la | | |լայնատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cicerbi-|macrophylla |(Willd.) |Կաթնափուղրի | | | |
| |ta | |Wallr. |խոշորատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cichori-|glandulosum |Boiss. et |Ճարճատուկ | | | |
| |um | |Huet | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cichori-|intybus |L. |Ճարճատուկ | | | |
| |um | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cirsium |aduncum |Fisch. et |Տատասկ | | | |
| | | |C.A.Mey. |կեռանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cirsium |arvense |(L.) Scop.|Տատասկ | | | |
| | | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cirsium |ciliatum |(Murray) |Տատասկ | | | |
| | | |Moench |թարթիչավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cirsium |congestum |Fisch. et |Տատասկ | | | |
| | | |Mey. |հավաքված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cirsium |echinus |(Bieb.) |Տատասկ | | | |
| | | |Hand.-Mazz|ասեղնավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cirsium |elodes |Bieb. |Տատասկ | | | |
| | | | |ճահճասեր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cirsium |incanum |(S.G. |Տատասկ ալեհեր | | | |
| | | |Gmel.) | | | | |
| | | |Fisch. ex | | | | |
| | | |Bieb. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cirsium |vulgare |(Savi) |Տատասկ | | | |
| | | |Ten. |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cnicus |benedictus |L. |Լայնատերևուկ | | | |
| | | | |օրհնված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Conyza |canadensis |(L.) |Կոնիզա | | | |
| | | |Cronquist |կանադական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cousinia|armena |Takht. |Խոզանափուշ | | | |
| | | | |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cousinia|chlorocephala|C.A. Mey. |Խոզանափուշ | | | |
| | | |ex DC. |կանաչագլուխ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cousinia|daralaghezica|Takht. |Խոզանափուշ | | | |
| | | | |Դարալագյազի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cousinia|intermedia |C.A. Mey. |Խոզանափուշ | | | |
| | | |ex DC. |միջանկյալ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cousinia|macroptera |C.A. Mey. |Խոզանափուշ | | | |
| | | |ex DC. |խոշորաթև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cousinia|microcephala |C.A.Mey. |Խոզանափուշ | | | |
| | | |ex DC. |մանրագլխիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cousinia|purpurea |C.A. Mey. |Խոզանափուշ | | | |
| | | |ex DC. |ծիրանագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cousinia|tenella |Fisch. et |Խոզանափուշ | |1| |
| | | |Mey. |բարալիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cousinia|tenuifolia |C.A. Mey. |Խոզանափուշ | | | |
| | | |ex DC. |բարակատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Crepis |alpina |L. |Զամբյուղախոտ | | | |
| | | | |ալպիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Crepis |ciliata |K. Koch |Զամբյուղախոտ | | | |
| | | | |թարթիչավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Crepis |foetida |L. |Զամբյուղախոտ | | | |
| | | | |գարշահոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Crepis p|nnonica |(Jacq.) |Զամբյուղախոտ | | | |
| | | |K. Koch |հունգարական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Crepis |pulchra |L. |Զամբյուղախոտ | | | |
| | | | |գեղեցիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Crepis |sancta |(L.) Babc.|Զամբյուղախոտ | | | |
| | | | |պալեստինյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Crupina |vulgaris |Cass. |Տերեփան | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Cymbola-|griffithii |(A.Gray) |Ցինբոլենա | | | |
| |ena | |Wagenitz |Գրիֆիտի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Echinops|orientalis |Trautv. |Ոզնագլխիկ | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Echinops|pungens |Trautv. |Ոզնագլխիկ փշոտ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Echinops|sphaerocepha-|L. |Ոզնագլխիկ | | | |
| | |lus | |գնդագլխիկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Echinops|transcaucasi-|Iljin |Ոզնագլխիկ | | | |
| | |cum | |անդրկովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Erigeron|acer |L. |Գարնանաթարամ | | | |
| | | | |կծու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Erigeron|uniflorus |L. |Գարնանաթարամ | | | |
| | | | |միազամբյուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Erigeron|venustus |Botsch. |Գարնանաթարամ | | | |
| | | | |գեղեցիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Eupatori|cannabinum |L. |Ապուզանուկ | | | |
| |um | | |կանեփանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Evax |anatolica |Boiss. et |Էվաքս | | | |
| | | |Heldr. |անատոլիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Filago |arvensis |L. |Ճուլ դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Galin- |parviflora |Cav. |Գալինսոգա | | | |
| |soga | | |մանրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Garhadi-|angulosus |Jaub. et |Գարադեօլյուս | | | |
| |olus | |Spach |անկյունավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Garhadi-|papposus |Boiss. et |Գարադեօլյուս | | | |
| |olus | |Buhse |փուփուլիկակիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Gros- |macrocephala |(Muss.- |Գրոսհեիմիա | | | |
| |sheimia | |Puschk.ex |խոշորագլուխ | | | |
| | | |Willd.) | | | | |
| | | |Sosn. et | | | | |
| | | |Takht. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Helich- |armenium |DC. |Անթառամ | | | |
| |rysum | | |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Helich- |graveolens |(Bieb.) |Անթառամ | | | |
| |rysum | |Sweet |բուրավետ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Helich- |plicatum |DC. |Անթառամ | | | |
| |rysum | | |ծալքավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Helich- |rubicundum |(K. Koch) |Անթառամ | | | |
| |rysum | |Bornm. |կարմրավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Hieraci-|bifurcum |Bieb. |Ճուռակախոտ | | | |
| |um | | |երկբաժան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Hieraci-|cincinnatum |Fries |Ճուռակախոտ | | | |
| |um | | |գանգուր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Hieraci-|cymosum |L. |Ճուռակախոտ | | | |
| |um | | |հովանոցանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Hieraci-|murorum |L. |Ճուռակախոտ | | | |
| |um | | |ժայռային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Hieraci-|piloselloides|Vill. |Ճուռակախոտ | | | |
| |um | | |մազոտանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Hieraci-|verruculatum |Link |Ճուռակախոտ | | | |
| |um | | |մանրագորտնու- | | | |
| | | | |կավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Hyalea |pulchella |(Ledeb.) |Հիալեյա | | | |
| | | |K. Koch |գեղեցիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Inula |aspera |Poir. |Կղմուխ անողորկ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Inula |aucherana |DC. |Կղմուխ Օշեի | |1| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Inula |auriculata |Boiss. et |Կղմուխ | | | |
| | | |Bal. |ականջավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Inula |britannica |L. |Կղմուխ | | | |
| | | | |բրիտանական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Inula |germanica |L. |Կղմուխ | | | |
| | | | |գերմանական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Inula |helenium |L. |Կղմուխ մեծ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Inula |mariae |Bordz. |Կղմուխ Մարիայի| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Inula |oculus - |L. |Կղմուխ ակնավոր| | | |
| | |christi | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Jurinea |blanda |(Bieb.) |Յուրինեա | | | |
| | | |C.A. Mey. |գրավիչ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Jurinea |pulchella |DC. |Յուրինեա | | | |
| | | | |սիրունիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Jurinea |spectabilis |Fisch. et |Յուրինեա | | | |
| | | |C.A. Mey. |ուշագրավ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Koelpi- |linearis |Pall. |Կելպինիա | | | |
| |nia | | |գծալին | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Lactuca |georgica |Grossh. |Կաթնուկ | | | |
| | | | |վրացական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Lactuca |serriola |L. |Կաթնուկ | | | |
| | | | |կողմնացույց | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Lactuca |takhtadzhi- |Sosn. |Կաթնուկ | |2| |
| | |anii | |Թախտաջյանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Lactuca |tatarica |(L.) C.A. |Կաթնուկ | | | |
| | | |Mey. |թաթարական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Lactuca |wilhelmsiana |Fisch. et |Կաթնուկ | | | |
| | | |C.A. Mey. |Վիլհելմսի | | | |
| | | |ex DC. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Lactu- |undulata |(Ledeb.) |Լակտուցելա | | | |
| |cella | |Nazarova |ալիքաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Lapsana |grandiflora |Bieb. |Խարբուկ | | | |
| | | | |խոշորածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Leonto- |asperrimus |(Willd.) |Առյուծատամ | | | |
| |don | |Boiss. ex |խորդուբորդ | | | |
| | | |Ball | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Leonto- |crispus |Vill. |Առյուծատամ | | | |
| |don | | |գանգուր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Leonto- |hispidus |L. |Առյուծատամ | | | |
| |don | | |խոզանավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Oligo- |divaricata |(Fisch. et|Սակավախոզանակ | | | |
| |chaeta | |C.A.Mey.) |չռված | | | |
| | | |K. Koch | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Onopor- |acanthium |L. |Կառ փշոտ | | | |
| |dum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Onopor- |armenum |Grossh. |Կառ հայկական | | | |
| |dum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Picnomon|acarna |(L.) Cass.|Փշաեկքան փշոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Picris |hieracioides |L. |Դառնիճ | | | |
| | | | |սակավածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Picris |pauciflora |Willd. |Դառնիճ | | | |
| | | | |սակավածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Podos- |armeniacum |Boiss. et |Սերմնոտուկ | | | |
| |permum | |Huet |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Podos- |laciniatum |(L.) DC. |Սերմնոտուկ | | | |
| |permum | | |կտրատված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Podos- |meyeri |K. Koch |Սերմնոտուկ | | | |
| |permum | | |Մեյերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Psephel-|dealbatus |(Willd.) |Պսեֆելուս | | | |
| |lus | |Boiss. |սպիտակավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Pulicari| disenterica |L.) Bernh.|Լվախոտ | | | |
| | | | |դիզենտերիայի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Reichar-|glauca |Matthews |Ռեյխարդիա | | | |
| |dia | | |թխակապույր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scariola|orientalis |(Boiss.) |Սկարիոլա | | | |
| | | |Sojak. |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scariola|viminea |(L.) F.W. |Սկարիոլա | | | |
| | | |Schmidt |ճիպոտանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |aragatzi |Kuthath. |Խինձ Արագածի | | | |
| |nera | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |bicolor |Freyn et |Խինձ երկգույն | | | |
| |nera | |Sint. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |biebersteinii|Lipsch. |Խինձ | | | |
| |nera | | |Բիբերշտեյնի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |gorovanica |Nazarova |Խինձ Գորովանի | | | |
| |nera | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |latifolia |(Fisch. et|Խինձ | | | |
| |nera | |Mey.) DC. |լայնատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |leptophylla |(DC.) |Խինձ | | | |
| |nera | |Grossh. |բարակատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |papposa |DC. |Խինձ | | | |
| |nera | | |խոշորափուփուլ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |parviflora |Jacq. |Խինձ | | | |
| |nera | | |մանրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |pseudolanata |Grossh. |Խինձ կեղծխավոտ| | | |
| |nera | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |rigida |Auch. ex |Խինձ կոշտ | | | |
| |nera | |DC. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |semicana |DC. |Խինձ | | | |
| |nera | | |կիսաալեհեր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |suberosa |K. Koch |Խինձ խցանային | | | |
| |nera | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |szowitzii |DC. |Խինձ Շովիցի | | | |
| |nera | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Scorzo- |turkeviczii |Krasch. et|Խինձ | | | |
| |nera | |Lipsch. |Տուրկեվիչի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Senecio |erucifolius |L. |Հայլեվորուկ | | | |
| | | | |ճարճրուկատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Senecio |kolenatianus |C.A. Mey. |Հայլեվորուկ | | | |
| | | | |Կոլենատիի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Senecio |racemosus |(Bieb.) |Հայլեվորուկ | | | |
| | | |DC. |ողկույզաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Senecio |vernalis |Waldst. et|Հայլեվորուկ | | | |
| | | |Kit. |գարնանային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Serra- |coriacea |Fisch. et |Արծպա կաշեկերպ| | | |
| |tula | |C.A. Mey. | | | | |
| | | |ex DC. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Serra- |haussknechtii|Boiss. |Արծպա | | | |
| |tula | | |Հաուսկնեխտի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Serra- |radiata |(Waldst. |Արծպա | | | |
| |tula | |et Kit.) |ճառագայթային | | | |
| | | |Bieb. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Serra- |serratuloides|(Fisch. et|Արծպա | | | |
| |tula | |C.A.Mey. |արծպանման | | | |
| | | |ex DC.) | | | | |
| | | |Takht. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Siges- |orientalis |L. |Սիգեսբեկիա | | | |
| |beckia | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Sonchus |asper |(L.) Hill |Կաթնբեկ | | | |
| | | | |խորդուբորդ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Sonchus |oleraceus |L. |Կաթնբեկ | | | |
| | | | |բանջարանոցային| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Sonchus |palustris |L. |Կաթնբեկ | | | |
| | | | |ճահճային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Stepto- |czerepanovii |Kirp. |Ստեպտօրանֆուս | |1| |
| |rham- | | |Չերեպանովի | | | |
| |phus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Stepto- |persicus |(Boiss.) |Ստեպտօրանֆուս | |1| |
| |rham- | |O. et |պարսկական | | | |
| |phus | |B.Fedtsch.| | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Stepto- |tuberosus |(Jacq.) |Ստեպտօրանֆուս | | | |
| |rham- | |Grossh. |պալարակիր | | | |
| |phus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Stizolo-|balsamita |(Lam.) |Ստիզոլովուս | | | |
| |phus | |Cass. ex |բալզամային | | | |
| | | |Takht. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tanace- |abrotanifo- |(L.) Druce|Լվածաղիկ | | | |
| |tum |lium | |աբրոտանատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tanace- |abrotanifo- |(K. Koch) |Լվածաղիկ | | | |
| |tum |lium |Tzvel. |արծաթատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tanace- |balsamitoides|(Nabel.) |Լվածաղիկ | | | |
| |tum | |Chandjian |բալզամակիրա- | | | |
| | | | |նման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tanace- |canescens |DC. |Լվածաղիկ | | | |
| |tum | | |ալեհեր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tanace- |chiliophyllum|(Fisch. et|Լվածաղիկ | | | |
| |tum | |Mey. ex |հազարատերև | | | |
| | | |DC.) | | | | |
| | | |Sch.Bip. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tanace- |parthenium |(L.) Sch. |Լվածաղիկ | | | |
| |tum | |Bip. |կուսատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tanace- |pinnatum |Boiss. |Լվածաղիկ | | | |
| |tum | | |փետրաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tanace- |punctatum |(Desr.) |Լվածաղիկ | | | |
| |tum | |Grierson |կետավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tanace- |bessarabicum |(Hornem.) |Խատուտիկ | | | |
| |tum | |Hand.- |բեսարաբիական | | | |
| | | |Mazz. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tanace- |montanum |(C.A.Mey.)|Խատուտիկ | | | |
| |tum | |DC. |լեռնային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tanace- |officinale |Wigg. |Խատուտիկ | | | |
| |tum | | |դեղատու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Toman- |aucheri |DC. |Տոմանթեա Օշեյի| | | |
| |thea | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Toman- |carthamoidos |(DC.) |Տոմանթեա | |1| |
| |thea | |Takht. |կանճրականման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Toman- |daralaghezica|(Fomin) |Տոմանթեա | |3| |
| |thea | |Takht. |Դարելեգիսի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Toman- |phaeopappa |(DC.) |Տոմանթեա | | | |
| |thea | |Takht. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Toman- |spectabilis |(Fisch. et|Տոմանթեա | | | |
| |thea | |C.A. Mey.)|հրաշալի | | | |
| | | |Takht. | | | | |
| | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tragopo-|buphthalmoi- |(DC.) |Սինձ | | | |
| |gon |des |Boiss. |բուֆտալմանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tragopo-|coloratus |C.A. Mey. |Սինձ ներկված | | | |
| |gon | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tragopo-|graminifolius|DC. |Սինձ | | | |
| |gon | | |հացազգատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tragopo-|kemulariae |Kuthath. |Սինձ | | | |
| |gon | | |Կեմուլարիայի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tragopo-|kraschenin- |S. Nikit. |Սինձ | | | |
| |gon |nikovii | |Կրաշենինիկովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tragopo-|latifolius |Boiss. |Սինձ | | | |
| |gon | | |լայնատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tragopo-|marginatus |Boiss. et |Սինձ երիզված | | | |
| |gon | |Buhse | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tragopo-|pterocarpus |DC. |Սինձ թևապտուղ | | | |
| |gon | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tragopo-|reticulatus |Boiss. et |Սինձ ցանցավոր | | | |
| |gon | |Huet | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tragopo-|serotinus |Sosn. |Սինձ ուշացած | | | |
| |gon | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tragopo-|sosnowskyi |Kuthath. |Սինձ Սոսնովս- | | | |
| |gon | | |կու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Triple- |parviflorum |(Willd.) |Եռակողասերմիկ | | | |
| |uro - | |Pobed. |մանրածաղկավոր | | | |
| |spermum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Triple- |tenuifolium |(Kit.) |Եռակողասերմիկ | | | |
| |uro - | |Freyn |նրբատերև | | | |
| |spermum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Tussila-|farfara |L. |Տատրակ | | | |
| |go | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Xanthium|italicum |Moretti |Դառնուկ | | | |
| | | | |իտալական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Xanthium|spinosum |L. |Դառնուկ | | | |
| | | | |ասեղնավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Xanthium|strumarium |L. |Դառնուկ | | | |
| | | | |խպիպաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Xeran- |longipapposum|Fisch. et |Անմեռուկ | | | |
| |themum | |C.A. Mey |երկարափուփուլ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Asteraceae |Xeran- |squarrosum |Boiss. |Անմեռուկ չռված| | | |
| |themum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Balsaminaceae|Impati- |noli-tangere |L. |Զգայնուկ | | | |
| |ens | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Berberidaceae|Berberis|iberica |Stev. & |Ծորենի | | | |
| | | |Fisch. ex |վրացական | | | |
| | | |DC. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Berberidaceae|Berberis|orientalis |Schneid. |Ծորենի | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Berberidaceae|Berberis|vulgaris |L. |Ծորենի | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Biebersteini-|Biebers-|multifida |DC. |Բիբերշտեյնիա | | | |
|aceae |teinia | | |բազմաբաժան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Alkanna |orientalis |(L.) Boiss|Ալկանա | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Anchusa |arvensis |(L.) Bieb.|Կավաժիպակ | | | |
| | | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Anchusa |azurea |Mill. |Կավաժիպակ | | | |
| | | | |լազուր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Arnebia |decumbens |(Vent.) |Գարնակեցիկ | | | |
| | | |Coss. et |փռված | | | |
| | | |Kral. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Arnebia |linearifolia |DC. |Գարնակեցիկ | | | |
| | | | |գծատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Asperugo|procumbens |L. |Քերչախոտ փռված| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Caccinia|macranthera |(Banks. et|Կակցինիա | | | |
| | | |Sol.) |խոշորափոշանո- | | | |
| | | |Brand |թային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Cerinthe|minor |L. |Մոմախոտ փոքր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Cynoglos|officinale |L. |Շնալեզու | | | |
| |sum | | |դեղատու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Echium |italicum |L. |Իժախոտ | | | |
| | | | |իտալական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Echium |russicum |J. F.Gmel.|Իժախոտ | | | |
| | | | |ռուսաստանյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Echium |vulgare |L. |Իժախոտ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Heliotro|dolosum |De Not. |Արևադառձ | | | |
| |pium | | |խաբուսիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Heliotro|ellipticum |Ledeb. |Արևադառձ | | | |
| |pium | | |էլիպսաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Heliotro|europaeum |L. |Արևադառձ | | | |
| |pium | | |եվրոպական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Heliotro|lasiocarpum |Fisch. et |Արևադառձ | | | |
| |pium | |Mey. |թավապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Heliotro|suaveolens |Bieb. |Արևադառձ | | | |
| |pium | | |բուրավետ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Heteroca| szovitianum |(Fisch. et|Տարաընկույզ | | | |
| |ryum | |Mey.) A.DC|Սովիչի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Lappula |barbata |(Bieb.) |Կպչուկ | | | |
| | | |Guerke |մորուքավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Lappula |sessiliflora |(Boiss.) |Կպչուկ | | | |
| | | |Guerke |նստածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Lappula |spinocarpos |(Forssk.) |Կպչուկ | | | |
| | | |Aschers.ex|փշապտուղ | | | |
| | | |O. Kuntze | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Lappula |squarrosa |(Retz.) |Կպչուկ չռված | | | |
| | | |Dumort. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Lithos- |arvense |L. |Կաքավկրկուտ | | | |
| |permum | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Lithos- |officinale |L. |Կաքավկրկուտ | | | |
| |permum | | |դեղատու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Moltkia |coerulea |(Willd.) |Մոլտկիա | | | |
| | | |Lehm. |երկնագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Myosotis|alpestris |F.W. |Անմոռուկ | | | |
| | | |Schmidt |ալպիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Myosotis|arvensis |(L.) Hill.|Անմոռուկ | | | |
| | | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Myosotis|caespitosa |C.F. |Անմոռուկ Ճմոտ | | | |
| | | |Schultz | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Myosotis|daralaghezica|T.N. Pop. |Անմոռուկ | | |ՀՀ |
| | | | |դարալագյազի | | |էնդե-|
| | | | | | | |միկ |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Myosotis|heteropoda |Trautv. |Անմոռուկ | | | |
| | | | |տարաոտիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Myosotis|lithospermi- |(Willd.) |Անմոռուկ կաքավ| | | |
| | |folia |Hornem. |կրկուտատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Myosotis|micrantha |Pall. ex |Անմոռուկ | | | |
| | | |Lehm. |մանրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Myosotis|refracta |Boiss. |Անմոռուկ | | | |
| | | | |շրջված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Myosotis|sparsiflora |Pohl. |Անմոռուկ | | | |
| | | | |նոսրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Nonea |caspica |(Willd.) |Նոնեա | | | |
| | | |G.Don.f. |կասպիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Nonea |lutea |(Desr.) DC|Նոնեա դեղին | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Nonea |melanocarpa |Boiss. |Նոնեա մգապտուղ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Nonea |pulla |(L.) DC. |Նոնեա | | | |
| | | | |մուգ-գորշ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Onosma |gehardica |T.N.Pop. |Իշհոտոտ | | | |
| | | | |գեղարդի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Onosma |gracilis |Trautv. |Իշհոտոտ | | | |
| | | | |նրբագեղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Onosma |microcarpa |Stev. ex |Իշհոտոտ | | | |
| | | |DC. |մանրապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Onosma |sericea |Willd. |Իշհոտոտ | | | |
| | | | |մետաքսավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Onosma |setosa |Ledeb. |Իշհոտոտ | | | |
| | | | |խոզանավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Onosma |tenuiflora |Willd. |Իշհոտոտ | | | |
| | | | |մանրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Paraca- |strictum |(K.Koch) |Պարակար ուղիղ | | | |
| |ryum | |Boiss. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Rindera |lanata |(Lam.) |Ռինդերա բրդոտ | | | |
| | | |Bunge | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Rochelia|cardiosepala |Bunge |Ռոխելիա | | | |
| | | | |սրտաձևաբաժակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Rochelia|disperma |(L.f.) |Ռոխելիա | | | |
| | | |C.Koch |երկսերմ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Solenan-|circinatus |Ledeb. |Փողածաղիկ | | | |
| |thus | | |ոլորքավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Solenan-|stamineus |(Desf.) |Փողածաղիկ | | | |
| |thus | |Wettst. |առէջավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Boraginaceae |Symphy- |asperum |Lepech. |Քարխոտ կոշտ | | | |
| |tum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Aethio- |arabicum |(L.) |Բոցաթելուկ | | | |
| |nema | |Lipsky |արաբական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Aethio- |armenum |Boiss. |Բոցաթելուկ | | | |
| |nema | | |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Aethio- |carneum |Banks et |Բոցաթելուկ | | | |
| |nema | |Soland.) |մսակարմիր | | | |
| | | |B.Fedtsch.| | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Aethio- |cordatum |(Desf.) |Բոցաթելուկ | | | |
| |nema | |Boiss. |սրտաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Aethio- |diastrophis |Bunge |Բոցաթելուկ | | | |
| |nema | | |ծալքավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Aethio- |pulchellum |Boiss. et |Բոցաթելուկ | | | |
| |nema | |Huet |գեղեցիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Aethio- |salmasium |Boiss. |Բոցաթելուկ | | | |
| |nema | | |սալմասի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Aethio- |szovitsii |Boiss. |Բոցաթելուկ | | | |
| |nema | | |Շովիչի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Aethio- |trinervium |(DC.) |Բոցաթելուկ | | | |
| |nema | |Boiss. |եռաջիղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Alliaria|petiolata |(Bieb.) |Սխտորաբույս | | | |
| | | |Cavara et |դեղատու | | | |
| | | |Grande | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Alyssum |dasycarpum |Steph. |Վառվռուկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Alyssum |desertorum |Stapf |Վառվռուկ | | | |
| | | | |անապատային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Alyssum |hirsutum |Bieb. |Վառվռուկ | | | |
| | | | |խորդուբորդ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Alyssum |muelleri |Boiss. et |Վառվռուկ | | | |
| | | |Buhse |Մյուլլերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Alyssum |parviflorum |Bieb. |Վառվռուկ | | | |
| | | | |սակավածաղկավոր| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Alyssum |persicum |Boiss. |Վառվռուկ | | | |
| | | | |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Alyssum |strictum |Willd. |Վառվռուկ ուղիղ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Alyssum |szovitsianum |Fisch. et |Վառվռուկ | | | |
| | | |Mey. |Շովիցի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Alyssum |tortuosum |Waldst. & |Փարա-փարա-ավել| | | |
| | | |Kit. ex | | | | |
| | | |Willd. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Arabi- |pumila |Stev. |Արաբիդ թզուկ | | | |
| |dopsis | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Arabi- |thaliana |(L.) |Արաբիդ Տալի | | | |
| |dopsis | |Heynh. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Arabis |caucasica |Willd. |Արաբախոտ | | | |
| | | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Arabis |nova |Vill. |Արաբախոտ | | | |
| | | | |ականջավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Armora- |rusticana |(Lam.) |Կծվի գյուղային| | | |
| |cia | |Gaertn. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Barbarea|minor |C. Koch. |Հլածուկ փոքր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Barbarea|plantaginea |DC. |Հլածուկ | | | |
| | | | |ջղախոտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Barbarea|vulgaris |R. Br. |Հլածուկ | | | |
| | | | |աղեղնաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Brassica|campestris |L. |Կանճրակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Bunias |orientalis |L. |Կծվուկ | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Camelina|albiflora |(Boiss.) |Սորուկ | | | |
| | | |N. Busch |սպիտակածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Camelina|laxa |C.A. Mey. |Սորուկ փուխր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Camelina|microcarpa |Andrz. |Սորուկ | | | |
| | | | |մանրապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Capsella|bursa - |(L.) |Ծտապաշար | | | |
| | |pastoris |Medic. |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Cardami-|uliginosa |Bieb. |Դաշտակոտեմ | | | |
| |ne | | |ճահճային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Cardaria|draba |(L.) Desv.|Կոտեմ վայրի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Choris- |tenella |(Pall.) DC|Սերմնաշար | | | |
| |pora | | |նուրբ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Clypeola|jonthlaspi |L. |Վահանաբույս | | | |
| | | | |շնկոտեմային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Coluteo-|vesicaria |(L.) |Ճթիկ ցանցավոր | | | |
| |car-pus | |Holmboe | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Conrin- |orientalis |(L.) |Կոնրինգիա | | | |
| |gia | |Dumort. |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Conrin- |perfoliata |(C.A.Mey.)|Կոնրինգիա | | | |
| |gia | |N. Busch. |մահականման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Conrin- |planisiliqua |Fisch. et |Կոնրինգիա | | | |
| |gia | |Mey. |տափակապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Crambe |juncea |Bieb. |Ծովակաղամբ | | | |
| | | | |կնյունանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Crambe |orientalis |L. |Ծովակաղամբ | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Descura-|sophia |(L.) Webb |Դեսկուրենիա | | | |
| |inia | |ex Prantl |Սոֆիայի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Draba |huetii |Boiss. |Ճարտարուկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Draba |nemorosa |L. |Ճարտարուկ | | | |
| | | | |անտառային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Drabop- |nuda |(Belang.) |Մանրաբույս | | | |
| |sis | |Stapf |գարնանային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Erophila|verna |(L.) |Դարնանախոտ | | | |
| | | |Chevall. |գարնանային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Erucast-|armoracioides|(Czern. ex|Էռոկաստռում | | | |
| |rum | |Turr.) |կծվային | | | |
| | | |Cruchet. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Erucast-|takhtajanii |Dorofeev |Էռոկաստռում | | | |
| |rum | | |Թախտաջյանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Erysimum|cuspidatum |(Bieb.) DC|Ձագախոտ | | | |
| | | | |սրածայր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Erysimum|gelidum |Bunge |Ձագախոտ սառը | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Erysimum|leucanthemum |(Steph.) |Ձագախոտ | | | |
| | | |B. Fedtsh.|սպիտակածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Erysimum|repandum |L. |Ձագախոտ կռծված| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Erysimum|sisymbrioides|C.A. Mey. |Ձագախոտ | | | |
| | | | |խոզակնճիթային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Erysimum|subulatum |J. Gay. |Ձագախոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Euclidiu| syriacum |(L.) R.Br.|Փակախոտ | | | |
| | | | |սիրիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Fibigia |macrocarpa |(Boiss.) |Ֆիբիգիա | | | |
| | | |Boiss. |լայնաթևավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Fibigia |uffruticosa |(Vent.) |Ֆիբիգիա | | | |
| | | |Sweet |կիսաթփուտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Goldba- |torulosa |DC. |Գոլդբախիա | | | |
| |chia | | |ելունդավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Hesperis|matronalis |L. |Երեքօրնիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Hesperis|persica |Boiss. |Երեքօրնիկ | | | |
| | | | |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Isatis |arnoldiana |N. Busch. |Լռջուն Առնոլդի| |0|ՀՀ |
| | | | | | | |էնդե-|
| | | | | | | |միկ |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Isatis |buschiorum |Hovh. |Լռջուն Բուշերի| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Isatis |steveniana |Trautv. |Լռջուն Ստևենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Lepidium|latifolium |L. |Կոտեմ | | | |
| | | | |լայնատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Lepidium|perfoliatum |L. |Կոտեմ (Խրուկ | | | |
| | | | |բանջար) | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Lepidium|propinquum |Fisch. et |Կոտեմ մոտիկ | | | |
| | | |Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Lepidium|ruderale |L. |Կոտեմ, | | | |
| | | | |Աղբակոտեմ | | | |
| | | | |գարշահոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Lepidium|vesicarium |L. |Կոտեմ | | | |
| | | | |բշտիկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Leptale-|filifolium |(Willd.) |Նրբախոտ | | | |
| |um | |DC. |թելատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Litwino-|tenuissima |(Pall.) |Լիտվինովիա | | | |
| |wia | |Woronow. |բարակ | | | |
| | | |ex Pavl. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Malcol- |africana |(L.) R.Br.|Մալկոլմիա | | | |
| |mia | | |աֆրիկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Malcol- |taraxacifolia|Balb. |Մալկոլմիա | | | |
| |mia | | |խատուտիկա- | | | |
| | | | |տերևային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Malcol- |odoratissima |(Pall.) |Շահպրակ | | | |
| |mia | |R.Br. |հոտավետ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Meniocus|linifolius |(Steph.) |Լուսնավառվռուկ| | | |
| | | |DC. |կոտմուկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Nastur- |officinale |(L.) R.Br.|Ջրկոտեմ | | | |
| |tium | | |դեղատու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Neslia |paniculata |(L.) Desv.|Նեսլիա | | | |
| | | | |հուրանավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Pseudana|dichotoma |(Boiss.) |Կեղծճանկաթաթիկ| | | |
| |statica | |Grossh. |դիխոտոմի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Raphanus|raphanistrum |L. |Բողկ վայրի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Rapist- |rugosum |(L.) All. |Շախգամախոտ | | | |
| |rum | | |կնճռոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Rorippa |islandica |(Oeder) |Բողկուկ | | | |
| | | |Borbas |իսլանդական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Samera- |armena |(L.) Desv.|Սռնալրջուն | | | |
| |ria | | |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Samera- |cardiocarpa |Trautv. |Սռնալրջուն | | | |
| |ria | | |սրտապտղային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Sinapis |arvensis |L. |Մանանեխ | | | |
| | | | |մշակովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Sisymb- |irio |L. |Աղբուկ Իրիո | | | |
| |rium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Sisymb- |loeselii |L. |Աղբուկ Լյոզելի| | | |
| |rium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Sisymb- |septulatum |DC. |Աղբուկ | | | |
| |rium | | |երկբլթային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Sterigmo|tomentosum |(Willd.) |Ստերիգմա | | | |
| |stemum | | Bieb. |թաղիքավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Thlaspi |arvense |L. |Շնկոտեմ | | | |
| | | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Thlaspi |huetii |Boiss. |Շնկոտեմ Հուետի| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Thlaspi |perfoliatum |L. |Շնկոտեմ | | | |
| | | | |թափանցված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Thlaspi |platycarpum |Fisch. et |Շնկոտեմ | | | |
| | | |C.A. Mey. |հարթապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Brassicaceae |Torula- |torulosa |(Desf.) |Ելունդախոտ | | | |
| |ria | |O.E.Schulz|ելունդավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Campanulaceae|Asyneuma|pulchellum |(Fisch. et|Ծաղկոտուկ | | | |
| | | |C.A.Mey.) |գեղեցիկ | | | |
| | | |Bornm. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Campanulaceae|Asyneuma|rigidum |(Willd.) |Ծաղկոտուկ կոշտ| | | |
| | | |Grossh. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Campanulaceae|Campanu-|bayerniana |Rupr. |Զանգակ Բայերնի| | |ՀՀ |
| |la | | | | | |էնդե-|
| | | | | | | |միկ |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Campanulaceae|Campanu-|bononiensis |L. |Զանգակ | | | |
| |la | | |բոլոնյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Campanulaceae|Campanu-|coriacea | P. H. |Զանգակ | | | |
| |la | | Davis. |կաշվեկերպ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Campanulaceae|Campanu-|crispa |Lam. |Զանգակ գանգուր| | | |
| |la | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Campanulaceae|Campanu-|glomerata |L. |Զանգակ խմբված | | | |
| |la | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Campanulaceae|Campanu-|latifolia |L. |Զանգակ | | | |
| |la | | |լայնատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Campanulaceae|Campanu-|rapunculoides|L. |Զանգակ | | | |
| |la | | |ռապունցելանման| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Campanulaceae|Campanu-|stevenii |Bieb. |Զանգակ Ստևենի | | | |
| |la | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Campanulaceae|Michau- |laevigata |Vent. |Միշոքսիա հարթ | | | |
| |xia | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cannabaceae |Humulus |lupulus |L. |Գայլուկ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Capparaceae |Capparis|spinosa |L. |Կապար | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Capparaceae |Cleome |iberica |DC. |Թռչնաթաթ | | | |
| | | | |վրացական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caprifolia- |Lonicera|caucasica |Pall. |Ցախակեռաս | | | |
|ceae | | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caprifolia- |Lonicera|iberica |Bieb. |Ցախակեռաս | | | |
|ceae | | | |վրացական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caprifolia- |Sambucus|nigra |L. |Կտտկենի սև | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caprifolia- |Viburnum|lantana |L. |Գերիմաստի | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Acantho-|mucronatum |C.A.Mey. |Ոզնաթուփ | | | |
|ceae |phyl-lum| | |սրածայր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Acantho-|pungens |(Bunge) |Ոզնաթուփ փռված| |2| |
|ceae |phyl-lum| |Boiss | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Alloch- |takhajanii |Gabr.et |Ալոխրուզա | | | |
|ceae |rusa | |Dittr. |Թախթաջյանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Alloch- |versicolor |(Fisch. et|Ալոխրուզա | | | |
|ceae |rusa | |C.A.Mey.) |տարագույն | | | |
| | | |Boiss. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Arenaria|brachypetala |(Grossh.) |Որմնաբույս | | | |
|ceae | | |T.N.Pop. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Arenaria|cucubaloides |Smith |Որմնաբույս | | | |
|ceae | | | |պղպջակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Arenaria|dianthoides |Smith |Որմնաբույս | | | |
|ceae | | | |մեխակային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Arenaria|gypsophilo- |L. |Որմնաբույս | | | |
|ceae | |ides | |սապնարմատանման| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Arenaria|holostea |Bieb. |Որմնաբույս | | | |
|ceae | | | |նշտարատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Arenaria|macrantha |Schischk. |Որմնաբույս | | | |
|ceae | | | |խոշորածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Arenaria|serpyllifolia|L. |Որմնաբույս | | | |
|ceae | | | |ուրցատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Arenaria|steveniana |Boiss. |Որմնաբույս | | | |
|ceae | | | |Ստևենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Arenaria|szowitsii |Boiss. |Որմնաբույս | | | |
|ceae | | | |Շովիցի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Buffonia|parviflora |Griseb. |Դոդոշախոտ | | | |
|ceae | | | |մանրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Cerastiu| araraticum |Rupr. |Ճռճռուկ | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Cerastiu| cerastoides |(L.) |Ճռճռուկ | | | |
|ceae | | |Britt. |եռահասկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Cerastiu| davuricum |Fisch. ex |Ճռճռուկ | | | |
|ceae | | |Spreng. |դահուրական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Cerasti-|dichotomum | L. |Ճռճռուկ | | | |
|ceae |um | | |եղանաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Cerasti-|inflatum |Link |Ճռճռուկ փքված | | | |
|ceae |um | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Cerasti-|nemorale |Bieb. |Ճռճռուկ | | | |
|ceae |um | | |անտառային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Cerasti-|perfoliatum |L. |Ճռճռուկ | | | |
|ceae |um | | |թափանցատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Cerasti-|ruderale |Bieb. |Ճռճռուկ | | | |
|ceae |um | | |աղբային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Cerasti-|szovitsii |Boiss. |Ճռճռուկ Շովիցի| | | |
|ceae |um | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Dianthus|bicolor |Adam |Մեխակ երկգույն| | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Dianthus|calocephalus |Boiss. |Մեխակ | | | |
|ceae | | | |գեղագլուխ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Dianthus|canescens |K.Koch |Մեխակ ալեհեր | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Dianthus|cretaceus |Adam |Մեխակ կավճային| | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Dianthus|crinitus |Smith |Մեխակ խավավոր | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Dianthus|cyri |Fisch. et |Մեխակ քուռի | 1| | |
|ceae | | |Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Dianthus|floribundus |Boiss. |Մեխակ | | | |
|ceae | | | |տարագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Dianthus|libanotis |Labill. |Մեխակ Լիբանանի| 1| | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Dianthus|orientalis |Adam |Մեխակ | | | |
|ceae | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Gypso- |aretioides |Boiss. |Սապնարմատ | 2| | |
|ceae |phila | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Gypso- |bicolor |(Freyn |Սապնարմատ | | | |
|ceae |phila | |et Sint.) |երկգույն | | | |
| | | |Grossh. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Gypso- |elegans |Bieb. |Սապնարմատ | | | |
|ceae |phila | | |նրբագեղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Gypso- |szovitsii |Fisch. et |Սապնարմատ | | | |
|ceae |phila | |Mey.ex | | | | |
| | | |Fenzl | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Hernia- |glabra |L. |Փողածաղիկ հարթ| | | |
|ceae |ria | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Hernia- |hirsuta |L. |Փողածաղիկ | | | |
|ceae |ria | | |մազմզոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Hernia- |incana |Lam. |Փողածաղիկ | | | |
|ceae |ria | | |ալեհեր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Holoste-|glutinosum |(Bieb.) |Խաճի կպչուն | | | |
|ceae |um | |Fisch. et | | | | |
| | | |C.A. Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Holoste-|marginatum |C.A. Mey. |Խաճի երիզավոր | | | |
|ceae |um | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Holoste-|umbellatum |L. |Խաճի | | | |
|ceae |um | | |հովանոցավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Lepyro- |stellarioides|Schrenk |Մաշկափեղկուկ | | | |
|ceae |diclis | | |աստղիկանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Minuar- |lineata |(C.A.Mey.)|Մինուարցիա | | | |
|ceae |tia | |Bornm. |շերտավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Minuar- |meyeri |(Boiss.) |Մինուարցիա | | | |
|ceae |tia | | Bornm. |Մեյերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Myosoton|aquaticum |(L.) |Փափկամազ | | | |
|ceae | | |Moench. |ջրային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Parony- |kurdica |Boiss. |Քյմի քրդական | | | |
|ceae |chia | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Parony- |splendens |Boiss. |Քյմի | | | |
|ceae |chia | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Petrorha|alpina |(Habl.) |Պետրորհագիա | | | |
|ceae |gia | |P.W.Ball |ալպիական | | | |
| | | |& Heywood | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Petrorha|cretica |(L.) P.W. |Պետրոռհագիա | | | |
|ceae |gia | |Ball & |կրետեական | | | |
| | | |Heywood | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Queria |hispanica |L. |Քվերիա | | | |
|ceae | | | |իսպանական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Sapona- |orientalis |L. |Օճառախոտ | | | |
|ceae |ria | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Sapona- |viscosa |C.A. Mey. |Օճառախոտ | | | |
|ceae |ria | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Scleran-|annuus |L. |Կարծրածաղիկ | | | |
|ceae |thus | | |միամյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Scleran-|uncinatus |Schur |Կարծրածաղիկ | | | |
|ceae |thus | | |կեռավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |alba |(Mill.) |Ծիծվուկ սպիտակ| | | |
|ceae | | |E. Krause | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |bupleuroides |L. |Ծիծվուկ | | | |
|ceae | | | |գառնադմականման| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |cephalantha |Boiss. |Ծվծվուկ | | | |
|ceae | | | |գլխակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |chlorifolia |Smith |Ծվծվուկ | | | |
|ceae | | | |Քլորատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |conoidea |L. |Ծվծվուկ | | | |
|ceae | | | |կոնանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |depressa |Bieb. |Ծիծվուկ | | | |
|ceae | | | |սեղմված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |iberica |Bieb. |Ծվծվուկ | | | |
|ceae | | | |վրացական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |italica |(L.) Pers.|Ծվծվուկ | | | |
|ceae | | | |իտալական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |lasiantha |C. Koch. |Ծիծվուկ | | | |
|ceae | | | |թավածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |marschallii |C.A. Mey. |Ծվծվուկ | | | |
|ceae | | | |Մարշալի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |ruprechtii |Schischk. |Ծիծվուկ | | | |
|ceae | | | |Ռուպրեխտի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |sisianica |Boiss. et |Ծվծվուկ | | | |
|ceae | | |Buhse |Սիսիանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |spergulifolia|(Desf.) |Ծիծվուկ | | | |
|ceae | | |Bieb. |քուղնիկատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |viscosa |(L.) Pers.|Ծվծվուկ կպչուն| | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Silene |vulgaris |(Moench) |Ծիծվուկ | | | |
|ceae | | |Garcke |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Spergu- |maritima |(ALL.) |Աղավնիշ | | | |
|ceae |laria | |Chiov. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Stella- |media |(L.) Vill.|Աստղիկ | | | |
|ceae |ria | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Telephi-|oligospermum |Steud. |Թանթռնիկ | |2| |
|ceae |um | | |սակավասերմ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Telephi-|orientale |Boiss. |Թանթռնիկ | | | |
|ceae |um | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Vaccaria|hispanica |(Mill.) |Հազարագլուխ | | | |
|ceae | | | Rauschert|իսպանական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Caryophylla- |Velezia |rigida |L. |Վելեցիա կոշտ | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Celastraceae |Euonymus|latifolia |(L.) Mill.|Իլենի | | | |
| | | | |լայնատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Celastraceae |Euonymus|verrucosa |Scop. |Իլենի | | | |
| | | | |ելունդավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Atriplex|aucheri |Moq. |Թալ Օշեյի | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Atriplex|laevis |C.A. Mey. |Թալ հարթ | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Atriplex|nitens |Schkuhr |Թալ շողուն | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Atriplex|prostrata |Boucher |Թալ փռված | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Atriplex|rosea |L. |Թալ վարդագույն| | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Atriplex|tatarica |L. |Թալ թաթարական | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Atriplex|turcomanica |(Moq.) |Թալ | | | |
|ceae | | |Boiss. |թուրքմենական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Bassia |hyssopifolia |(Pall.) |Բասիա | | | |
|ceae | | |O. Kuntze |մշտիկատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Campho- |lessingii |Litv. |Քաֆուրախոտ | | | |
|ceae |rosma | | |Լեսսինգի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Campho- |monspeliaca |L. |Քաֆուրախոտ | | | |
|ceae |rosma | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Cerato- |arenarius |L. |Եզնաբզեզ | | | |
|ceae |car-pus | | |ավազուտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Chenopo-|albu m |L. |Թելուկ սպիտակ | | | |
|ceae |dium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Chenopo-|botrys |L. |Թելուկ հոտավետ| | | |
|ceae |dium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Chenopo-|foliosum |Aschers. |Թելուկ | | | |
|ceae |dium | | |բազմատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Chenopo-|hybridum |L. |Թելուկ | | | |
|ceae |dium | | |հիբրիդային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Chenopo-|murale |L. |Թելուկ | | | |
|ceae |dium | | |տափաստանային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Chenopo-|urbicum |L. |Թելուկ | | | |
|ceae |dium | | |քաղաքային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Chenopo-|vulvaria |L. |Թելուկ | | | |
|ceae |dium | | |գարշահոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Eurotia |ceratoides |(L.) |Բորբոսատեսակ | | | |
|ceae | | |C.A. Mey. |գորշ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Hablit- |tamnoides |Bieb. |Հաբլիցիա | | | |
|ceae |zia | | |կուսարմատանման| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Halan- |rarifolium |K. Koch |Աղածաղիկ | | | |
|ceae |thium | | |նոսրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Halimio-|verrucifera |(Bieb.) |Հալիմիոնե | | | |
|ceae |ne | |Aell. |գորտնուկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Kochia |prostrata |(L.) |Ավելաբույս | | | |
|ceae | | |Schrad. |գետնատարած | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Kochia |scoparia |(L.) |Ավելաբույս | | | |
|ceae | | |Schrad. |ավելի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Noaea |minuta |Boiss.et |Նոեա փոքր | | | |
|ceae | | |Bal. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Noaea |mucronata |(Forssk.) |Նոեա սրածայր | | | |
|ceae | | |Aschers.et| | | | |
| | | |Schweinf. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Panderia|pilosa |Fisch. et |Պանդերիա թավոտ| | | |
|ceae | | |C.A.Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Panderia|turkestanica |Iljin |Պանդերի | | | |
|ceae | | | |թուրքեստանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Petrosi-|glauca |(Pall.) |Պետրոսիմոնիա | | | |
|ceae |monia | |Bunge |մոխրագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Salsola |australis |R. Br. |Օշան հարավային| | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Salsola |cana |C. Koch |Օշան գորշ | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Salsola |crassa |Bieb. |Օշան մսալի | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Salsola |dendroides |Pall. |Օշան ծառանման | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Salsola |ericoides |Bieb. |Օշան | | | |
|ceae | | | |հավամրգանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Salsola |glauca |Bieb. |Օշան | | | |
|ceae | | | |թխակապույտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Salsola |nitraria |Pall. |Օշան | | | |
|ceae | | | |նատրիումային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Salsola |nodulosa |(Moq.) |Օշան | | | |
|ceae | | |Iljin |հանգուցավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Salsola |tamamschjanae|Iljin |Օշան | |1| |
|ceae | | | |Թամամշյանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Seidlit-|florida |(Bieb.) |Զեյդլիցիա | | | |
|ceae |zia | |Bunge |ծաղկավետ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Spinacia|tetrandra |Stev. |Սպանախ քառառեջ| |1| |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Suaeda |altissima |(L.) Pall.|Սուվեդ բարձր | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Chenopodia- |Suaeda |prostrata |Pall. |Սուվեդ փռված | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cistaceae |Helian- |lasiocarpum |(Desv.) |Արևանթեմ | | | |
| |themum | |Willk. |թավապտղավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cistaceae |Helian- |ledifolium |(L.) Mill.|Արևանթեմ | | | |
| |themum | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cistaceae |Helian- |salicifolium |(L.) Mill.|Արևանթեմ | | | |
| |themum | | |ուռատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Colchicaceae |Colchi- |szovitsii |Fisch. et |Շնդեղ Շովիցի | |3| |
| |cum | |Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Colchicaceae |Colchi- |zangezurum |Grossh. |Շնդեղ | | | |
| |cum | | |զանգեզուրյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Colchicaceae |Merende-|trigyna |(Stev. ex |Ձնծաղիկ | |3| |
| |ra | |Adam) |եռավարսանդ | | | |
| | | |Stapf | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Convallaria- |Polygo- |multiflorum |(L.) All. |Սինդրիկ | | | |
|ceae |natum | | |բազմածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Convallaria- |Polygo- |orientale |Desf. |Սինդրիկ | | | |
|ceae |natum | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Convallaria- |Polygo- |ovatum |Miscz. Ex |Սինդրիկ ձվաձև | | | |
|ceae |natum | |Tamanian | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Convallaria- |Polygo- |verticillatum|(L.) All. |Սինդրիկ | | | |
|ceae |natum | | |օղակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Convolvula- |Calyste-|sepium |(L.) R.Br.|Տիպատատուկ | | | |
|ceae |gia | | |ցանկապատային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Convolvula- |Convol- |arvensis |L. |Պատատուկ | | | |
|ceae |vulus | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Convolvula- |Convol- |cantabrica |L. |Պատատուկ | | | |
|ceae |vulus | | |կանտաբրիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Convolvula- |Convol- |commutatus |Boiss. |Պատատուկ | |2| |
|ceae |vulus | | |փոփոխական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Convolvula- |Convol- |lineatus |L. |Պատատուկ | | | |
|ceae |vulus | | |նեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Convolvula- |Convol- |pilosellifo- |Desr. |Պատատուկ | | | |
|ceae |vulus |lius | |ճուռակախոտային| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cornaceae |Swida |australis |(C.A.Mey.)|Ճապկի հարավի | | | |
| | | |Pojark. ex| | | | |
| | | |Grossh. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Rosula- |elymaitica |(Boiss.et |Վարդակուկ | | | |
| |ria | |Hasskn.) |ելիմաիտիկային | | | |
| | | |Berger | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Rosula- |rosae |L.f. |Վարդակուկ | | | |
| |ria | | |վարդագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Rosula- |sempervivum |(Bieb.) |Վարդակուկ | | | |
| |ria | |Berger |մշտադալար | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Sedum |album |L. |Թանթռնիկ | | | |
| | | | |սպիտակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Sedum |annuum |L. |Թանթռնիկ | | | |
| | | | |միամյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Sedum |caucasicum |(Grossh.) |Թանթռնիկ | | | |
| | | | Bor. |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Sedum |gracile |C.A.Mey. |Թանթռնիկ բարակ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Sedum |hispanicum |L. |Թանթռնիկ | | | |
| | | | |իսպանական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Sedum |pilosum |Bieb. |Թանթռնիկ թավոտ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Sedum |sempervivoi- |Fisch.et |Թանթռնիկ | | | |
| | |des |Bieb. |դիմացկուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Sedum |subulatum |(C.A.Mey.)|Թանթռնիկ | | | |
| | | | Boiss |բզաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Sedum |tenellum |Bieb. |Թանթռնիկ | | | |
| | | | |բարակացողուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Crassulaceae |Sedum |tetramerum |Trautv. |Թանթռնիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cucurbitaceae|Bryonia |alba |L. |Լոշտակ սպիտակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cucurbitaceae|Bryonia |aspera |Stev. ex |Լոշտակ | | | |
| | | |Ledeb. |խորդուբորդ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cucurbitaceae|Bryonia |dioica |Jacq. |Լոշտակ երկտուն| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cucurbitaceae|Ecballi-|elaterium |(L.) |Իշավարունգ | | | |
| |um | |A.Rich. |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cupressaceae |Junipe- |hemisphaerica|J.et |Գիհի կլորավուն| | | |
| |rus | |C. Presl | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cupressaceae |Junipe- |oblonga |Bieb. |Գիհի | | | |
| |rus | | |երկարատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cupressaceae |Junipe- |polycarpos |K.Koch. |Գիհի | |3| |
| |rus | | |բազմապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cuscutaceae |Cuscuta |approximata |Bab. |Գաղձ մերձեցված| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cuscutaceae |Cuscuta |cesatiana |Bertol. |Գաղձ Ցեզատիի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cuscutaceae |Cuscuta |epithymum |(L.) L. |Գաղձ սովորական| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cuscutaceae |Cuscuta |europaea |L. |Գաղձ եվրոպական| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cuscutaceae |Cuscuta |kotschyana |Boiss. |Գաղձ Կոչիի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cuscutaceae |Cuscuta |monogyna |Vahl. |Գաղձ | | | |
| | | | |միասռնականի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cuscutaceae |Cuscuta |palaestina |Boiss. |Գաղձ | | | |
| | | | |պաղեստինյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cuscutaceae |Cuscuta |pedicellata |Ledeb. |Գաղձ ծաղկա- | | | |
| | | | |կոթունավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Blysmus |compressus |(L.) Panz.|Բլիսմուս | | | |
| | | |ex Link. |սեղմված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Bolbos- |maritimus |(L.) Palla|Պալարաճլուկ | | | |
| |choe-nus| | |ծովափնյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |diluta |Bieb. |Բոշխ լուսավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |distans |L. |Բոշխ հեռացած | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |divulsa |Stokes |Բոշխ ընդհատված| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |hirta |L. |Բոշխ կարճամազ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |leporina |L. |Բոշխ նապաստակի| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |melanostachya|Bieb.ex |Բոշխ սևահասկ | | | |
| | | |Willd. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |pachystylis |J.Gay |Բոշխ | | | |
| | | | |հաստասռնակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |polyphylla |Kar. et |Բոշխ բազմա- | | | |
| | | |Kir. |տերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |pseudocyperus|L. |Բոշխ | | | |
| | | | |կեղծդունային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |riparia |Curt. |Բոշխ առափնյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |stenophylla |Wahlenb. |Բոշխ նեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Carex |supina |Willd. ex |Բոշխ | | | |
| | | |Wahlenb. |կարճահասակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Cyperus |glaber |L. |Դուն հարթ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Cyperus |longus |L. |Դուն երկար | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Eleocha-|palustris |(L.) Roem.|Ճահճախոտ | | | |
| |ris | |et Schult.|ճահճային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Eleocha-|uniglumis |(Link) |Ճահճախոտ | |0| |
| |ris | |Schult. |միաթեփուկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Pycreus |flavescens |(L.) |Դառնաճլուկ | | | |
| | | |P.Beauv.ex|դեղնող | | | |
| | | |Reichenb. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Schoeno-|bucharicus |(Roshev.) |Ճլախոտ | | | |
| |plectus | |Grossh. |Բուխարայի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Schoeno-|mucronatus |(L.) Palla|Ճլախոտ սրածայր| | | |
| |plectus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Schoeno-|tabernaemon -|(C.C. |Ճլաղոտ Թաբեր- | | | |
| |plectus |tani |Gmel.) |նեմոնթանի | | | |
| | | |Palla | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Schoenus|nigricans |L. |Ճլուկ սև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Cyperaceae |Scirpo- |holoschoenus |(L.) |Շամբիատեսիկ | | | |
| |des | |Sojak. |գնդաճլուկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Datiscaceae |Datisca |cannabina |L. |Ջրկանեփ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Cephala-|armeniaca |Bordz. |Ջիվան | | |ՀՀ |
| |ria | | |հայկական | | |էնդե-|
| | | | | | | |միկ |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Cephala-|syriaca |(L.) |Զիվան սիրիական| | | |
| |ria | |Schrad.ex | | | | |
| | | |Roem. et | | | | |
| | | |Schult. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Dipsacus| laciniatus |L. |Ակքան կտրտված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Dipsacus| strigosus |Willd. ex |Ակքան | | | |
| | | |Roem. et |խոզանավոր | | | |
| | | |Schult. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Knautia |arvensis |(L.) |Իշականջ | | | |
| | | |Coult. |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Pteroce-|plumosus |(L.) |Փետրագլխիկ | | | |
| |phalus | |Coult. |փետրավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Scabiosa|argentea |L. |Քոսքսուկ | | | |
| | | | |արծաթագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Scabiosa|bipinnata |K.Koch |Քոսքոսիկ | | | |
| | | | |կրկնափետրաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Scabiosa|micrantha |Dest. |Քոսքոսիկ | | | |
| | | | |մանրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Scabiosa|olivieri |Coult. |Քոսքոսիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Scabiosa|persica |Boiss. |Քոսքոսիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Dipsacaceae |Scabiosa|rotata |Bieb. |Քոսքսուկ | | | |
| | | | |անվակերպ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Elaeagnaceae |Elaeag- |angustifolia |L. |Փշատենի | | | |
| |nus | | |նեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Elaeagnaceae |Elaeag- |orientalis |L. |Փշատենի | | | |
| |nus | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Elaeagnaceae |Hippo- |rhamnoides |L. |Չիչխան | | | |
| |phae | | |դժնիկանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ephedraceae |Ephedra |equisetina |Bunge |Սարի չամիչ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ephedraceae |Ephedra |procera |Fisch.et |Սարի չամիչ | | | |
| | | |C.A.Mey |բարձր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Equisetaceae |Equise- |arvense |L. |Ձիանետ | | | |
| |tum | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Equisetaceae |Equise- |fluviatile |L. |Ձիաձետ գետային| | | |
| |tum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Equisetaceae |Equise- |palustre |L. |Ձիաձետ | | | |
| |tum | | |ճահճային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Equisetaceae |Equise- |ramosissimum |Desf. |Ձիաձետ | | | |
| |tum | | |բազմաճյուղավոր| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Chrozo- |tinctoria |(L.) Adr. |Քրոզոֆորա | | | |
| |phora | |Juss. |ներկակիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |arvalis |Boiss. et |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | |Heldr. |վարելահողային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |canescens |L. |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | | |ալեհեր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |coniosperma |Boiss. et |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | |Buhse |կոնասերմ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |falcata |L. |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | | |մանգաղանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |glareosa |Pall. ex |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | | Bieb. |կոպիճային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |grossheimii |Prokh. |Իշակաթնուկ | |1| |
| |bis | | |Գրոսգեյմի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |helioscopia |L. |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | | |արևատես | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |heteradena |Jaub.et |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | |Spach |տարագեղծային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |macroclada |Boiss. |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | | |երկարացողում | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |maculata |L. |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | | |բծավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |marschalliana|Boiss. |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | | |Մարշալի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |orientalis |L. |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |rhabdotosper-|A.R.Smith |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis |ma | |սերմային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |seguieriana |Neck. |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | | |Սեգիերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |squamosa |Willd. |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | | |թեփուկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |szovitsii |Fisch. et |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | |C.A.Mey. |Սովիչի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Euphorbiaceae|Euphor- |vedica |Ter- |Իշակաթնուկ | | | |
| |bis | |Chatsch. |Վեդիի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Alhagi |pseudalhagi |(Bieb.) |ՈՒղտափուշ | | | |
| | | |Fisch. |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Anthyl- |boissieri |Sagor. |Վիրախոտ թավոտ | | | |
| |lis | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|aduncus |Willd. |Գազ կառթավոր | |2| |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|ammophilus |Kar. et |Գազ ավազսեր | | | |
| |lus | |Kir. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|angustiflorus|K.Koch |Գազ նեղածաղիկ | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|arguricus |Bunge |Գազ Ախուրիկի | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|aureus |Willd. |Գազ ոսկեզօծ | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|brachycarpus |Beib. |Գազ կարճապտուղ| | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|calycinus |Bieb. |Գազ բաժակային | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|campylorrhyn-|Fisch.et |Գազ կեռակնճիթ | | | |
| |lus |chus |Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|cancellatus |Bunge. |Գազ ցանցավոր | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|candolleanus |Boiss. |Գազ Կանդոլեյի | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|caraganae |Fisch. et |Գազ | | | |
| |lus | |C.A.Mey. |դեղնակացիային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|cicer |L. |Գազ սիսեռի | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|coelestis |Boiss. |Գազ երկնագույն| | |ՀՀ |
| |lus | | | | | |էնդե-|
| | | | | | | |միկ |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|compactus |Willd. |Գազ խիտ | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|conspicuus |Boriss. |Գազ նկատելի | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|cornutus |Pall. |Գազ եղջրավոր | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|declinatus |Willd. |Գազ խոնարհված | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|eriopodus |Boiss. |Գազ | |1| |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|fabaceus |Bieb. |Գազ բակլայաձև | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|falcatus |Lam. |Գազ | | | |
| |lus | | |մանգաղապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|finitimus |Bunge |Գազ ծայրային | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|fragrans |Willd. |Գազ բուրավետ | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|glycyphyllo |DC. |Գազ կեղց | | | |
| |lus |ides | |քաղցրատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|grammocalyx |Boiss., et|Գազ խզմզաբաժակ| |2| |
| |lus | |Hohen. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|hajastanus |Grassh. |Գազ հայկական | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|holophyllus |Boriss. |Գազ | | | |
| |lus | | |ամբողջատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|hyalolepis |Bunge |Գազ թափանցիկա-| | | |
| |lus | | |թեփուկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|kaghysmani |Gontsch. |Գազ կաղզմանի | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|karabaghensis|Bunge |Գազ ղարաբաղի | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|karakuschen- |ontsch. |Գազ կարակուշի | |2| |
| |lus |sis | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|karjaginii |Boriss. |Գազ Կարյագինի | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|lagurus |Willd. |Գազ նապաստակա-| | | |
| |lus | | |ոճ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|latifolius |Lam. |Գազ լայնատերև | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|macrostachys |DC. |Գազ խոշորահասկ| | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|massalskyi |Grossh.ex |Գազ Մասսալսկու| |2| |
| |lus | |Fed. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|meyeri |Boiss. |Գազ Մեյերի | |3| |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|microcephalus|Willd. |Գազ մանրագլղիկ| | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|mollis |Bieb. |Գազ փոքր | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|montis- |Grossh. |Գազ | | | |
| |lus |aquilis | |արծվասարային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|oleifolius |DC. |Գազ | | | |
| |lus | | |ձիթենիատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|ornithopodi- |Lam. |Գազ ծտավոտ | | | |
| |lus |oides | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|paradoxus |Bunge |Գազ տարօրինակ | |1| |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|persicus |Fisch.et |Գազ պարսկական | |2| |
| |lus | |Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|polygala |Pall. |Գազ կաթնախոտի | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|pseudoutriger|Grossh. |Գազ կեղծ | | | |
| |lus | | |պղպջակային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|psiloglottis |Stev.ex |Գազ մերկալեզու| | | |
| |lus | |DC. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|robustus |Bunge |Գազ ամուր | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|schelkovni- |Grossh. |Գազ | | | |
| |lus |kovii | |Շելկովնիկովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|stevenianus |DC. |Գազ Ստևենի | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|strictifolius|Boiss. |Գազ ուղղատերև | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|szovitsii |Fisch.et |Գազ Շովիցի | | | |
| |lus | |Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|torrentum |Bunge |Գազ ծորամեղրի | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|tribuloides |Delile |Գազ խարսխավոր | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Astraga-|viridis |Bunge |Գազկանաչ | | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Cicer |anatolicum |Alef. |Սիսեռ | |1| |
| | | | |անատոլիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Coronil-|coronata |L. |Քարառվույտ | | | |
| |la | | |պսակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Coronil-|orientalis |Mill. |Քարառվույտ | | | |
| |la | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Coronil-|varia |L. |Քարառվույտ | | | |
| |la | | |երփներանգ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Glycyrr-|glabra |L. |Մատուտակ մերկ | |3| |
| |hiza | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Goebelia|alopecuroides|(L.) Bunge|Դառը բիան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Halimo- |halodendron |(Pall.) |Ոլոռնածառ | | | |
| |dendron | |Voss. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Hedysa- |caucasicum |Bieb. |Կուրկուրան | | | |
| |rum | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Hedysa- |formosum |Fisch. et |Կուրկուրան | | | |
| |rum | |Mey. |գեղեցիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Hedysa- |ibericum |Bieb. |Կուրկուրան | | | |
| |rum | | |վրացական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Hedysa- |micropterum |Bunge |Կուրկուրան | |2| |
| |rum | | |բարձրահասակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|aphaca |L. |Տափոլոռ | | | |
| | | | |անտերևիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|chloranthus |Boiss |Տափոլոռ | | | |
| | | | |կանաչավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|cicera |L. |Տափոլոռ սիսեռի| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|cyaneus |(Stev.) |Տափոլոռ | | | |
| | | |K.Koch |երկնագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|hirsutus |L. |Տափոլոռ | | | |
| | | | |կոպտամազ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|inconspicuus |L. |Տափոլոռ աննկատ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|incurvus |(Roth) |Տափոլոռ ծռված | | | |
| | | |Roth | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|miniatus |Bieb.ex |Տափոլոռ | | | |
| | | |Stev. |զինջարակագույն| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|pallescens |(Bieb.) |Տափոլոռ գունատ| | | |
| | | |K.Koch | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|sativus |L. |Տափոլոռ ցանովի| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|tuberosus |L. |Տափոլոռ | | | |
| | | | |պալարավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lathyrus|vinealis |Boiss. et |Տափոլոռ | |2| |
| | | |Noe |խաղողային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lens |orientalis |(Boiss.) |Ոսպ արևելյան | |2| |
| | | |Hand.-Mazz| | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lotus |caucasicus |Kuprian. |Եղջերառվույտ | | | |
| | | |ex Juz. |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lotus |corniculatus |L. |Եղջերառվույտ | | | |
| | | | |եղջրավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lotus |goebelia |Vent. |Եղջերառվույտ | | | |
| | | | |Գեբելի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lotus |strictus |Fisch. et |Եղջերառվույտ | | | |
| | | |Mey. |ցցված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Lotus |tenuis |Waldst & |Եղջերառվույտ | | | |
| | | |Kit. |բարակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Medicago|caerulea |Less. ex |Առվույտ | | | |
| | | |Ledeb. |երկնագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Medicago|hemicycla |Grossh. |Առվույտ | | | |
| | | | |կիսաոլոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Medicago|lupulina |L. |Առվույտ | | | |
| | | | |գայլուկանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Medicago|minima |L. |Առվույտ փոքրիկ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Medicago|orbicularis |(L.) All. |Առվույտ կլոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Medicago|rigidula |(L.) Desr.|Առվույտ | | | |
| | | | |կոշտավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Medicago|sativa |L. |Առվույտ ցանովի| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Medicago|transcaucasi-|Vass. |Առվույտ | | | |
| | |ca | |անդրկովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Melilo- |officinalis |(L.) Pall.|Իշառվույտ | | | |
| |tus | | |դեղատու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Onobry- |ropatanaat |Boiss. |Կորնգան | | | |
| |chis | | |ատրոպատական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Onobry- |buhseana |Bunge |Կորնգան | | | |
| |chis | | |Բուզեյի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Onobry- |cornuta |(L.) Desv.|Կորնգան | | | |
| |chis | | |եղջյուրավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Onobry- |hajastana |Grossh. |Կորնգան | | | |
| |chis | | |Հայաստանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Onobry- |heterophylla |C.A.Mey. |Կորնգան | | | |
| |chis | | |տարատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Onobry- |michauxii |DC. |Կորնգան Միշոյի| | | |
| |chis | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Onobry- |radiata |(Dest.) |Կոռնգան | | | |
| |chis | |Bieb. |ճառագայթավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Onobry- |subacaulis |Boiss. |Կորնգան | | | |
| |chis | | |կարճացողուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Onobry- |transcaucasi-|Grossh. |Կոռնգան | | | |
| |chis |ca | |անդրկովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Ononis |antiquorum |L. |Եզնարգել | | | |
| | | | |վաղեմի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Ononis |arvensis |L. |Եզնարգել | | | |
| | | | |վարելահողային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Ononis |pusilla |L. |Եզնարգել փոքր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Oxytro- |lazica |Boiss. |Գառնառվույտ | |3| |
| |pis | | |լազիստանյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Oxytro- |pilosa |(L.) DC. |Գառնառվույտ | | | |
| |pis | | |մազմզոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Pisum |elatius |Bieb. |Ոլոռն բարձր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|alpestre |L. |Երեքնուկ | | | |
| |um | | |ալպյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|ambiguum |Bieb. |երեքնուկ նման | | | |
| |um | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|arvense |L. |Երեքնուկ | | | |
| |um | | |վարելահողային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|aureum |Poll. |Երեքնուկ դեղին| | | |
| |um | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|campestre |Schreb. |երեքնուկ | | | |
| |um | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|caucasicum |Tausch |երեքնուկ | | | |
| |um | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|diffusum |Ehrh. |երեքնուկ փռված| | | |
| |um | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|fragiferum |L. |Երեքնուկ | | | |
| |um | | |բուրավետ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|hybridum |L. |երեքնուկ | | | |
| |um | | |հիբրիդային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|medium |L. |Երեքնուկ միջին| | | |
| |um | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|phleoides |Fourr. |Երեքնուկ | | | |
| |um | | |սիզախոտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|pratense |L. |Երեքնուկ | | | |
| |um | | |մարգագետնային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|repens |L. |Երեքնուկ | | | |
| |um | | |սողացող | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|spadiceum |L. |երեքնուկ մուգ | | | |
| |um | | |շագանակագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trifoli-|trichocepha- |Bieb. |երեքնուկ | | | |
| |um |lum | |մազմզոտագլուխ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trigo- |arcuata |C.A. Mey. |Հայհամեմ | | | |
| |nella | | |աղեղնաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trigo- |astroides |Fisch. et |Հայհամեմ | | | |
| |nella | |Mey. |աստղաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trigo- |coerulescens |(Bieb.) |Հայհամեմ | | | |
| |nella | |Halacsy |երկնագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trigo- |monantha |C.A.Mey. |Հայհամեմ | | | |
| |nella | | |կենտածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trigo- |orthoceras |Kar. et |Հայհամեմ | | | |
| |nella | |Kir. |ուղղաեղջյուր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trigo- |radiata |(L.) |Հայհամեմ | | | |
| |nella | |Boiss. |ճառագայթային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Trigo- |strangulata |Boiss. |Հայհամեմ | | | |
| |nella | | |համրիչաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |abbreviata |Fisch. ex |Վիկ | | | |
| | | |Spreng. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |angustifolia |Reichard |Վիկ նեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |asiatica |(Freyn) |Վիկ ասիական | | | |
| | | |Grossh. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |boissieri |Freyn |Վիկ Բուասյեյի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |cappadocia |Boiss.et |Վիկ կապպա- | |1| |
| | | |Bal. |դոկիայի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |cracca |L. |Վիկ մկնաոլոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |ervilia |(L.) |Վիկ համրիչատես| | | |
| | | |Willd. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |grandiflora |Scop. |Վիկ խոշորա- | | | |
| | | | |ծաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |hyrcanica |Fisch.et |Վիկ հիրկանական| | | |
| | | |Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |paucijuga |(Trautv.) |Վիկ սակավա- | | | |
| | | |B.Fedtsch.|զույգ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |peregrina |L. |Վիկ օտարերկրյա| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |sativa |L. |Վիկ ցանովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |tetrasperma |(L.) |Վիկ քառասերմ | | | |
| | | |Schreb. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |variegata |Willd. |Վիկ խայտաբղետ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fabaceae |Vicia |villosa |Roth |Վիկ փռչոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fagaceae |Quercus |macranthera |Fisch.et |Կաղնի | | | |
| | | |Mey. |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Frankeniaceae|Franke- |hirsuta |L. |Ֆրանկենիա | | | |
| |nia | | |կոշտատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fumariaceae |Coryda- |angustifolia |(Bieb.) |Պոպուլիկ | | | |
| |lis | |DC. |նեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fumariaceae |Coryda- |erdelii |Zucc. |Պոպուլիկ | | | |
| |lis | | |Էրդելի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fumariaceae |Coryda- |persica |Cham. et |Պոպուլիկ | | | |
| |lis | |Schlecht. |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fumariaceae |Fumaria |asepala |Boiss. |Տերուկ առանց | | | |
| | | | |բաժակի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fumariaceae |Fumaria |schleicheri |Soy- |Տերուկ | | | |
| | | |Willem. |Շլեյխերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Fumariaceae |Fumaria |vaillantii |Loisel. |Տերուկ Վայանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Gentianaceae |Centau- |erythraea |Rafn |Դառնալեղի | | | |
| |riuum | | |երիտրեյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Gentianaceae |Centau- |pulchellum |(Swartz) |Դառնալեղի | | | |
| |riuum | | Druce |գեղեցիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Gentianaceae |Centau- |spicatum |(L.) |Դառնալեղի | | | |
| |riuum | |Fritsch |հասկաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Gentianaceae |Gentiana|cruciata |L. |Բոգ խաչածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Gentianaceae |Gentiana|gelida |Bieb. |Բոգ ցրտակայուն| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Gentianaceae |Gentiana|olivieri |Griseb. |Բոգ Օլիոյեի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Gentianaceae |Gentiana|septemfida |Pall. |Բոգ յոթաբաժան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Erodium |ciconium |(L.) |Ճայկտուց | | | |
| | | |L.Her. |արագիլային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Erodium |cicutarium |(L.) |Ճայկտուց | | | |
| | | |L.Her. |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Erodium |oxyrhynchum |Bieb. |Ճայկտուց | | | |
| | | | |սրածայր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Geranium|collinum |Steph. |Խորդենի | | | |
| | | | |բլրային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Geranium|divaricatum |Ehrh. |Խորդենի փռված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Geranium|ibericum |Cav. |Խորդենի | | | |
| | | | |վրացական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Geranium|palustre |L. |Խորդենի | | | |
| | | | |ճահճային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Geranium|pusillum |L. |Խորդենի փոքր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Geranium|pyrenaicum |Burm. fil.|Խորդենի | | | |
| | | | |պիրենեյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Geranium|rotundifolium|L. |Խորդենի | | | |
| | | | |կլորատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Geranium|sanguineum |L. |Խորդենի | | | |
| | | | |արևակարմիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Geraniaceae |Geranium|tuberosum |L. |Խորդենի | | | |
| | | | |պալարային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Globularia- |Globula-|trichosantha |Fisch.et |Հանդաղուղ | | | |
|ceae |ria | |Mey. |մազածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Globularia- |Globula-|reclinata |(L.) |Կոկռոշենի | | | |
|ceae |ria | |Mill. |թեքված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Grossularia- |Ribes |orientale |Desf. |Հաղարջենի | | | |
|ceae | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Haloragaceae |Myrio- |verticillatum|L. |Բյուրատերևուկ | | | |
| |phyllum | | |օղակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hippuridaceae|Hippuris|vulgaris |L. |Ջրասոճի | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Belleva-|glauca |(Lindl.) |Բելեվալիա | | | |
| |lia | |Kunth |թխակապույտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Belleva-|longistyla |(Miscz.) |Բելեվալիա | | | |
| |lia | |Grossh. |երկարասռնակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Belleva-|paradoxa |(Fisch. |Բելվալիա | | | |
| |lia | |et Mey.) |յուրահատուկ | | | |
| | | |Boiss. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Muscari |caucasicum |(Griseb.) |Պապլոր | | | |
| | | |Baker |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Muscari |longipes |Boiss. |Պապլոր | | | |
| | | | |երկարավոտիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Muscari |neglectum |Guss. |Պապլոր | | | |
| | | | |չնկատված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Muscari |szovitsianum |Baker |Պապլոր Շովիցի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Muscari |tenuiflorum |Tausch |Պապլոր | | | |
| | | | |նրբածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Ornitho-|brachystachys|K. Koch |Աստղաշուշան | | | |
| |galum | | |կարճահասկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Ornitho-|hajastanum |Agapova |Աստղաշուշան | | | |
| |galum | | |Հայաստանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Ornitho-|montanum |Cirillo |Աստղաշուշան | | | |
| |galum | | |լեռնային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Ornitho-|tempskyanum |Freyn et |Աստղաշուշան | |2| |
| |galum | |Sint. |Տեմսկու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Puschki-|scilloides |Adam |Պուշկինիա | | | |
| |nia | | |մկնասոխանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Scilla |siberica |Haw. |Մկնասոխ | | | |
| | | | |սիբիրյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hyacinthaceae|Scilla |winogradowii |Sosn. |Մկնասոխ | | | |
| | | | |Վինոգրադովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hypecoaceae |Hypecoum|pendulum |L. |Հիպեկ պտղակախ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hypericaceae |Hyperi- |atropatanum |Rzazade |Սրոհունդ | | | |
| |cum | | |ատրոպատենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hypericaceae |Hyperi- |hyssopifolium|Chaix |Սրոհունդ | | | |
| |cum | | |մշտիկատերևա- | | | |
| | | | |նման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hypericaceae |Hyperi- |perforatum |L. |Սրոհունդ | | | |
| |cum | | |խոցված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hypericaceae |Hyperi- |scabrum |L. |Սրոհունդ | | | |
| |cum | | |անհարթ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Hypericaceae |Hyperi- |venustum |Fenzl |Սրոհունդ | | | |
| |cum | | |գեղեցիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Iridaceae |Crocus |adamii |J.Gay |Քրքում Ադամի | |3| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Iridaceae |Crocus |speciosus |Bieb. |Քրքում հրաշալի| |3| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Iridaceae |Gladio- |atroviolaceus|Boiss. |Թրաշուշան | |3| |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Iridaceae |Gladio- |kotschyanus |Boiss. |Թրաշուշան | |3| |
| |lus | | |Կոչիի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Iridaceae |Iris |caucasica |Hoffm. |Հիրիկ | |3| |
| | | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Iridaceae |Iris |demetrii |Achv. et |Հիրիկ Դմիտրիի | | | |
| | | |Mirzoeva | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Iridaceae |Iris |elegantissima|Sosn. |Հիրիկ նրբագեղ | |3| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Iridaceae |Iris |lycotis |Woronow |Հիրիկ | |1| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Iridaceae |Iris |paradoxa |Stev. |Հիրիկ | |3| |
| | | | |տարօրինակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Iridaceae |Iris |pseudocauca- |Grossh. |Հիրիկ | |2| |
| | |sica | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Iridaceae |Iris |reticulata |Bieb. |Հիրիկ ցանցավոր| |3| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ixioliriaceae|Ixioli- |tataricum |(Pall.) |Իքսիոլիրիոն | | | |
| |rion | |Herb. |թաթարական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Juglandaceae |Juglans |regia |L. |Ընկուզենի | |3| |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Juncaceae |Juncus |acutus |L. |Կնյուն սուր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Juncaceae |Juncus |alpigenus |K. Koch |Կնյուն | | | |
| | | | |ալպիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Juncaceae |Juncus |articulatus |L. |Կնյուն | | | |
| | | | |հատվածավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Juncaceae |Juncus |bufonius |L. |Կնյուն | | | |
| | | | |դոդոշային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Juncaceae |Juncus |compressus |Jacq. |Կնյուն սեղմված| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Juncaceae |Juncus |gerardii |Loisel. |Կնյուն Ժերարի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Juncaceae |Juncus |inflexus |L. |Կնյուն կռացած | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Juncaginaceae|Triglo- |maritimum |L. |Եռասայրիկ | | | |
| |chin | | |ծովափնյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Acinos |rotundifolius|Pers. |Խնկատերև | | | |
| | | | |կլորատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Ajuga |chia |Schreb. |Ճանկխոտ | | | |
| | | | |հիոսական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Ajuga |genevensis |L. |Ճանկխոտ | | | |
| | | | |ժենևյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Ajuga |orientalis |L. |Ճանկխոտ | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Ballota |nigra |L. |Պրասխ սև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Betonica|orientalis |L. |Թթվիճ | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Clinopo-|vulgare |L. |Վայրի ռեհան | | | |
| |dium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Eremos- |laciniata |(L.) Bunge|Մենախոտ հատած | | | |
| |tachys | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Eremos- |macrophylla |Montbr.et |Մենախոտ խոշոր | |3| |
| |tachys | |Auch.ex | | | | |
| | | |Benth. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Eremos- |moluccelloi- |Bunge |Մենախոտ | | | |
| |tachys |des | |խեցեծաղկանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Galeop- |tetrahit |L. |Փայտատամիկ | | | |
| |sis | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Glechoma|hederacea |L. |Գետնաբաղեղ | | | |
| | | | |բաղեղանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Hymeno- |bituminosus |Fisch. et |Հիմենօկրատեր | | | |
| |crater | |Mey. |շեղային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Hyssopus|angustifolius|Bieb. |Զոպա նեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Lalleman|canescens |(L.) |Ղաշխակտավատ | | | |
| |tia | |(L.) |ալեհեր | | | |
| | | |Fisch. | | | | |
| | | |et Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Lalleman|iberica |(Bieb.) |Ղաշխակտավատ | | | |
| |tia | |Fisch. et |վրացական | | | |
| | | |C.A. Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Lalleman|peltata |(L.) |Ղաշխակտավատ | | | |
| |tia | |Fisch. |վահանաձև | | | |
| | | |et Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Lamium |album |L. |Խուլ եղինջ | | | |
| | | | |սպիտակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Lamium |amplexicaule |L. |Խուլ եղինջ | | | |
| | | | |ցողունագիրկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Lamium |purpureum |L. |Խուլ եղինջ | | | |
| | | | |մուգ կարմիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Leonurus|cardiaca |L. |Առյուծագի | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Lycopus |europaeus |L. |Ճահճաեղինջ | | | |
| | | | |եվրոպական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Marrubi-|astracanicum |Jacq. |Մեղրածուծ | | | |
| |um | | |աստրախանյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Marrubi-|parviflorum |Fisch.et |Մեղրածուծ | | | |
| |um | |C.A. Mey. |մանրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Marrubi-|persicum |C.A.Mey. |Մեղրածուծ | | | |
| |um | | |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Melissa |officinalis |L. |Պատրնջ դեղատու| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Mentha |arvensis |L. |Դաղձ դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Mentha |longifolia |L.) L. |Դաղձ | | | |
| | | | |երկարատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Microme-|fruticosa |(L.) Druce|Միկրոմերիա | |2| |
| |ria | | |թփութային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Nepeta |alaghezi |Pojark. |Կատվադաղձ | | |ՀՀ |
| | | | |Ալագյազի | | |էնդե-|
| | | | | | | |միկ |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Nepeta |betonicifolia|C.A.Mey. |Կատվադաղձ | | | |
| | | | |կաստրոնատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Nepeta |cataria |L. |Կատվախոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Nepeta |erivanensis |Grossh. |Կատվադաղձ | | | |
| | | | |երևանյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Nepeta |meyeri |Benth. |Կատվադաղձ | | | |
| | | | |Մեյերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Nepeta |mussinii |Spreng. |Կատվադաղձ | | | |
| | | | |Մուսինի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Nepeta |sulphurea |K.Koch |Կատվադաղձ | | | |
| | | | |գորշադեղնավուն| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Nepeta |trautvetteri |Boiss.et |Կատվադաղձ | | | |
| | | |Buhse |Տրաուտվերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Nepeta |ucranica |L. |Կատվադաղձ | | | |
| | | | |ուկրաինական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Origanum|vulgare |L. |Խնկածաղիկ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Phlomis |armeniaca |Willd. |Բավեղ հայկական| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Phlomis |orientalis |Mill. |Բավեղ | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Phlomis |pungens |Willd. |Բավեղ փշոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Phlomis |tuberosa |L. |Բավեղ | | | |
| | | | |պալարակիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Prunella|laciniata |(L.) L. |Սևագլխիկ | | | |
| | | | |կտրատված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Prunella|vulgaris |L. |Սևագլխիկ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |aethiopis |L. |Եղեսպակ | | | |
| | | | |հաբեշական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |ceratophylla |L. |Եղեսպակ եղջյու| | | |
| | | | |րատերևավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |glutinosa |L. |Եղեսպակ կպչուն| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |hydrangea |DC.ex |Եղեսպակ | | | |
| | | |Benth. |դրախտավարդային| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |limbata |C.A.Mey. |Եղեսպակ | | | |
| | | | |երիզավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |modesta |Boiss. |Եղեսպակ համեստ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |nemorosa |L. |Եղեսպակ | | | |
| | | | |կաղնուտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |pachystachya |Trautv. |Եղեսպակ | |3| |
| | | | |հաստահասկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |sclarea |L. |Եղեսպակ | | | |
| | | | |մշկընկույզային| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |staminea |Montbr. et|Եղեսպակ | | | |
| | | |Auch. ex |առէջքային | | | |
| | | |Benth. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |suffruticosa |Montbr.et |Եղեսպակ | |2| |
| | | |Auch.ex |կիսաթփային | | | |
| | | |Bunth. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |syriaca |L. |Եղեսպակ | | | |
| | | | |սիրիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |verbascifolia|Bieb. |Եղեսպակ | | | |
| | | | |խռնդատային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |verticillata |L. |Եղեսպակ | | | |
| | | | |օղակաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |virgata |Jacq. |Եղեսպակ | | | |
| | | | |մտրականման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Salvia |viridis |L. |Եղեսպակ կանաչ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Satureja|hortensis |L. |Կորթին | | | |
| | | | |պարտեզային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Scutel- |galericulata |L. |Սաղավարտուկ | | | |
| |laria | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Scutel- |orientalis |L. |Սաղավարտուկ | | | |
| |laria | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Sideri- |balansae |Boiss. |Երնջա Բալանզի | | | |
| |tis | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Sideri- |montana |L. |Երնջա լեռնային| | | |
| |tis | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Stachys |annua |(L.) L. |Աբեղախոտ | | | |
| | | | |միամյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Stachys |atherocalyx |K.Koch |Աբեղախոտ | | | |
| | | | |քիստաբաժակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Stachys |balansae |Boiss.et |Աբեղախոտ | | | |
| | | |Kotschy |Բալանզայի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Stachys |byzantina |K.Koch |Աբեղախոտ | | | |
| | | | |բյուզանդական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Stachys |iberica |Bieb. |Աբեղախոտ | | | |
| | | | |վրացական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Stachys |inflata |Benth. |Աբեղախոտ փքված| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Stachys |lavandulifo- |Vahl |Աբեղախոտ փարան| | | |
| | |lia | |կամաշկատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Stachys |pubescens |Ten. |Աբեղախոտ թավոտ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Stachys |setifera |C.A.Mey. |Աբեղախոտ | | | |
| | | | |խոզանավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Teucrium|chamaedrys |L. |Լերդախոտ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Teucrium|orientale |L. |Լերդախոտ | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Teucrium|polium |L. |Լերդախոտ | | | |
| | | | |ալեհեր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Teucrium|scordioides |Schreb. |Լերդախոտ | | | |
| | | | |սկորդիանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Teucrium|taylorii |Boiss. |Լերդախոտ | | | |
| | | | |Թեյլորի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Thymus |kotschyanus |Boiss.et |ՈՒրց Կոչիի | | | |
| | | |Hohen. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Thymus |rariflorus |K.Koch. |ՈՒրց | | | |
| | | | |նոսրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Thymus |transcaucasi-|Ronn. |ՈՒրց | | | |
| | |cus | |անդրկովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Zizipho-|capitata |L. |ՈՒրցադաղձ | | | |
| |ra | | |գլխիկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Zizipho-|clinopodioi- |Lam. |ՈՒրցադաղձ | | | |
| |ra |des | |վայրի ռեհանա- | | | |
| | | | |ուրցանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Zizipho-|persica |Bunge |ՈՒրցադաղձ | | | |
| |ra | | |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Zizipho-|rigida |(Boiss.) |ՈՒրցադաղձ կոշտ| | | |
| |ra | |Stapf | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Zizipho-|serpyllacea |Bieb. |ՈՒրցադաղձ | | | |
| |ra | | |ուրցանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lamiaceae |Zizipho-|tenuior |L. |ՈՒրցադաղձ | | | |
| |ra | | |բարակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lemnaceae |Lemna |polyrrhiza |L. |Ջրոսպ | |3| |
| | | | |բազմարմատ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lemnaceae |Lemna |trisulca |L. |Ջրոսպ | | | |
| | | | |եռմասնյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Fritil- |armena |Boiss. |Արքայածաղիկ | | | |
| |laria | | |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Fritil- |caucasica |Adam |Արքայածաղիկ | | | |
| |laria | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Fritil- |kurdica |Boiss. et |Արքայածաղիկ | |2| |
| |laria | |Noe |քրդական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Fritil- |pinardii |Boiss. |Արքայածաղիկ | | | |
| |laria | | |Պինարդի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |alexeenkoana |Miscz. |Սագասոխուկ | | | |
| | | | |Ալեքսեենկոյի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |anisanthos |K. Koch |Սագասոխուկ | | | |
| | | | |անհավասարա- | | | |
| | | | |ծաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |bulbifera |(Pall.) |Սագասոխուկ | | | |
| | | |Salisb. |սոխուկակիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |caroli-kochii|Grossh. |Սագասոխուկ | | | |
| | | | |Կոխի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |chanae |Grossh. |Սագասոխուկ | | | |
| | | | |Խանայի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |confusa |Terr. |Սագասոխուկ | | | |
| | | | |անորոշ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |dubia |Terr. |Սագասոխուկ | | | |
| | | | |կասկածելի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |gageoides |(Zucc.) |Սագասոխուկ | | | |
| | | | Vved. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |glacialis |K. Koch |Սագասոխուկ | | | |
| | | | |սառցադաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |joannis |Grossh. |Սագասոխուկ | | | |
| | | | |Իվանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |reticulata |(Pall.) |Սագասոխուկ | | | |
| | | |Schult. et|թեքված | | | |
| | | |Schult.f. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |sulfurea |Miscz. |Սագասոխուկ | | | |
| | | | |ծծմբադեղին | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Gagea |taurica |Stev. |Սագասոխուկ | | | |
| | | | |ղրիմյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Rhinope-|gibbosum |(Boiss.) |Կնճիթաթերթիկ | |1| |
| |talum | |Losinsk. |սապատավոր | | | |
| | | |et Vved. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Tulipa |biflora |Pall. |Վարդակակաչ | |3| |
| | | | |երկծաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Liliaceae |Tulipa |julia |K. Koch |Վարդակակաչ | |3| |
| | | | |Յուլիայի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Linaceae |Linum |austriacum |L. |Կտավատ | | | |
| | | | |ավստրիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Linaceae |Linum |corymbulosum |Reichenb. |Կտավատ | | | |
| | | | |վահանակերպ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Linaceae |Linum |hypericifoli-|Salisb. |Կտավատ | | | |
| | | um | |սրոհինդատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Linaceae |Linum |nervosum |Waldst. |Կտավատ ջղավոր | | | |
| | | |et Kit | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Linaceae |Linum |nodiflorum |L. |Կտավատ | | | |
| | | | |դեղնավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Linaceae |Linum |tenuifolium |L. |Կտավատ | | | |
| | | | |նրբատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Loranthaceae |Viscum |album |L. |Մղամուճ սպիտակ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Lythraceae |Lythrum |salicaria |L. |Արենաղոտ | | | |
| | | | |ուռատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Malvaceae |Alcea |rugosa |Alef. |Տուղտավարդ | | | |
| | | | |կնճռոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Malvaceae |Alcea |tabrisiana |(Boiss.et |Տուղտավարդ | | | |
| | | |Buhse) |թավրիզյան | | | |
| | | |Iljin | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Malvaceae |Althaea |armeniaca |Ten. |Տուղտ հայկական| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Malvaceae |Althaea |cannabina |L. |Տուղտ | | | |
| | | | |կանեփակերպ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Malvaceae |Althaea |officinalis |L. |Տուղտ դեղատու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Malvaceae |Hibiscus|trionum |L. |Բաղբջուկ | | | |
| | | | |եռմասնյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Malvaceae |Lavatera|thuringiaca |L. |Լավատեր | | | |
| | | | |թուրինգիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Malvaceae |Malva |neglecta |Wallr. |Փիփերթ | | | |
| | | | |արհամարհված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Malvaceae |Malva |pusilla |Smith |Փիփերթ ցածր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Malvaceae |Malva |sylvestris |L. |Փիփերթ | | | |
| | | | |անտառային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Oleaceae |Fraxinus|excelsior |L. |Հացենի | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Oleaceae |Fraxinus|rotundifolia |Mill. |Հացենի | | | |
| | | | |կլորատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Oleaceae |Jasminum|fruticans |L. |Հասմիկ | | | |
| | | | |թփուտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Oleaceae |Ligust- |vilgare |L. |Կիպրոս | | | |
| |rum | | |սոնորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Onagraceae |Chamae- |angustifolium|(L.) Holub|Նեղտերևի | | | |
| |rion | | |նեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Onagraceae |Epilob- |gemmascens |C.A. Mey. |Ապուզան | | | |
| |um | | |բողբոջակիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Onagraceae |Epilob- |hirsutum |L. |Ապուզան թավոտ | | | |
| |um | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Onagraceae |Epilob- |minutiflorum |Hausskn. |Ապուզան | | | |
| |um | | |մանրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Onagraceae |Epilob- |montanum |L. |Ապուզան | | | |
| |um | | |լեռնային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Onagraceae |Epilob- |nervosum |Boiss.et |Ապուզան ջղավոր| | | |
| |um | |Buhse | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Onagraceae |Epilob- |parviflorum |Schreb. |Ապուզան | | | |
| |um | | |սակավածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Anacamp-|pyramidalis |(L.) |Անակամպտիս | |2| |
| |tys | |Rich. |բրգաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Dactylor|chuhensis |Renz et |Դակտիլորիզ | |1| |
| |hiza | | S.Taub. |չուխինյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Dactylor|euxina |(Nevski) |Դակտիլորիզ | | | |
| |hiza | | Czer. |էվքսինյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Dactylor|flavescens |(K. Koch) |Դակտիլորիզ | |2| |
| |hiza | | Holub |դեղնավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Dactylor|iberica |(Bieb. Ex |Դակտիլորիզ | |3| |
| |hiza | |Willd.) |իբերիական | | | |
| | | |Soo | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Dactylor|merovensis |(Grossh.) |Դակտիլորիզ | |2| |
| |hiza | |Aver. |մերովենյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Dactylor|salina |(Turcz.ex |Դակտիլորիզ | | | |
| |hiza | |Lindl.) |աղոտային | | | |
| | | |Soo | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Epipac- |helleborine |(L.) |Կծկծուկ | | | |
| |tis | |Crantz |ղանձլամերային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Epipogi-|aphyllum |Sw. |Էպիպոգիում | | | |
| |um | | |անտերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Limodo- |abortivum |(L.) Sw. |Լիմոդորում | | | |
| |rum | | |չզարգացած | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Orchis |palustris |Jacq. |Խոլորձ | |3| |
| | | | |ճահճային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Orchis |purpurea |Huds. |Խոլորձ ծիրանի | |2| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orchidaceae |Platan- |chlorantha |(Cust.) |Թիթերնկախոլորձ| |3| |
| |thera | |Rchb. |կանաչածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Diphely-|coccinea |(Bieb.) |Եղբայրարյուն | | | |
| |paea | |Nicolson |կարմիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Diphely-|tournefortii |(Desf.) |Եղբայրարյուն | | | |
| |paea | |Nicolson |Տուրնեֆորի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |alba |Steph. |Ճրագախոտ | | | |
| |che | | |սպիտակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |caesia |Reichenb. |Ճրագախոտ | | | |
| |che | | |երկնագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |caryophyl- |Smith |Ճրագախոտ | | | |
| |che |lacea | |մեխակային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |cernua |Loefl. |Ճրագախոտ | | | |
| |che | | |խոնարհված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |coelestis |Reut. |Ճրագախոտ | | | |
| |che | | |կապուտակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |gracilis |Smith |Ճրագախոտ բարակ| | | |
| |che | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |grigorjevii |Novopokr. |Ճրագախոտ | | | |
| |che | | |Գրիգորևի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |grossheimii |Novopokr. |Ճրագախոտ | | | |
| |che | | |Գռօսհեյմի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |hirtiflora |(Reut.) |Ճրագախոտ | | | |
| |che | |Burkill |մազածաղկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |hohenackeri |(Reut.) |Ճրագախոտ | | | |
| |che | |Tzvel. |Հոհենակերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |kelleri |Novopokr. |Ճրագախոտ | | | |
| |che | | |Կելլերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |kurdica |Boiss.et |Ճրագախոտ | | | |
| |che | |Hausskn. |քրդական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |lutea |Baumg. |Ճրագախոտ | | | |
| |che | | |առվույտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |orientalis |G.Beck |Ճրագախոտ | | | |
| |che | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |pulchella |(C.A.Mey.)|Ճրագախոտ | | | |
| |che | |Novopokr. |գեղեցիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |purpurea |Jacq. |Ճրագախոտ մուգ | | | |
| |che | | |կարմիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |ramosa |L. |Ճրագախոտ | | | |
| |che | | |ճյուղավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |rosea |Tzvel. |Ճրագախոտ | | | |
| |che | | |վարդագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Orobanchaceae|Oroban- |schelkovniko |Tzvel. |Ճրագախոտ | | | |
| |che |vii | |Շելկովնիկովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Chelido-|majus |L. |Հողմաբույս մեծ| | | |
| |nium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Glaucium|corniculatum |(L.) |Թխակակաչ | | | |
| | | |J. Rudolph|եղջրավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Glaucium|elegans |Fisch. |Թխակակաչ նուրբ| | | |
| | | |et Mey | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Glaucium|grandiflorum |Boiss. |Թխակակաչ | | | |
| | | |et Huet |խոշորածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |arenarium |Bieb. |Կակաչ | | | |
| | | | |ավազոտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |argemone |L. |Կակաչ | | | |
| | | | |հիբրիդային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |armeniacum |(L.) DC. |Կակաչ հայկական| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |belangeri |Boiss. |Կակաչ | | | |
| | | | |Բելանժեյի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |bipinnatum |C.A.Mey. |Կակաչ | | | |
| | | | |երկփետրաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |commutatum |Fisch.et |Կակաչ փոփթխվող| | | |
| | | |C.A.Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |desertorum | |Կակաչ | | | |
| | | | |տափաստանային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |dubium |L. |Կակաչ | | | |
| | | | |կասկածելի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |fugax |Poir. |Կակաչ կարճատև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |macrostomum |Boiss. |Կակաչ | | | |
| | | |et Huet |խոշորակնգուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |orientale |L. |Կակաչ | |3| |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Papaver |urbanicum |Fedde |Կակաչ | | | |
| | | | |քաղաքական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Roemeria|hybrida |(L.)DC. |Ռեմերիա | | | |
| | | | |հիբրիդային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Papaveraceae |Roemeria|refracta |DC. |Ռեմերիա թեքված| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Peganaceae |Peganum |harmala |L. |Սպանդ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plantagina- |Plantago|atrata |Hoppe. |Եզան լեզու | | | |
|ceae | | | |սևացող | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plantagina- |Plantago|lanceolata |L. |Եզան լեզու | | | |
|ceae | | | |նշտարատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plantagina- |Plantago|major |L. |Եզան լեզու մեծ| | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plantagina- |Plantago|maritima |L. |Եզան լեզու | | | |
|ceae | | | |ծովափնյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plumbagina- |Acantho-|armenum |Boiss. |Ոզնաթուփ | | | |
|ceae |limon | |et Huet |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plumbagina- |Acantho-|bracteatum |(Girard.) |Ոզնաթուփ | | | |
|ceae |limon | |Boiss. |ծաղկակիցային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plumbagina- |Acantho-|hohenackeri |(Jaub.et |Ոզնաթուփ | | | |
|ceae |limon | |Spach) |Հոհենակերի | | | |
| | | |Boiss | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plumbagina- |Acantho-|karelinii |(Sts.) |Ոզնաթուփ | | | |
|ceae |limon | |Bunge |Կարելինի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plumbagina- |Acantho-|lepturoides |(Jaub. et |Ոզնաթուփ | | | |
|ceae |limon | |Spach) |նրբապոչ | | | |
| | | |Boiss. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plumbagina- |Acantho-|puberulum |Boiss. |Ոզնաթուփ թավոտ| | | |
|ceae |limon | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plumbagina- |Acantho-|quinquelobum |Bunge. |Ոզնաթուփ | | | |
|ceae |limon | | |հնգաբլթակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plumbagina- |Acantho-|vedicum |Mirzoeva |Ոզնաթուփ Վեդիի| |1| |
|ceae |limon | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Plumbagina- |Plumbago|europaea |L. |Արճճախոտ | | | |
|ceae | | | |եվրոպական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Aegilops|biuncialis |Vis. |Այծակն | | | |
| | | | |երկդյույմ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Aegilops|columnaris |Zhuk. |Այծակն | | | |
| | | | |սյունավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Aegilops|cylindrica |Host |Այծակն | | | |
| | | | |գլանաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Aegilops|ovata |L. |Այծակն ձվաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Aegilops|tauschii |Coss. |Այծակն Թաուշի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Aegilops|triuncialis |L. |Այծակն | | | |
| | | | |եռադյույմ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Aeluro- |littoralis |(Gouan) |Որդանխոտ | | | |
| |pus | |Parl. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Agropy- |desertorum |(Fisch. |Սեգ | | | |
| |ron | |ex Link.) |տափաստանային | | | |
| | | |Schult. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Agropy- |imbricatum |Roem. et |Սեգ սանրային | | | |
| |ron | |Schult. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Agropy- |pectinatum |(Bieb.) |Սեգ սանրային | | | |
| |ron | |Beauv. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Agrostis|gigantea |Roth |Ագրխոտուկ մեծ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Agrostis|tenuis |Sibth. |Ագրխոտուկ | | | |
| | | | |բարակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Agrostis|vinealis |Schreb. |Ագրխոտուկ | | | |
| | | | |խաղողի այգու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Alopecu-|aequalis |Sobol. |Աղվեսագի | | | |
| |rus | | |հավասար | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Alopecu-|armenus |(C.Koch) |Աղվեսախոտ | | | |
| |rus | | Tzvel. |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Alopecu-|arundinaceus |Poir. |Աղվեսախոտ | | | |
| |rus | | |եղեգնի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Alopecu-|aucheri |Boiss. |Աղվեսախոտ Օշեի| | | |
| |rus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Alopecu-|myosuroides |Huds. |Աղվեսախոտ | | | |
| |rus | | |մկնապոչանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Alopecu-|textilis |Boiss. |Աղվեսագի | | | |
| |rus | | |հյուսված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Anisan- |sterilis |(L.) |Անիզանտա | | | |
| |tha | |Nevski |ստերիլ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Anisan- |tectorum |(L.) |Անիսանտ | | | |
| |tha | |Nevski |տանիքային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Apera |interrupta |(L.) |Հողմախոտ | | | |
| | | |Beauv. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Apera |spica-venti |(L.) |Հողմախոտ | | | |
| | | |Beauv. |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Arrhena-|kotschyi |Boiss. |Վարսակխոտ Կոչի| |1| |
| |therum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Avena |fatua |L. |Վարսակ պոչուկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Avena |pubescens |(Huds.) |Վարսակ հասած | | | |
| | | |Pilg | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Avena |sterilis |L. |Վարսակ ստերիլ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Boissie-|squarrosa |(Buuks et |Բուասյերա | | | |
| |ra | |Solund) |չռված | | | |
| | | |Nwski | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Boris- |arundinacea |(L.) |Բորիսկելերա | | | |
| |kellera | |Terekhov |եղեգնի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bothrio-|caucasica |(Trin.) |Բոտռիոխլոա | | | |
| |chloa | |C.E. Hubb.|կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bothrio-|ischaemum |(L.) Keng |Բոտռիոխլոա | | | |
| |chloa | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Brachy- |pinnatum |(L.) |Կարճոտնուկ | | | |
| |podium | |Beauv. |փետրավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Brachy- |sylvaticum |(Huds.) |Կարճոտնուկ | | | |
| |podium | |Beauv. |անտառային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromop- |beneckenii |(Lange) |Բրոմոպսիս | | | |
| |sis | | Holub |Բենեկենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromop- |indurata |(Hausskn. |Բրոմոպսիս կոշտ| | | |
| |sis | |et Bornm.)|տերևապատյանա- | | | |
| | | |Holub |յին | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromop- |riparia |(Rehm.) |Բրոմոպսիս | | | |
| |sis | |Holub |մերձափնյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromus |commutatus |Schrad. |Ցորնուկ | | | |
| | | | |բազմաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromus |danthoniae |Trin. |Ցորնուկ | | | |
| | | | |դանտոնիանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromus |japonicus |Thunb. |Ցորնուկ | | | |
| | | | |ճապոնական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromus |lanceolatus |Roth |Ցորնուկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromus |pseudodantho-|Drobow |Ցորնուկ կեղծ- | | | |
| | |niae | |դանտոնիանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromus |scoparius |L. |Ցորնուկ | | | |
| | | | |ճիպոտանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromus |squarrosus |L. |Ցորնուկ չռված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromus |tomentellus |Boiss. |Ցորնուկ | | | |
| | | | |թաղիքավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Bromus |variegatus |Bieb. |Ցորնուկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Calamag-|epigeios |(L.)Roth |Եղեգնախոտ | | | |
| |rostis | | |վերգետնյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Calamag-|pseudophragm |(Hall.fil)|Եղեգնախոտ | | | |
| |rostis |i-tes |Koel. |կեղծ եղեգային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Catabro-|aquatica |(L.) |Ջրագնկոր | | | |
| |sa | |Beauv. |ջրային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Catabro-|calvertii |(Boiss.) |Կատաբրոզելա | | | |
| |sella | |Czer. |Կալոերտի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Colpodi-|versicolor |(Stev.) |Կոլպոդիում | | | |
| |um | |Schmalh. |բազմագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Crypsis |aculeata |(L.) Ait. |Թաքնառէջ փշոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Crypsis |schoenoides |(L.) Lam. |Թաքնառէջ | | | |
| | | | |ճլուկանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Cynodon |dactylon |(L.) Pers.|Արվանտակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Dactylis|glomerata |L. |Ոզնախոտ | | | |
| | | | |կծկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Echinoch|crusgalli |(L.) |Հավակորեկ | | | |
| |loa | |Beauv. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Elymus |caninus |(L.) L. |Տփիկ շան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Elytri- |caespitosa |(C.Koch) |Էլիտրիգիա ճմոտ| | | |
| |gia | |Nevski | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Elytri- |intermedia |(Host) |Էլիտրիգիա | | | |
| |gia | |Nevski |միջանկյալ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Elytri- |repens |(L.) |Էլիտրիգիա | | | |
| |gia | |Nevski |սողուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Eragros-|minor |Host |Հալֆա փոքր | | | |
| |tis | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Eragros-|pilosa |(L.) |Հալֆա մազոտ | | | |
| |tis | |Beauv. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Eremopoa|multiradiata |(Trautv.) |Անապատավլուկ | | | |
| | | |Roshev. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Eremopoa|persica |(Trin.) |Անապատավլուկ | | | |
| | | |Roshev. |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Eremopy-|bonaepartis |(Spreng.) |Անապատասեզ | | | |
| |rum | |Nevski |Բոնապարտի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Eremopy-|distans |(C.Koch) |Անապատասեզ | | | |
| |rum | |Nevski |փռված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Eremopy-|orientale |(L.)Jaub. |Անապատասեզ | | | |
| |rum | |et Spach |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Eremopy-|triticeum |(Gaertn.) |Անապատասեզ | | | |
| |rum | |Nevski |ցորենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Erioch- |succincta |(Trin.) |Էրիոխլոա | | | |
| |loa | |Kunth | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Festuca |arundinacea |Schreb. |Շյուղախոտ եղեգ| | | |
| | | | |նաբուսային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Festuca |gigantea |(L.) |Շյուղախոտ մեծ | | | |
| | | |Vill. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Festuca |pratensis |Huds. |Շյուղախոտ | | | |
| | | | |մարգագետնային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Festuca |sclerophylla |(Boiss et |Շյուղախոտ | | | |
| | | |Hohm) |կոշտատերև | | | |
| | | |V.Krey | | | | |
| | | |et Boiss | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Festuca |valesiaca |Gaudin |Շյուղախոտ | | | |
| | | | |վալեսյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Gaudinop|macra |(Bieb.) |Գոդենոպսիս | | | |
| |sis | |Eig |բարակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Glyceria|nemoralis |(Uechtr.) |Բադախոտ | | | |
| | | |Uechtr. |կաղնուտային | | | |
| | | |et Koern. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Glyceria|plicata |(Fries) |Բադախոտ | | | |
| | | |Fries |ծալքավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Helictot|pubescens |(Huds.) |Տիվարսակ | | | |
| |richon | |Pilg. |բմբլոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Henrar- |persica |(Boiss.) |Հենրարդիա | | | |
| |dia | |C.E.Hubb. |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Hordeum |bulbosum |L. |Գարի | | | |
| | | | |սոխուկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Hordeum |distichon |L. |Գարի երկշարք | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Hordeum |geniculatum |All. |Գարի ծնկային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Hordeum |glaucum |Steud |Գարի | | | |
| | | | |կապտագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Hordeum |hrasdanicum |Gandil. |Գարի Հրազդանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Hordeum |murinum |L. |Գարի մկնային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Hordeum |violaceum |Boiss.et |Գարի | | | |
| | | |Huet |մանուշակագույն| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Hordeum |vulgare |L. |Գարի սովորական| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Koeleria|cristata |(L.) |Բարակոտնուկ | | | |
| | | |Pers. |սանրանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Leersia |oryzoides |(L.) Sw. |Լեերսիա | | | |
| | | | |բրնձանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Leucopoa|sclerophylla |(Boiss et |Լևկոպոա | | | |
| | | |Hohm) |կոշտատերև | | | |
| | | |V.Krey | | | | |
| | | |et Boiss | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Loliolum|subulatum |(Banks et |Որոմիկ | | | |
| | | |Soland.) |մախաթանման | | | |
| | | |Eig | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Lolium |multiflorum |Lam. |Որոմ | | | |
| | | | |բազմածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Lolium |perenne |L. |Որոմ բազմամյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Lolium |persicum |Boiss. et |Որոմ պարսկական| | | |
| | | |Hohen. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Melica |ciliata |L. |Մարգարտախոտ | | | |
| | | | |թարթիչային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Melica |inaequiglumis|Boiss. |Մարգարտախոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Melica |jacquemontii |Decne. |Մարգարտախոտ | | | |
| | | | |Ժակմոնտի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Melica |persica |Kunth |Մարգարտախոտ | | | |
| | | | |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Melica |transsilva- |Schur |Մարգարտախոտ | | | |
| | |nica | |տրանսսիլվա- | | | |
| | | | |նյանտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Milium |caucasicum |Somm. |Վայրի կորեկ | | | |
| | | |et Lev. |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Milium |effusum |L. |Վայրի կորեկ | | | |
| | | | |կախված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Milium |vernale |Bieb. |Վայրի կորեկ | | | |
| | | | |գարնանային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Nardurus|maritimus |(L.) Murb.|Փայլասենիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Panicum |miliaceum |L. |Կորեկ ցանովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Pennise-|orientale |Rich. |Հնդկակորեկ | | | |
| |tum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Phalaroi|arundinacea |(L.) |Ֆալաչոիդես | | | |
| |des | |Rauschert |եղեգնաբուսային| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Phleum |nodosum |L. |Սիզախոտ | | | |
| | | | |հանգուցային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Phleum |paniculatum |Huds. |Սիզախոտ | | | |
| | | | |ճպռոտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Phleum |phleoides |(L.) |Սիզախոտ | | | |
| | | |Karst. |սիզախոտանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Phleum |pratense |L. |Սիզախոտ | | | |
| | | | |մարգագետնային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Phragmi-|australis |(Cav.) Tri|Եղեգ | | | |
| |tes | |n. ex |հարավային | | | |
| | | |Steud. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Piptathe|holciforme |(Bieb.) |Պիպտատերում | | | |
| |rum | |Roem. et |գարնեղերդաձև | | | |
| | | |Schult. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Poa |annua |L. |Դաշտավլուկ | | | |
| | | | |միամյա | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Poa |bulbosa |L. |Դաշտավլուկ | | | |
| | | | |սոխուկակիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Poa |compressa |L. |Դաշտավլուկ | | | |
| | | | |սեղմված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Poa |densa |Troitzk. |Դաշտավլուկ խիտ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Poa |longifolia |Trin. |Դաշտավլուկ | | | |
| | | | |երկարատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Poa |nemoralis |L. |Դաշտավլուկ | | | |
| | | | |կաղնուտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Poa |palustris |L. |Դաշտավլուկ | | | |
| | | | |ճահճային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Poa |pratensis |L. |Դաշտավլուկ | | | |
| | | | |մարգագետնային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Poa |sinaica |Steud. |Դաշտավլուկ | | | |
| | | | |սինայական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Poa |trivialis |L. |Դաշտավլուկ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Polypo- |fugax |Nees ex |Բազմամորոգ | | | |
| |gon | |Steud |ծաղկաթափվող | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Polypo- |monspeliensis|(L.)Desf. |Բազմամորոգ | | | |
| |gon | | |մոնպելիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Polypo- |semiverticil-|(Forssk.) |Բազմամորոգ | | | |
| |gon |latus |Hyl. |կիսաօղակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Puccinel|istans |(Jacq.) |Անողնուցուկ | | | |
| |lia | |Parl. |հեռացրած | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Schismus|arabicus |Nees |Շիսմուս | | | |
| | | | |արաբական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Schismus|barbatus |(L.) |Շիսմուս | | | |
| | | |Thell. |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Scleroch|dura |(L.) |Կարծրախոտ | | | |
| |loa | |Beauv. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Scleroch|festucacea |(Willd.) |Կարծրախոտ | | | |
| |loa | |Link |շյուղախոտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Secale |montanum |Guss. |Աշորա | | | |
| | | | |միածաղկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Secale |segetale |(Zhuk.) |Աշորա | | | |
| | | |Roshev. |վարելահողային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Secale |vavilovii |Grossh. |Աշորա Վավիլովա| |2| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Setaria |glauca |(L.) |Խոզանուկ գորշ | | | |
| | | |Beauv. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Setaria |italica |(L.) |Խոզանուկ | | | |
| | | |Beauv. |իտալական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Setaria |verticillata |(L.) |Խոզանուկ | | | |
| | | |Beauv. |Սղակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Setaria |viridis |(L.) |Խոզանուկ կանաչ| | | |
| | | |Beauv. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Sorghum |halepense |(L.) Pers.|Մոլասորգո | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |arabica |Trin.et |Փետրախոտ | | | |
| | | |Rupr. |արաբական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |araxensis |Grossh. |Փետրախոտ | | | |
| | | | |Արաքսի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |capillata |L. |Փետրախոտ | | | |
| | | | |մազոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |caucasica |Schmalh. |Փետրախոտ | | | |
| | | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |ehrenbergiana|Trin. et |Փետրախոտ | | | |
| | | |Reut. |Էրենբերգի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |hohenackerana|Trin.et |Փետրախոտ | | | |
| | | |Rupr. |Հոհենակերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |holosericea |Trin. |Փետրախոտ | | | |
| | | | |մետաքսե | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |lessingiana |Trin.et |Փետրախոտ | | | |
| | | |Rupr. |Լեսսինգի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |pennata |L. |Փետրախոտ | | | |
| | | | |փետրավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |pulcherrima |K. Koch |փետրախոտ | | | |
| | | | |գեղեցիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |tirsa |Stev. |Փետրախոտ տխուր| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipa |zalesskii |Wilensky |Փետրախոտ | | | |
| | | | |Զալեսկու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Stipag- |plumosa |(L.) Munro|Ստիպագրոստիս | | | |
| |rostis | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Taenia- |crinitum |(Schreb.) |Երիզախոտ | | | |
| |therum | |Nevski | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Tragus |racemosus |(L.) All. |Այծխոտ | | | |
| | | | |ողկույզանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Triseta-|linearis |Forsk. |Ոսկեվարսակ | | | |
| |ria | | |ուղղացողուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Trisetum|flavescens |(L.) Beauv|Ոսկեվարսակ | | | |
| | | | |դեղնավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Trisetum|rigidum |(Bieb.) |Ոսկեվարսակ | | | |
| | | |Roem. et |կոշտ | | | |
| | | |Schult. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Trisetum|sibiricum |Rupr. |Ոսկեվարսակ | | | |
| | | | |սիբիրյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Triticum|araraticum |Jakubz. |Ցորեն | |1| |
| | | | |արարատյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Triticum|boeoticum |Boiss. |Ցորեն բեոտական| |2| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Vulpia |ciliata |Dumort. |Վուլպիա | | | |
| | | | |թարթիչավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Vulpia |persica |(Boiss.et |Վուլպիա | | | |
| | | |Buhse) |պարսկական | | | |
| | | |V.Krecz. | | | | |
| | | |et Borb. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Poaceae |Zingeria|kochii |(Mez.) |Ցինգերիա Կոխի | | | |
| | | |Tzvel. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygalaceae |Polygala|hohenackeria |Fisch.et |Կաթնախոտ | | | |
| | |na |Mey. |Հոհենակերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygalaceae |Polygala|stocksiana |Boiss. |Կաթնախոտ | | | |
| | | | |Շտօքսի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygalaceae |Polygala|urartu |Tamamsch. |Կաթնախոտ | | | |
| | | | |ուրարտական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Atrapha-|spinosa |L. |Փշամանդիկ | | | |
| |xis | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Polygo- |alpinum |All. |Մատիտեղ | | | |
| |num | | |լեռնային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Polygo- |arenarium |Waldst. |Մատիտեղ | | | |
| |num | |et Kit. |ավազային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Polygo- |aviculare |L. |Մատիտեղ | | | |
| |num | | |ճնճղուկի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Polygo- |cognatum |Meissn. |Մատիտեղ | | | |
| |num | | |ազգակից | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Polygo- |hydropiper |L. |Մատիտեղ | | | |
| |num | | |ջրապղպեղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Polygo- |persicaria |L. |Մատիտեղ | | | |
| |num | | |դեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Rheum |ribes |L. |Ավելուկ | |1| |
| | | | |հաղարջի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Rumex |acetosa |L. |Ավելուկ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Rumex |crispus |L. |Ավելուկ | | | |
| | | | |գանգուր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Rumex |scutatus |L. |Ավելուկ | | | |
| | | | |վահանաձև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polygonaceae |Rumex |tuberosus |L. |Ավելուկ | | | |
| | | | |պալարավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polypodiaceae|Adiantum|capillus- |L. |Ադիանտում | |1| |
| | |veneris | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polypodiaceae|Aspleni-|septentriona-|(L.) |Ասպլեն | | | |
| |um |le |Hoffm. |հյուսիսային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polypodiaceae|Aspleni-|trichomanes |L. |Ասպլեն | | | |
| |um | | |մազանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polypodiaceae|Cheilan-|persica |(Bory) |Չորապտեր | | | |
| |thes | |Mett.ex |պարսկական | | | |
| | | |Kuhn | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polypodiaceae|Cystopte|fragilis |(L.) |Պայթակենի | | | |
| |ris | |Bernh. |կոտրվող | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Polypodiaceae|Dryopte-|filix-mas |(L.) |Պտեր արական | | | |
| |ris | |Schott | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Portulacaceae|Portula-|oleracea |L. |Դանդուր | | | |
| |ca | | |բանջարային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Potamogeto- |Potamoge|natans |L. |Շերեփուկախոտ | | | |
|naceae |ton | | |լողացող | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Potamogeto- |Potamoge|nodosus |Poir. |Շերեփուկախոտ | | | |
|naceae |ton | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Potamogeto- |Potamoge|pectinatus |L. |Շերեփուկախոտ | | | |
|naceae |ton | | | սանրավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Potamogeto- |Potamoge|perfoliatus |L. |Շերեփուկախոտ | | | |
|naceae |ton | | |ցողունագիրկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Potamogeto- |Potamoge|trichoides |Cham. er |Շերեփուկախոտ | |0| |
|naceae |ton | |Schltdl. |մազանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Primulaceae |Anagal- |arvensis |L. |Մկնականջ | | | |
| |lis | | |վարելահողային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Primulaceae |Anagal- |coerulea |L. |Մկնականջ | | | |
| |lis | | |երկնագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Primulaceae |Androsa-|elongata |L. |Առնասպար | | | |
| |ce | | |երկարավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Primulaceae |Androsa-|maxima |L. |Առնասպար | | | |
| |ce | | |խոշոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Primulaceae |Androsa-|turczaninovii|Freyn |Առնասպար | | | |
| |ce | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Primulaceae |Androsa-|villosa |L. |Առնասպար թավոտ| | | |
| |ce | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Primulaceae |Lysima- |verticillaris|Spreng. |Տմնտաշ | | | |
| |chia | | |օղակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Primulaceae |Primula |algida |Adam |Գնարբուկ սառը | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Primulaceae |Primula |auriculata |Lam. |Գնարբուկ | | | |
| | | | |ականջավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Primulaceae |Primula |macrocalyx |Bunge |Գնարբուկ | | | |
| | | | |խոշորաբաժակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Adonis |aestivalis |L. |Կուժկոտրուկ | | | |
| | | | |ամառային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Adonis |bienertii |Butk. |Կուժկոտրուկ | | | |
| | | | |Բիեներտի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Adonis |eriocalycinus|Boiss. |Կուժկոտրուկ | | | |
| | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Adonis |flammea |Jacq. |Կուժկոտրուկ | | | |
| | | | |հրային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Adonis |parviflora |Fisch. |Կուժկոտրուկ | | | |
| | | |ex DC. |մանրածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Caltha |polypetala |Hochst. |Ոսկեծաղիկ | | | |
| | | | |բազմատերևիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Cerato- |falcata |(L.) Pers.|Ցերատոցեֆալա | | | |
| |cephala | | |մանգաղանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Clematis|orientalis |L. |Հոտոտ | |3| |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Consoli-|divaricata |(Ledeb.) |Դլփնյակ փռված | | | |
| |da | |Schroding.| | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Consoli-|orientalis |(J.Gay) |Դլփնյակ | | | |
| |da | |Schroding.|արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Consoli-|persica |(Boiss.) |Դլփնյակ | | | |
| |da | | Grossh. |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Delphi- |buschianum |Grossh. |Ոջլախոտ Բուշի | | | |
| |nium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Delphi- |cyphoplectrum|Boiss. |Ոջլախոտ | | | |
| |nium | | |ցիֆոպլեկտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Delphi- |dasystachium |Boiss. |Ոջլախոտ Շովիցի| | | |
| |nium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Delphi- |flexuosum |Bieb. |Ոջլախոտ | | | |
| |nium | | |գալարուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Delphi- |freynii |Conrath |Ոջլախոտ Ֆրեյնի| | | |
| |nium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Delphi- |nachiczeva- |Tzvel. |Ոջլախոտ | | | |
| |nium |nicum | |նախիջևանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Delphi- |persica |(Boiss.) |Ոջլախոտ | | | |
| |nium | |Schroed. |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Delphi- |quercetorum |Boiss. et |Ոջլախոտ | | | |
| |nium | |Hausskn. |կաղինային | | | |
| | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Delphi- |szowitsianum |Boiss. |Ոջլախոտ Շովիցի| | | |
| |nium | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ficaria |calthifolia |Reichenb. |Թզարմատ | | | |
| | | | |ցինգատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ficaria |fascicularis |K.Koch |Թզարմատ | | | |
| | | | |խուրձավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Nigella |arvensis |L. |Սոնիճ դաշտային| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Nigella |garidella |Spenn. |Սոնիճ | | | |
| | | | |գարիդելլի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Nigella |orientalis |L. |Սոնիճ | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Nigella |oxypetala |Boiss. |Սոնիճ | | | |
| | | | |սրաթերթիկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Nigella |sativa |L. |Սոնիճ ցանովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Nigella |segetalis |Bieb. |Սոնիճ | | | |
| | | | |վարելահողային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ranuncu-|arvensis |L. |Գորտնուկ | | | |
| |lus | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ranuncu-|caucasicus |Bieb. |Գորտնուկ | | | |
| |lus | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ranuncu-|divaricatus |Schrank |Գորտնուկ փռված| | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ranuncu-|illyricus |L. |Գորտնուկ | | | |
| |lus | | |իլիռիացան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ranuncu-|kotschyi |Boiss. |Գորտնուկ Կոչիի| | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ranuncu-|oxyspermus |Willd. |Գորտնուկ | | | |
| |lus | | |սրասերմ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ranuncu-|polyanthemos |L. |Գորտնուկ | | | |
| |lus | | |բազմածաղկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ranuncu-|repens |L. |Գորտնուկ | | | |
| |lus | | |սողուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ranuncu-|rionii |Lagger |Գորտնուկ Ռիոնի| | | |
| |lus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ranuncu-|sceleratus |L. |Գորտնուկ | | | |
| |lus | | |թունավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Ranuncu-|trichophyllus|Chaix |Գորտնուկ | | | |
| |lus | | |մազմզոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Thalic- |isopyroides |C.A.Mey. |Քնձմնձուկ | | | |
| |trum | | |կրակակերպ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Thalic- |minus |L. |Քնձմնձուկ փոքր| | | |
| |trum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ranunculaceae|Thalic- |sultanabaden |Stapf |Քնձմնձուկ | | | |
| |trum |se | |սուլթանաբադի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Resedaceae |Reseda |lutea |L. |Հափուկ դեղին | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Resedaceae |Reseda |luteola |L. |Հափուկ | | | |
| | | | |դեղնավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Resedaceae |Reseda |microcarpa |L. |Հափուկ | | | |
| | | | |մանրապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rhamnaceae |Paliurus|spina- |Mill. |Ցաքի փշոտ | | | |
| | |christi | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rhamnaceae |Rhamnus |cathartica |L. |Դժնիկ | | | |
| | | | |լուծողական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rhamnaceae |Rhamnus |pallasii |Fisch.et |Դժնիկ քաղցր | | | |
| | | |C.A. Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rhamnaceae |Rhamnus |spathulifolia|Fisch.et |Դժնիկ թիատերև | | | |
| | | |C.A. Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rhamnaceae |Zizyphus|jujuba |Mill. |ՈՒնաբ | |2| |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Agrimo- |eupatoria |L. |Երեսնակ | | | |
| |nia | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Amelan- |ovalis |Medik. |Ամելանխիեր | | | |
| |chier | | |կլորատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Amygda- |fenzliana |(Fritsch) |Նշենի Ֆենցելի | | | |
| |lus | |Lipsky | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cerasus |incana |(Pall.) |Կեռասենի | | | |
| | | |Spach |ալեհեր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cerasus |mahaleb |(L.) |Կեռասենի | | | |
| | | |Mill. |մահալեբյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cotoneas|armenus |Pojark. |Չմենի հայկական| | | |
| |ter | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cotoneas|integerrimus |Medik. |Չմենի | | | |
| |ter | | | ամբողջաեզր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cotoneas|multiflorus |Bunge |Չմենի | | | |
| |ter | | |բազմածաղիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cotoneas|niger |(Thumb.) |Չմենի սև | | | |
| |ter | | Fries. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cotoneas|nummularia |Fisch. |Չմենի | | | |
| |ter | |et Mey. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cotoneas|saxatilis |Pojark. |Չմենի ժայռային| | | |
| |ter | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cotoneas|suavis |Pojark. |Չմենի հաճելի | | | |
| |ter | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cratae- |atrofusca |K.Koch |Սզնի | | | |
| |gus | | |հինգառնականի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cratae- |caucasica |K.Koch |Սզնի կովկասյան| | | |
| |gus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cratae- |curvisepala |Lindm. |Սզնի | | | |
| |gus | | |կեռասռնակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cratae- |kyrtostyla |Fingerh. |Սզնի կեռասռնակ| | | |
| |gus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cratae- |meyeri |Pojark. |Սզենի | | | |
| |gus | | |Մեյերի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cratae- |orientalis |Pall.ex |Սզնի արևելյան | | | |
| |gus | | Bieb. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cratae- |pentagyna |Waldst.et |Սզնի | | | |
| |gus | |Kit. |հինգառնականի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cratae- |pontica |C.Koch |Սզնի պոնտիական| |2| |
| |gus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Cratae- |pseudohetero-|Pojark. |Սզենի կեղծ | | | |
| |gus |phylla | |տարատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Filipen-|ulmaria |(L.) |Փրփրուկ | | | |
| |dula | |Maxim. |թեղանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Filipen-|vulgaris |Moench |Փրփրուկ | | | |
| |dula | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Fragaria|vesca |L. |Ելակ անտառային| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Geum |rivale |L. |Շահոքրամ | | | |
| | | | |գետային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Geum |urbanum |L. |Շահոքրամ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Malus |orientalis |Uglitzk. |Խնձորենի | | | |
| | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Orthurus|heterocarpus |(Boiss.) |ՈՒղղապոչ | | | |
| | | |Juz. |տարապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Padus |racemosa |(Lam.) |Թխենի | | | |
| | | |Gilib. |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Potentil|gelida |C.A.Mey. |Մատնունի սառը | | | |
| |la | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Potentil|impolita |Wahlenb. |Մատնունի | | | |
| |la | | |անփայլ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Potentil|recta |L. |Մատնունի ուղիղ| | | |
| |la | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Potentil|semilaciniosa|Bieb. |Մատնունի | | | |
| |la | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Potentil|supina |L. |Մատնունի ցածր | | | |
| |la | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Poterium|lasiocarpum |Boiss.et |Սևագլուխ | | | |
| | | |Hausskn. |խավապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Poterium|polygamum |Waldst. |Սևագլուխ | | | |
| | | |et Kit. |բազմակող | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Prunus |divaricata |Ledeb. |Սալոր չռված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Prunus |incana |(Pall.) |Սալոր | | | |
| | | |Batsch. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Prunus |spinosa |L. |Մամխենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |boissierana |Buhse |Տանձենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |caucasica |Fed. |Տանձենի | | | |
| | | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |chosrovica |Gladkova |Տանձենի | | | |
| | | | |խոսրովյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |elata |Rubtz. |Տանձենի բարձր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |fedorovii |Kuth. |Տանձենի | | | |
| | | | |Ֆեդորովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |hajastana |Mulk. |Տանձենի | | | |
| | | | |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |medvedevii |Rubtz. |Տանձենի | | | |
| | | | |Մեդվեդեվի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |oxyprion |Woronow |Տանձենի | | | |
| | | | |Վորոնովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |salicifolia |Pall. |Տանձենի | | | |
| | | | |ուռատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |sosnovskyi |Fed. |Տանձենի | |2| |
| | | | |Սոսնովսկու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |syriaca |Boiss. |Տանձենի | | | |
| | | | |սիրիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |takhtadzhia- |Fed. |Տանձենի | |2| |
| | |nii | |Թախտաջյանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |tamamschianae|Fed. |Տանձենի | |2| |
| | | | |Տամամշյանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |theodorovii |Mulk. |Տանձենի | |2| |
| | | | |Ֆեդորովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Pyrus |turcomanica |Maleev |Տանձենի | | | |
| | | | |թուրքմենական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |boissieri |Crep. |Մասրենի | | | |
| | | | |Բուասսեյի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |canina |L. |Մասրենի շան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |corymbifera |Borkh. |Մասրենի | | | |
| | | | |վահանակիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |hemisphaerica|Herrm. |Մասրենի | |2| |
| | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |iberica |Stev.ex |Մասրենի | | | |
| | | |Bieb. |վրացական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |kazarjanii |Sosn. |Մասրենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |myriacantha |DC. |Մասրենի | | | |
| | | | |բազմասեղնավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |rubiginosa |L. |Մասրենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |sosnovskyana |Tamam. |Մասրենի | | |ՀՀ |
| | | | |Սոսնովսկու | | |Էնդե-|
| | | | | | | |միկ |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |spinosissima |L. |Մասրենի | | | |
| | | | |առատափուշ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |tschatyrdagi |Chrshan. |Մասրենի | | | |
| | | | |Չատրդաղի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |vanheurckiana|Crep. |Մասրենի | | | |
| | | | |Վանհերկի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rosa |zangezura |P.Jarosch.|Մասրենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rubus |armeniacus |Focke |Մոշենի | | | |
| | | | |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Rubus |caesius |L. |Մոշենի | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Sorbus |aucuparia |L. |Արոսենի | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Sorbus |caucasica |Zinserl. |Արոսենի | | | |
| | | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Sorbus |graeca |(Spach) |Արոսենի | | | |
| | | |Lodd.ex |հունական | | | |
| | | |Schauer | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Sorbus |kuznetzovii |Zinserl. |Արոսենի | | | |
| | | | |Կուզնեցովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Sorbus |luristanica |(Bornm.) |Արոսենի | |2| |
| | | |Schonbeck-|լուրիստանյան | | | |
| | | |Temesy | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Sorbus |persica |Hadl. |Արոսենի | | | |
| | | | |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Sorbus |tamamschjanae|Gabr. |Արոսենի | | | |
| | | | |Թամամշյանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Spiraea |crenata |L. |Ասպիրակ | | | |
| | | | |աղեղնեզր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rosaceae |Spiraea |hypericifolia|L. |Ասպարակ արև- | | | |
| | | | |քուրիկատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Asperula|aparine |Bieb. |Գետնաստղ | | | |
| | | | |կպչուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Asperula|glomerata |(Bieb.) |Գետնաստղ | | | |
| | | | Griseb. |խմբված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Asperula|humifusa |(Bieb.) |Գետնաստղ փռված| | | |
| | | |Bess. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Asperula|molluginoides|(Bieb.) |Գետնաստղ | | | |
| | | |Reichenb. |մոլուգոնման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Asperula|prostrata |(Adams) |Գետնաստղ | | | |
| | | |C.Koch |գետնատարած | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Asperula|setosa |Jaub. et |Գետնաստղ | | | |
| | | |Spach |խոզանավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Callipel|cucullaris |(L.) DC. |Կալիպելտիս | | | |
| |tis | | |փաթաթված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Crucia- |angustifolia |L. |Խազախոտ | | | |
| |nella | | |նեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Crucia- |chlorostachys|Fisch. |Խազախոտ | | | |
| |nella | |et Mey. |կանաչահասկավոր| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Crucia- |exasperata |Fisch. |Խազախոտ | | | |
| |nella | |et Mey. |խորդուբորդ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Crucia- |gilanica |Trin. |Խաչախոտ | | | |
| |nella | | |գիլանական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |aparine |L. |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |կպչուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |armenum |Schanzer |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |articulatum |Lam. |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |հատվածավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |bullatum |Lipsky |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |բշտիկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |coronatum |Sibth. |Մակարդախոտ | | | |
| | | |et Smith |պսակային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |cruciata |(L.) Scop.|Մակարդախոտ | | | |
| | | | |խաչանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |hyrcanicum |C.A. Mey. |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |հիրկանյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |mite |Boiss. |Մակարդախոտ | | | |
| | | |et Hohen. |նուրբ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |pedemontanum |(Bell.) |Մակարդախոտ | | | |
| | | |All. |պյեմոնտական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |ruthenicum |Willd. |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |ռուսական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |spurium |L. |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |կեղծ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |tenuissimum |Bieb. |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |ամենաբարակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |tricornutum |Dandy |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |եռաեղջյուր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |vaillantii |DC. |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |վալանտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |vernum |Scop. |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |գարնանային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |verticillatum|Danth. |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |օղակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Galium |verum |L. |Մակարդախոտ | | | |
| | | | |իսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Jauber- |szovitsii |(DC.) |Ժոբերցիա | |2| |
| |tia | |Takht. |Սովիչի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Leptunis|trichodes |(J. Gay) |Լեպտունիա | | | |
| | | |Schischk. |մազանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Rubia |rigidifolia |Pojark. |Տորոն | | | |
| | | | |կոշտատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rubiaceae |Rubia |tinctorum |L. |Տորոն ներկատու| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rutaceae |Dictam- |albus |L. |Խնդակ | | | |
| |nus | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rutaceae |Haplo- |schelkovniko |Grossh. |Կենտատերև | | | |
| |phyllum |vii | |Շելկովնիկովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rutaceae |Haplo- |tenue |Boiss. |Կենտատերև | | | |
| |phyllum | | |բարակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Rutaceae |Haplo- |villosum |(Bieb.) |Կենտատերև | | | |
| |phyllum | |G.Don |թավոտ | | | |
| | | |Fil. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Populus |alba |L. |Բարդի սպիտակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Populus |canescens |(Ait.) |Բարդի | | | |
| | | |Smith | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Populus |euphratica |Olivier |Բարդի եփրատյան| |2| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Populus |nigra |L. |Բարդի բրգաձև, | | | |
| | | | |իտալական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Populus |tremula |L. |Բարդի | | | |
| | | | |դողդոջուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Salix |alba |L. |ՈՒռենի սպիտակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Salix |caprea |L. |ՈՒրենի | | | |
| | | | |այծուրենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Salix |cinerea |L. |ՈՒրենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Salix |elbursensis |Boiss. |ՈՒրենի | | | |
| | | | |եբուռսի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Salix |excelsa |S.G.Gmel. |ՈՒրենի բարձր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Salix |pseudomedemi |E.Wolf |ՈՒրենի | | | |
| | |i | |կեղծ-Մեդեմի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Salix |triandra |L. |ՈՒռենի եռառէջ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Salicaceae |Salix |wilhelmsiana |Bieb. |ՈՒռենի | | | |
| | | | |Վիլհելմսի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Sambucaceae |Sambucus|ebulus |L. |Կտտկենի | | | |
| | | | |խոտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Sambucaceae |Sambucus|nigra |L. |Կտտկենի սև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Santalaceae |Thesium |arvense |Horvatov- |Թեզիում | | | |
| | | |sky |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Santalaceae |Thesium |szovitsii |A.DC. |Թեզիում Շովիցի| |1| |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Saxifragaceae|Saxifra-|cymbalaria |L. |Բարբեկ | | | |
| |ga | | |ցնձղավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Saxifragaceae|Saxifra-|tridactylites|L. |Բարբեկ երկմատի| | | |
| |ga | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Bungea |trifida |(Vahl) |Բունգեա | | | |
|ceae | | |C.A. Mey. |եռաբաժան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Chaenor-|calycinum |(Banks et |Խենորին | | | |
|ceae |hinum | |Soland.) |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Digital-|ferruginea |L. |Մատնոցուկ | | | |
|ceae |lis | | |ժանգոտ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Dodartia|orientalis |L. |Դոդարցիա | | | |
|ceae | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Euphra- |pectinata |Ten. |Ակնախոտ | | | |
|ceae |sia | | |սանրակերպ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Kickxia |elatine |(L.) |Քիքսիա | | | |
|ceae | | |Dumort |էլատինանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Lagotis |stolonifera |(C.Koch) |Լագոտիս | | | |
|ceae | | |Maxim. |ընձյուղակիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Linaria |armeniaca |Chav. |Կտվախոտ | | | |
|ceae | | | |հայկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Linaria |chalepensis |(L.) |Կտվախոտ | | | |
|ceae | | |Mill. |հալեպյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Linaria |kurdica |Boiss.et |Կտվախոտ | | | |
|ceae | | |Hohen. |քրդական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Linaria |schelkowniko-|Schischk. |Կտվախոտ | | | |
|ceae | |wii | |Շելկովնիկովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Linaria |simplex |(Willd.) |Կտվախոտ | | | |
|ceae | | |DC. |հասարակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Linaria |vulgaris |Mill. |Կտվախոտ | | | |
|ceae | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Linder- |procumbens |(Krock.) |Լինդերնիա | | | |
|ceae |nia | |Borb. |փռված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Melampy-|chlorostachy-|Beauverd |Կովացորեն | | | |
|ceae |rum |um | |կանաչահասկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Odonti- |aucheri |Boiss. |Ատամնուկ Օշեի | | | |
|ceae |tes | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Odonti- |glutinosa |(Bieb.) |Ատամնուկ | | | |
|ceae |tes | |Benth. |կպչուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Odonti- |verna |(Bell.) |Ատամնուկ | | | |
|ceae |tes | |Dumort. |գարնանային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Pedicu- |sibthorpii |Boiss. |Ոջլադեղ | | | |
|ceae |laris | | |Սիբթորպի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Pedicu- |wilhelmsiana |Fisch.ex |Ոջլադեղ | | | |
|ceae |laris | |Bieb. |Վիլհելմսի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Rhinan- |mediterraneus|(Ster.) |Աքլորաբբուկ | | | |
|ceae |thus | |Adam. |միջերկրածովյան| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Rhinan- |pectinatus |(Behrend.)|Աքլորաբբուկ | | | |
|ceae |thus | |Vass. |սանրավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Scrophu-|chrysantha |Jaub.et |Խլածաղիկ | | | |
|ceae |laria | |Spach |ոսկեծաղկային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Scrophu-|decipiens |Boiss.et |Խլածաղիկ | | | |
|ceae |laria | |Kotschy |խաբուսիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Scrophu-|divaricata |Ledeb. |Խլածաղիկ չռված| | | |
|ceae |laria | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Scrophu-|macrobotrys |Ledeb. |Խլածաղիկ | | | |
|ceae |laria | | |խոշորաողկույզ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Scrophu-|nachitscheva-|Grossh. |Խլածաղիկ | | | |
|ceae |laria |nica | |Նախիջևանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Scrophu-|orientalis |L. |Խլածաղիկ | | | |
|ceae |laria | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Scrophu-|rupestris |Bieb.ex |Խլածաղիկ | | | |
|ceae |laria | |Willd. |ժայռային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Scrophu-|thesioides |Boiss.et |Խլածաղիկ | | | |
|ceae |laria | |Buhse |թեզիումանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Scrophu-|umbrosa |Dumort. |Խլածաղիկ | | | |
|ceae |laria | | |ստվերային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Scrophu-|variegata |Bieb. |Խլածաղիկ | | | |
|ceae |laria | | |խայտաբղետ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Scrophu-|zvartiana |Gabr. |Խլածաղիկ | | | |
|ceae |laria | | |Զբարթի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |blattaria |L. |Խռնդատ | | | |
|ceae |cum | | |խավարասերային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |flavidum |(Boiss.) |Խռնդատ | | | |
|ceae |cum | |Freyn et |դեղնավուն | | | |
| | | |Bornm. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |georgicum |Benth. |Խռնդատ | | | |
|ceae |cum | | |վրացական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |laxum |Filar. |Խռնդատ փռված | | | |
|ceae |cum | |et Jav. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |orientale |(L.) All. |Խռնդատ | | | |
|ceae |cum | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |paniculatum |E. Wolff |Խռնդատ | |2| |
|ceae |cum | | |հուրանավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |phlomoides |L. |Խռնդատ դեղատու| | | |
|ceae |cum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |phoeniceum |L. |Խռնդատ | | | |
|ceae |cum | | |մանուշակագույն| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |pyramidatum |Bieb. |Խռնդատ բրգաձև | | | |
|ceae |cum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |saccatum |C.Koch |Խռնդատ | | | |
|ceae |cum | | |պարկային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |sinuatum |L. |Խռնդատ | | | |
|ceae |cum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |songaricum |Schrenk |Խռնդատ | | | |
|ceae |cum | | |ջունգարական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |suworowianum |(C.Koch) |Խռնդատ | | | |
|ceae |cum | |O.Kuntze |Սուվորովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Verbas- |szovitsianum |Boiss. |Խռնդատ Շովիցի | | | |
|ceae |cum | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|anagallis- |L. |Բերենիկե | | | |
|ceae | |aquaticaa | |աղբյուրային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|anagalloides |Guss. |Բերենիկե կեղծ-| | | |
|ceae | | | |աղբյուրային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|arguteserrata|Regel et |Բերենիկե | | | |
|ceae | | |Schmalh. |սրասղոցեզր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|arvensis |L. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|beccabunga |L. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |հոսքավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|biloba |L. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |երկբլթակավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|campylopoda |Boiss. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |ծուռոտիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|dillenii |Crantz |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |Դիլլենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|gentianoides |Vahl |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |բոգային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|hederifolia |L. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |բաղեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|microcarpa |Boiss. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |մանրապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|multifida |L. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |բազմաբաժան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|orientalis |Mill. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |արևելյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|oxycarpa |Boiss. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |աղբյուրային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|parvifolia |Vahl |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |մանրատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|persica |Poir. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |պարսկական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|polita |Fries |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |փայլեցված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|triphyllos |L. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |եռատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Scrophularia-|Veronica|verna |L. |Բերենիկե | | | |
|ceae | | | |գարնանային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Solanaceae |Datura |stramonium |L. |Արջընկույզ | | | |
| | | | |սովորական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Solanaceae |Hyoscya-|niger |L. |Բանգի սև | | | |
| |mus | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Solanaceae |Hyoscya-|pusillus |L. |Բանգի | | | |
| |mus | | |փոքրագույն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Solanaceae |Hyoscya-|reticulatus |L. |Բանգի | | | |
| |mus | | |ցանցավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Solanaceae |Solanum |dulcamara |L. |Մորմ | | | |
| | | | |քաղցրադառն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Solanaceae |Solanum |nigrum |L. |Մորմ սև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Sparganiaceae|Sparga- |erectum |L. |Մայառեղեգ | | | |
| |nium | | |ուղիղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Tamaricaceae |Myrica- |bracteata |Royle |Արմավաթուփ | | | |
| |ria | | |ծաղկակցատե- | | | |
| | | | |րևային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Tamaricaceae |Reaumu- |alternifolia |(Labill.) |Ռեամուրիա | | | |
| |ria | |Britten |սրոհունդանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Tamaricaceae |Tamarix |hohenackeri |Bunge |Կարմրան | | | |
| | | | |Հոհենակեի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Tamaricaceae |Tamarix |litwinowii |Gorschk. |Կարմրան | | | |
| | | | |Լիտվինովի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Tamaricaceae |Tamarix |octandra |Bunge |Կարմրան | |1| |
| | | | |ութառէջ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Tamaricaceae |Tamarix |ramosissima |Ledeb. |Կարմրան | | | |
| | | | |բազմաճյուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Tamaricaceae |Tamarix |smyrnensis |Bunge |Կարմրան սմիրնի| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Thymelaeaceae|Daphne |glomerata |Lam. |Տերևատ | | | |
| | | | |կենձկավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Thymelaeaceae|Daphne |transcaucasi-|Pobed. |Տերևատ | | | |
| | |ca | |անդրկովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Thymelaeaceae|Diarth- |vesiculosum |(Fisch. |Երկհոդ | | | |
| |ron | |et Mey. |բշտիկավոր | | | |
| | | |ex Kar. | | | | |
| | | |et Kir. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Thymelaeaceae|Thymela-|passerina |(L.) |Գոճնմակ միամյա| | | |
| |ea | |Coss. | | | | |
| | | |et Germ. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Typhaceae |Typha |angustifolia |L. |Կեռոն | | | |
| | | | |նեղատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Typhaceae |Typha |domingensis |(Pers.) |Կեռոն | | | |
| | | |Poir. ex |Դոմինիկյան | | | |
| | | |Steud. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Typhaceae |Typha |latifolia |L. |Կեռոն | | | |
| | | | |լայնատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Typhaceae |Typha |laxmannii |Lepech. |Կեռոն Լաքսմանի| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Typhaceae |Typha |minima |Funck |Կեռոն փոքր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ulmaceae |Celtis |caucasica |Willd. |Փռշնի | | | |
| | | | |կովկասյան | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ulmaceae |Celtis |glabrata |Stev. |Փռշնի խոշոր | | | |
| | | |ex Pl. | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ulmaceae |Celtis |tournefortii |Lam. |Փռշնի | | | |
| | | | |Տուրնեֆորտի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ulmaceae |Ulmus |carpinifolia |Rupp. |Թեղի կապրիֆոլի| | | |
| | | |ex Suckow | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Ulmaceae |Ulmus |glabra |Huds. |Թեղի տերևաշատ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Urticaceae |Parieta-|judaica |L. |Կռվինչ | | | |
| |ria | | |հուդայական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Urticaceae |Parieta-|lusitanica |L. |Կռվինչ | | | |
| |ria | | |լուզիստանի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Urticaceae |Parieta-|serbica |Panc. |Կռվինչ | | | |
| |ria | | |սերբիական | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Urticaceae |Urtica |dioica |L. |Եղինջ երկտուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|alliariifolia|Adams |Կատվախոտ | | | |
| |na | | |սխտորուկատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|leucophaea |DC. |Կատվախոտ | | | |
| |na | | |մոխրավուն-գորշ| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|officinalis |L. |Կատվախոտ | | | |
| |na | | |դեղատու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|sisymbriifol |Vahl |Կատվախոտ | | | |
| |na |ia | |ավլախոտատերև | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|amblyotis |Fisch. et |Աղբաղբուկիկ | | | |
| |nella | |C.A. Mey. |բութ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|coronata |(L.) DC. |Աղբաղբուկիկ | | | |
| |nella | | |պսակակիր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|cymbocarpa |C.A.Mey. |Աղբաղբուկիկ | | | |
| |nella | | |նավակապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|dentata |(L.) Poll.|Աղբաղբուկիկ | | | |
| |nella | | |ատամնավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|dufresnia |Bunge ex |Աղբաղբուկիկ | | | |
| |nella | |Boiss. |Դյուֆրենի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|lasiocarpa |(Stev.) |Աղբաղբուկիկ | | | |
| |nella | |Betcke |թավապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|oxyrhyncha |Fisch. et |Աղբաղբուկիկ | | | |
| |nella | |C.A. Mey. |սրակտուց | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|plagiostepha-|Fisch. et |Աղբաղբուկիկ | | | |
| |nella |na |C.A.Mey. |շեղապսակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|rimosa |Bast. |Աղբաղբուկիկ | | | |
| |nella | | |Ճեղքավոր | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|sclerocarpa |Fisch. |Աղբաղբուկիկ | | | |
| |nella | |et Mey. |կարծրապտուղ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|szovitsiana |Fisch. |Աղբաղբուկիկ | | | |
| |nella | |et Mey. |Սովիչի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Valerianaceae|Valeria-|uncinata |(Bieb.) |Աղբաղբ | | | |
| |nella | |Dufr. |կեռավուն | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Verbenaceae |Verbena |officinalis |L. |Աղավնիձ | | | |
| | | | |դեղատու | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Violaceae |Viola |alba |Bess. |Մանուշակ | | | |
| | | | |սպիտակ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Violaceae |Viola |ambigua |Waldst. |Մանուշակ | | | |
| | | |et Kit. |կասկածելի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Violaceae |Viola |arvensis |Murr. |Մանուշակ | | | |
| | | | |դաշտային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Violaceae |Viola |kitaibeliana |Roem. |Մանուշակ | | | |
| | | |et Schult.|Կիտայբելի | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Violaceae |Viola |occulta |Lehm. |Մանուշակ | | | |
| | | | |ծածկված | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Violaceae |Viola |odorata |L. |Մանուշակ | | | |
| | | | |բուրավետ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Violaceae |Viola |oreades |Bieb. |Մանուշակ Ղրիմի| | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Violaceae |Viola |parvula |Tineo |Մանուշակ | | | |
| | | | |մանրիկ | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Vitaceae |Vitis |sylvestris |C.C. Gmel.|Խաղող | |3| |
| | | | |անտառային | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Zygophylla- |Tribulus|terrestris |L. |Տատաշ փռվող | | | |
|ceae | | | | | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Zygophylla- |Zygophyl|atriplicoides|Fisch. et |Զուգատերև | | | |
|ceae |lum | |Mey. |թելանման | | | |
|_____________|________|_____________|__________|______________|__|_|_____|
|Zygophylla- |Zygophyl|fabago |L. |Զուգատերև | | | |
|ceae |lum | | |սովորական | | | |
._________________________________________________________________________.
ՑԱՆԿ 2. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԱՆՈՂՆԱՇԱՐ ԿԵՆԴԱՆԻՆԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԻ
Odonata
Aeshnidae
Aeshna mixta-Գեղարդ, Գառնի, Գողտ
A. isosceles-Սարայբուլախ, Ասնի
Cordulegasteridae
Cordulegaster insignis-Սարայբուլախ
Libellulidae
Orthetrum brunneum-Սարայբուլախ
O. coerulescens anceps-Սարայբուլախ
Pontala flavescens-Գառնի
Sympetrum pedemontanum-Գողտ
Lestidae
Sympecma paedisca-Գառնի
Blattoptera
Polyphagidae
Polyphaga aegyptiaca-Խոսրովի անտառ
Arenivaga livida-կիսաանապատներ
Blattellidae
Phyllodromica polita -Գառնի
Mantoptera
Mantidae
Mantis relogiosa-կիսաանապատներ
Hierodula transcaucasica-կիսաանապատներ
Phasmoptera
Lonchodidae
Ramulus nana-կիսաանապատներ
Orthoptera
Bradyporidae
Bradyporus dilatatus-Գառնի-Ագարակ լեռնատափաստանային գոտի 1800-2100 մ
Tettigoniidae
Leptophyes albovittata-ամենուր Գառնի գետի ակունքից սկսած
Isophya schneideri-Գեղարդ
Poecilimon similis-Խոսրովի անտառ, խոնավ տարածքներ, խիտ անտառներ
Conocephalus discolor-Արարատ
Pezodrymadusa magnifica-Վեդի
Tettigonia viridissima-Գառնի
T. caudata-Խոսրովի անտառ մինչև 2500 մ
Gampsocleis schelkovnikovae-Արաքսի հովիտ, կիսաանապատային լանդշաֆտներ
Deoticus verrucivorus annaelisae-Գառնի, քսերոֆիլ բուսականությամբ, լեռնային լանջեր
D. albifrons-Գառնի
Medecticus assimilis-Խոսրովի անտառի չոր քարքարոտ վայրեր, կիսաանապատներ
Platycleis affinis-Արարատ, չոր բիոտոպներ, մինչև 1820 մ
Incertana persica-Գեղարդ
Uvarovistia satunini-Գեղարդ, Խոսրովի անտառ
Saga ephippigera-Գեղարդ-Սարանիստ, Գառնի-Ամենափրկիչ, լեռնատափաստանային գոտի
Tetrigidae
Paratetrix uvarovi-Գեղարդ, Գառնի
Acrididae
Calliptamus italicus-ամենուր
C. tenuicercis-ամենուր, քսերոֆիլ, քարքարոտ բիոտոպներ, չոր լանջեր, կիսաանապատներ
C. barbarus cephalotes-ամենուր
Metromerus coetesyriensis angustus-ամենուր, օշինդրային բուսականությամբ տարածքներ
Thisoicetrinus pterostichus-ամենուր, կիսաանապատային գոտի, հարուստ խիտ խոտածածկով
Eyprepocnemis plorans-Վեդի, խոնավ բիոտոպներ կայուն բուսածածկով
Pyrgomorpha conica-Խոսրով, Արաքսի հովիտ
P. guentheri-Վեդի
Eremopeza festiva-Վեդի
Chorthippus macrocerus-Արաքսի հովիտ, լայն տարածված
Aiolopus thalassinus-Վեդի
Oedaleus decorus-Արաքսի հովիտ
Pyrgodera armata-Վեդի, կիսաանապատներ-օշինդրային, գազերով և տափաստանային բուսականությամբ ծածկված տարածքներ
Brunerella mirabilis-Ազատ, Գառնի գետերի երկայնքով
Miocertus wagneri-Արաքսի հովիտ, լայն տարածված. ավազաաղուտային տեղամասեր մինչև 1000 մ
Oedipoda caerulescens-ամենուր, կիսաանապատներ, անտառ, քարքարոտ, ավազակավային տեղամասեր, լեռնատափաստանային և լեռնաքսերոֆիտ բուսականությամբ ծածկված
O. schochi-ամենուր, բացի մեզոֆիլ և կավային քարքարոտ տեղամասեր
Heliopteryx humeralis-Արաքսի հովիտ, կիսաանապատներ, քարքարոտ տարածքներ
Sphingonotus rubescens-Վեդի, կիսաանապատներ, քսերոֆիտ, ավազակավային
Sph. pilosus-Վեդի, կիսաանապատներ, քարքարոտ տարածքներ քսերոֆիտ բուսածածկով
Sph. coerulipes-Արաքսի հովիտներ կիսաանապատներ, նախալեռնային, չոր քիչ քարքարոտ տարածքներ քսերոֆիտ բուսականությամբ
Sphingonotus coerulipes djakonovi-Խոսրովի անտառ, կիսաանապատներ, տարածքներ քսերոֆիտ բուսականությամբ
Leptipternis gracilis-Վեդի, կիսաանապատներ, ավազակավային տարածքներ,
Gryllidae
Pteronemobius concolor-կիսաանապատներ, ափամերձ, խոնավ տարածքներ
Tartatogryllus tartarus tartarus-կիսաանապատներ, աղուտներ
T. burdigalensis-կիսաանապատներ, աղուտներ
Melanogryllus desertus-ամենուր, եղեգնուտ
Turanogryllus lateralis-կիսաանապատներ, աղուտներ
Trydactilidae
Tridactilus variegatus-Գոռովան կիսաանապատային լանդշաֆտներ
Dermaptera
Labiduridae
Labidura riparia-անտառ
Homoptera
Dalphacidae
Calligypona albostriata-Արաքսի հովիտ
Cicadidae
Cicadtra hyalina-Արաքսի հովիտ
Cicadellidae
Cicadella viridis-ամենուր
Kyboasca bipunctata-Արաքսի հովիտ
Typhlocyba rosae-ամենուր
Zygina salina-ամենուր
Aphalaridae
Agonoscena succincia-ամենուր
Coploscenia aliena-Արաքսի հովիտ
C. araxis-Արաքսի հովիտ
C. kiritschenkoi-Արաքսի հովիտ
Psyllidae
Pachypsylloides turkestanicus-Վեդի
Eremopsylloides amirabilis-Վեդի
Triozidae
Trioza albiventris-Արաքսի հովիտ
T. berbericola-Արաքսի հովիտ
T. brassicae-ամենուր
T. magnisetosa-Արաքսի հովիտ
T. rhamni-Գեղարդ
T. scotii-Արաքսի հովիտ
Coleoptera
Harpalidae-1-1
Dytiscidae-6-7
Gyrinidae-2-2
Carabidae-35-114
Bembidion menetriesi-մեզոֆիլ տարածքներ
Ditomus obscurus-Խոսրովի անտառ
Acinopus laevigotus-չոր լանջեր
Diachromus germanus-Գառնի
Dromius linearis-Խոսրովի անտառ
Hydraenidae-2 -4
Hydraena armeniaca -Գեղարդ
H.pygmaea -Գեղարդ
Hydrophilidae-10 -15
Cercyon alpinus-գոմաղբային հողեր
Cymbiodyta marginella-ծաղկող բույսերի վրա
Chaetarthria seminulum -գետերի հուներում
Histeridae-5-20
Gnathoncus cepratus-Խոսրովի անտառ
Hister lugubris-Գառնի, Գողտ
Cholevidae -3-6
Catopsimorphus michoni-Վեդի
Leiodidae -1 -1
Colonidae -1 -1
Silphidae -5-9
Staphylinidae-36-64
Omalium ferrugineum -Գեղարդ, Խոսրովի անտառ
Lesteva punctata-Գեղարդ, Գառնի
Oxytelus fairmairei-Գեղարդ
Stenus ganglbaueri-Գառնի
Mycetoporus comletus-Խոսրովի անտառ
Atheta differens-Գեղարդ
A. nigra-Գեղարդ
A. mediocris-Գեղարդ
Haploglossa picipennis-Խոսրովի անտառ, վայրի թռչունների բներ
Aleochara fugas-Խոսրովի անտառ-Վեդի, ավազի մեջ բներում
Philonthus politus-Խոսրովի անտառ
Staphylinus caesareus-Գեղարդ
Scydmaenidae-1-1
Pselaphidae-5-5
Clociger antonae-Խոսրովի անտառ
Scarabaeidae -28-102
Trox hipidius-Խոսրովի անտառ
Oniticellus festivus -Ողջաբերդ
Aphodius praeustus-Վեդի
Glaphyrus micans-Վեդի
Epicometis spinifrons-Գեղարդ, Վեդի
Pharaonus caucasicus-Վեդի
Rhisotrogus fallax-Գեղարդ, Խոսրովի անտառ
Rh. arcilobis-Գեղարդ, Խոսրովի անտառ
Rh. obenbergeri-Գեղարդ, Խոսրովի անտառ
Tanyproctus vedicus-Խոսրովի անտառ, Վեդի
Pseudopachydema medvedevi-Գառնի
Limnichidae-1-1
Elmidae-2-2
Elateridae-10-30
Cidnopus villiger-Գեղարդ, Խոսրովի անտառ
Zorochrus alysidotus-Խոսրովի անտառ
Cardiophorus pseudogramineus-Գեղարդ, Խոսրովի անտառ և Ռինդում
C.megathorax-Գեղարդ, Խոսրովի անտառ, Մեղրի
C.nigratissimus-Գեղարդ, Խոսրովի անտառ, Մեղրի
Cardiophorus araxicola-Խոսրովի անտառ (Գոռովան)
Paracardiophorus permodicus-Գոռովան, Մեղրի
Buprestidae-16-71
Julodella globithorax-Խոսրովի անտառ (Գոռովան)
Perotis cupreata-Խոսրովի անտառ (Գոռովան)
P.lugubris-Խոսրովի անտառ (Գոռովան)
Sphenoptera rauda-Վեդի
Sph.chosrovica-Խոսրովի անտառ (Գոռովան)
Sph. Khnzoriani-Խոսրովի անտառ (Գոռովան)
Sph.rauca-Գառնի
Sph. dolens-Վեդի
Sph. exarata-Վեդի
Trachys splendidula-Խոսրովի անտառ
Helodidae-1-1
Lampyridae-1-1
Lycidae-1-1
Cantharidae-1-3
Cantharis rufimana-Գեղարդ, Գառնի
Tenebrionidae-19-26
Helops bogatschevi-Խոսրովի անտառ (Գոռովան)
Adelphinus ordubadensis-Վեդի
Pimelia cursor-Վեդի
Artrodosis globosa-Վեդի
Alleculidae-3-6
Omophlus laciniatus-Գեղարդ
O.curtulus-Գառնի
Lagriidae-1-1
Pyrochoridae-2- 2
Oedemeridae-2-5
Anthicidae-3-10
Leptaleus chaudoiri-Գեղարդ
Anthicus mediobrunneus-Վեդի
A.longicollis-Գեղարդ
A.transversalis-Վեդի
A.ornatus-Վեդի
A. niger-Գառնի
A. nicolasi-Վեդի
A. picipes-Գառնի
Meloidae-8-32
Mylabris concolor-Խոսրովի անտառ
Lytta manatriesi-Գողտ
Zonitis sexmaculata-Վեդի
Z. fulvipennis-Գեղարդ
Apalus erevanensis-Խոսրովի անտառ
Rhipiphoridae-3-3
Ptilophorus dufouri-Գեղարդ
Macrosiagon bimaculata-Գառնի
Rhipiphorus subdipterus-Վեդի
Mordellidae-1-4
Anaspidae-1-2
Melandryidae-2-2
Neogonus hampei-Խոսրովի անտառ
Mycetophagidae-2-2
Colydiidae-4-4
Aglenus brunneum-Վեդի
Orthocerus crassicornis-Վեդի Peltigera
Myrmechyxenus picinus-Խոսրովի անտառ
Corylophidae-1- 1
Rhizophagidae-1-2
Monotoma inseriata-Վեդի
M. seriata-Վեդի
Nitidulidae-6-14
Cucujidae-4-4
Erotylidae-3-10
Endomychidae-1-1
Coccinellidae-16-25
Dermestidae-5-12
Melyridae-4-12
Dasytidae-6-7
Cleridae-5-8
Chrysomelidae-33-108
Bruchidae-4-17
Cerambycidae-40-107
Bruchellidae-2-4
Attelabidae-3-8
Curculionidae-52-193
Araxia mucronata-Գողտ
Ulobaris loricata-Գոռովան
Ipidae-9-15
Lyctidae-1-1
Bostrichidae-2-2
Ptinidae-7-11
Lepidoptera
Aegeriidae
Synanthedon myopaeformis-Արաքսի հովիտ
Tortricidae
Pandemis chondrillana-ամենուր
Notocelia roaecolama-Գեղարդ
N. suffusana-Գեղարդ
Gypsonoma minutana-ամենուր
Croeidorema plejana-Արաքսի հովիտ
Hedya variegana-ամենուր
Gracilariidae
Lithcolletis populifoliella-Արաքսի հովիտ
Plutellidae
Cerostoma persicella-Արաքսի հովիտ
Plutella maculipennis-ամենուր
Hymonomeutidae
Hymonomeuta mahalebella-Գեղարդ
H. padellus-Արաքսի հովիտ
Lyonetia clerckelia-ամենուր
Gelechiidae
Pectinophora malvella-ամենուր
Anacampsis populella-Արաքսի հովիտ
Anarsia eleagnella-Արաքսի հովիտ
Pyralidae
Platyedra vilella-ամենուր
Galleria melonella-ամենուր
Achroia grisella -
Eurhodope legatella-ամենուր
Salebria semirubella-Արաքսի հովիտ
Phycita nephodeella-Խոսրովի անտառ
Ph. pedisignella-Գեղարդ և Երևան
Geometridae
Timandra amata-ամենուր
Erannis bajaria-Խոսրովի անտառ և Եղեգնաձոր, Իջևան, Կապան
E. declinatus-Գառնի, Գողտ, Գեղարդ
E. marginaria-Խոսրովի անտառ
Synopsis sociaria-Գառնի
Tophrina arenacearia -Արաքսի հովիտ
Epirrhoe avetianae-Խոսրովի անտառ
Odontognohos zacharia-Խոսրովի անտառ
Cymatophoridae
Malacosoma neustria-ամենուր
M. parallela-ամենուր
Lymantriidae
Lymantria dispar-ամենուր
Euproctis chrysorrhoea-ամենուր
Apatelidae
Apatela rumicis-Արաքսի հովիտ
A.tridens-Արաքսի հովիտ
Subacronicta megacephala-Արաքսի հովիտ
Noctuidae
Euxoa conspicua-ամենուր
E. distincta-ամենուր
E. tomeza-Արաքսի հովիտ
Agrotis crassa-Արաքսի հովիտ
A.obesa-Արաքսի հովիտ
Ogygia flammatra-Արաքսի հովիտ
Allophyes asiaticus-Արաքսի հովիտ
Melicreptria scutosa-Արաքսի հովիտ
Rodocleptria incarinata-Արաքսի հովիտ
Tarache lucida-Արաքսի հովիտ
Catocala hymenea-Արաքսի հովիտ
Parallelia stolida-Արաքսի հովիտ
Clytia syriaca-Արաքսի հովիտ
Leucanitis caucasica-Արաքսի հովիտ
L. flexiosa-Արաքսի հովիտ
Scoliopteryx labatrix-Արաքսի հովիտ
Nymphalidae
Melithea vedica-Խոսրովի անտառ
Arctiidae
Oenistis quadra-Արաքսի հովիտ
Oenogyna laewii-Արաքսի հովիտ
Callimorpha quadripunctata-Խոսրովի անտառ
C. dominula-Խոսրովի անտառ
Utetheisa pulchella-Խոսրովի անտառ
Axiopoena maura-Խոսրովի անտառ
Papilionidae
Papilio machaon-Խոսրովի անտառ
P. alexanor-Խոսրովի անտառ
Iphiclides podalirius-Խոսրովի անտառ
Sphingidae
Rethera komarovi-Հացավան, Գառնի
Diptera -
Simuliidae
Eusimulium garniense -գետի ավազան Ազատ, Գառնի-Գողտ
Eus. zakhariense-Գողտ, աղբյուր Ջրվեժում և հանրապետության հյուիսային շրջաններում
Eus. paucicuspis-Ջրվեժ
Obuchovia popovae popovae -Ազատ գետ, Գեղարդ
Tetisimulium condici-Ազատ գետ, Ողջաբերդ, Խոսրովի անտառ
Simulium (Odagmia) ornatum caucasicum-Ողջաբերդ
S. ornatum cisalpinum-Ողջաբերդ, Ազատ գետ, Գառնի
S. fontanum-Ազատ գետ, Գառնի, Գողտ
S. variegatum-գետ Խոսրովագետ
Asilidae
Amphis betelus-աղուտային կիսաանապատներ
Saropogon genuculatus-Արաքսի հովիտ, ավազուտային անապատներ
Ctenota armeniaca -Արաքսի հովիտ, կիսաանապատներ
Ommatius stackelbergi-կիսաանապատներ
Antiphrisson anushae-Նախալեռնային չոր տեղամասեր Սարայբուլախ
Dysmachus praemorsus-ամենուր, լեռնային տափաստաններ կիսաանապատներ
Neomochtherus nairicus-Արաքսի միջին հոսանքի անապատներ
N. perplexus-տափաստանային և Արաքսի միջին հոսանքի անապատներ
N. urartorum-լեռնային չորասեր լանջեր Արաքսի հովտում
Hymenoptera
Apidae
Bombus handlirschianus -լեռնատափաստանային և մարգագետնային լանդշաֆտներ (Կովկաս)
B. persicus-լեռնատափաստանային և մարգագետնային լանդշաֆտներ (Կովկաս)
B. daghestanicus-լեռնատափաստանային և մարգագետնային լանդշաֆտներ (Կովկաս)
B. simulatilis-լեռնատափաստանային և մարգագետնային լանդշաֆտներ (Կովկաս)
B. tristis inspidus-լեռնատափաստանային և մարգագետնային լանդշաֆտներ (Կովկաս)
B. zonatius -լեռնատափաստանային և մարգագետնային լանդշաֆտներ (Եվրոպա և Կովկաս)
B. argillaceus լեռնատափաստանային և մարգագետնային լանդշաֆտներ, նոսրանտառներ ընդգրկված ՍՍՀՄ կարմիր գրքում
B. armeniacus-լեռնատափաստանային և մարգագետնային լանդշաֆտներ, ընդգրկված ՍՍՀՄ կարմիր գրքում
B. soroeensis laetus-անտառային հողերում և մարգագետիններում սովորական է
B. agrorum-լեռնատափաստանային և լեռնաանտառային լանդշաֆտներ, նոսրանտառներ
B. apollineus-լեռնաանտառային լանդշաֆտներում սովորական է
B. cazurroi-լեռնաանտառային և լեռնատափաստանային լանդշաֆտներում սովորական է
B.incertus-լեռնատափաստանային և մարգագետնային լանդշաֆտներ
B. jonellus-լեռնատափաստանային և մարգագետնային լանդշաֆտներ, (ողջ Կովկասում` Վրաստան և Հայաստան
Psithyrus maxilossus-լեռնատափաստանային լանդշաֆտներում սովորական է
Apis mellifera-ամենուր Խոսրովի անտառում
Mollusca-62
Astartida
Pisidiidae
Musculium hungaricum -դանդաղ հոսքով լճակներում
Physidae
Physella acuta-Խոսրովում և Էջմիածնում /ջրամբարներում և գետակներում/
Limacidae
Vitrinoides florenskii-Գառնի-Խոսրով և Էջմիածին /քարացրոններ և ժայռեր/
Enidae
Imparietula tetrodon-Գառնի, Խոսրով, Լոռի, Ապարան, Սևան, Վայոց Ձոր /տափաստանային լանջեր/
Neritidae
Thedoxus pallasi-Խոսրով և Էջմիածին, Մեղրի-կիսաանապատային գոտու արագահոս գետեր
Helicidae
Levantina escheriana-Խոսրով, Վայոց Ձոր ժայռեր
Bythyniidae
Shadinia terpoghassiani-Խոսրով, Էջմիածին, Ապարան /գետեր և լճակներ/
Sh. akramowskii-Խոսրով, Էջմիածին
Pupillidae
Pupilla bipapulata-Գառնի-Խոսրով, Վայոց Ձոր, Գորիս-քսերոֆիլ նոսրանտառներ
ՑԱՆԿ 3. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԿԱԹՆԱՍՈՒՆՆԵՐԻ
._________________________________________________________________________.
|Ընտանիք |Ցեղ | Տեսակ |Հեղինակ- |Հայերեն |Ռ |Խ|I|Կ|Մեկնա|
| | | |ներ |անվանումը |ու|ո|U|ա|բանու|
| | | | | |ս |ս|C|ր|թյուն|
| | | | | |ե |ր|N|մ|ներ |
| | | | | |ր |ո| |ի| |
| | | | | |ե |վ| |ր| |
| | | | | |ն | | | | |
| | | | | | | | |գ| |
| | | | | |ա | | |ի| |
| | | | | |ն | | |ր| |
| | | | | |վ | | |ք| |
| | | | | |ա | | | | |
| | | | | |ն | | | | |
| | | | | |ու| | | | |
| | | | | |մ | | | | |
| | | | | |ը | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Erinacedae |Erinaceus |concolor |Martin, |Սպիտակափորն| |+| | | |
| | | |1838 |ոզնի | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Hemiechi- |auritus |Gmelin, |Լայնականջ | | | |+| |
| |nus | |1770 |ոզնի | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Talpidae |Talpa |levantis |Thomas, |Փոքր խլուրդ| | | | | |
| | | |1906 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Soricidae |Crocidura |suaveolens |Pallas, |Փոքր | | | | |din- |
| | | |1811 |սպիտակատամ | | | | |niki |
| | | | |սրընչակ | | | | |? |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Crocidura |gueldensta- |Pallas, |Կովկասյան | | | | | |
| | |edti | 1811 |երկարագի | | | | | |
| | | | |սպիտակատամ | | | | | |
| | | | |սրընչակ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Crocidura |leucodon |Hermann, |Սպիտակափոր | | | | |persi|
| | | |1780 |սպիտակատամ | | | | |ca ? |
| | | | |սրընչակ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Sorex |volnuchini |Ognev, |Վոլնուխինի | | | | | |
| | | |1922 |գորշատամ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Sorex |raddei |Satunin, |Ռադդեի | | | | | |
| | | |1895 |գորշատամ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Sorex |satunini |Ognev, |Սատունինի | |+| | | |
| | | |1922 |գորշատամ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Crocidura |pergrisea= |Miller, |Լեռնաին | | | | |Հայ- |
| | |armenica |1913 |սպիտակատամ | | | | |կական|
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Neomys |teres |Satunin, |Կուտորա | |+| | | ? |
| | |(schelkovni-|1913 |(Շելկովնի- | | | | | |
| | |kovi) | |կովի) | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Rhinolop- |Rhinolop- |megelyi |Matschie, |Մեհելիի | |+|+|+| |
|hidae |hus | |1901 |պայտաքիթ | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Rhinolop- |euryale |Blasius, |Հարավային | | |+|+| |
| |hus | |1853 |պայտաքիթ | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Rhinolop- |ferrumeguin-|Schreber, |Մեծ | |+| | | |
| |hus |um |1774 |պայտաքիթ | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Rhinolop- |hipposideros|Bechstein,|Փոքր | |+|+| | |
| |hus | |1800 |պայտաքիթ | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Rhinolop- |lasii |Peters, |Միջերկրածո-| | | | | |
| |hus | |1867 |վային | | | | | |
| | | | |պայտաքիթ | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Vespertili-|Myotis |blythi |Tomes, |Սրականջ | |+| | | |
|onidae | | |1857 |գիշերային | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Myotis |nattereri |Kuhl, 1818|Նատերերի | | | |+| |
| | | | |գիշերային | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Myotis |araxenus |Dahl |god ? | |+| | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Myotis |schaubi |Kormos, |Շաուբիի | | |+| | |
| | | |1934 |գիշերաին | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Myotis |sevanicus | |aft, god ? | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Myotis |emarginatus |Geoffroy, |Եռագույն | | |+| | |
| | | |1806 |գիշերային | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Myotis |mystacinus |Kuhl, |Բեղլու | | | | | |
| | | |1819 |գիշերային | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Miniopte- |schreibersi |Kuhl, |Սովորական | |+| |+| |
| |rus | |1819 |երկարաթև | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Plecotus |auritus |Linnaeus, |Լայնականջ | | | | | |
| | | |1758 |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Plecotus |austriacus |Fischer, | | | | | | |
| | | |1829 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Barbaste- |barbastellus|Schreber, | | | |+| | |
| |lla | |1774 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Barbaste |leucomelas |Cretzschma| | |+| |+| |
| |lla | |1826 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Nyctalus |noctula |Schreber, |Շիկակարմիր | | | | | |
| | | |1774 |իրիկնային | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Nyctalus |leisleri |Kuhl, 1818|Փոքր | | | | | |
| | | | |իրիկնային | | | | | |
| | | | |չղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Hypsugo |savii |Bonaparte,| | | | | | |
| | | |1837 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Pipistre- |kuhli |Kuhl, |Միջերկրածո | |+| | | |
| |llus | |1819 |վային չղջիկ| | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Pipistre- |nathusii |Keyserling| | |+| | | |
| |llus | |et Blasius| | | | | | |
| | | |1839 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Pipistre- |pipistrellus|Schreber, |Գաճաճ չղջիկ| |+| | | |
| |llus | |1774 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Vesperti- |murinus |Linnaeus, | | | | | | |
| |lio | |1758 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Eptesicus |serotinus |Schreber, |ՈՒշաթռիչք | |+| | | |
| | | |1774 |մշկաչղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Eptesicus |bottae |Peters, |Անապատային | |+| | | |
| | | |1869 |մշկաչղջիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Tadarida |teniotis |Rafinesque|Լայնականջ | | | |+| |
| | | |1814 |ծալքաշուրթ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Leporidae |Lepus |europaeus |Pallas, |Նապաստակ | |+| | | |
| | | |1778 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Bovidae |Capra |aegagrus |Erxleben, |Բեզոարյան | |+|+|+| |
| | | |1777 |այծ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Ovis |orientalis |Gmelin, |Մուֆլոն | |+|+|+|amm. |
| | | |1774 | | | | | |gmel |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Cervidae |Cervus |elaphus |Linnaeus, |Ազնիվ եզջեր|ւ | | | |elap.|
| | | |1758 | | | | | |maral|
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Capreolus |capreolus |Linnaeus, |Այծյամ | | | | | |
| | | |1758 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Suidae |Sus |scrofa |Linnaeus, |Վայրի խոզ | |+| | | |
| | | |1758 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Mustelid |Martes |foina |Erxleben, |Քարակզաքիս | |+| | | |
|ae | | |1777 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Vormela |peregusna |Guldensta-|Խայտաքիս | |+| |+| |
| | | |edt, 1770 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Mustela |nivalis |Linnaeus, |Աքիս | |+| | | |
| | | |1766 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Meles |meles |Linnaeus, |Գորշուկ | |+| | | |
| | | |1758 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Lutra |lutra |Linnaeus, |Ջրասամույր | |+|+|+|Kh,? |
| | | |1758 | | | | | |Sh,? |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Hyaenidae |Hyaena |hyaena |Linnaeus, |Բորենի | | | | | |
| | | |1758 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Ursidae |Ursus |arctos |Linnaeus, |Գորշ արջ | |+| |+|Syri-|
| | | |1758 | | | | | |acus |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Canidae |Canis |lupus |Linnaeus, |Գայլ | |+| | | |
| | | |1758 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Canis |aureus |Linnaeus, |Չախկալ | | | | | |
| | | |1758 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Vulpes |vulpes |Linnaeus, |Սովորական | |+| | | |
| | | |1758 |աղվես | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Felidae |Felis |silvestris |Schreber, |Անտառային | |+| |+| |
| | | |1777 |կատու | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Felis |libyca |Forster, |Տափաստանա- | |+| | | |
| | | |1780 |յին կատու | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Felis |chaus |Guldensta-|Եղեգնակատու| |+| | | |
| | | |edt, 1776 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Otocolobus|manul |Pallas, |Մանուլ | |+| |+|Kh,? |
| | | |1776 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Lynx |lunx |Linnaeus, |Լուսան | |+| | | |
| | | |1758 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Pantera |pardus |Linnaeus, |Հովազ | |+|+|+| |
| | | |1758 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Sciuridae |Sciurus |anomalus |Gmelin, |Պարսկական | | | | | |
| | | |1778 |սկյուռ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Spermophi |xsanthoprym-|Bennet, |Փոքրասիական| | | | | |
| |lus |nus |1835 |գետնասկյուռ| | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Gliridae |Myoxus |glis |Linnaeus, |Մեծ քնամոլ | | | | | |
| | | |1766 |(շիկառնետ) | | | | | |
| | | | |(պոլչոկ) | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Dryomys |nitedula |Pallas, |Անտառային | |+| | | |
| | | |1778 |քնամոլ | | | | | |
| | | | |(քնամուկ) | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Hystricidae|Hystrix |indica |Kerr, |Մացառախոզ | |+| |+| |
| | | |1792 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Myocastori-|Myocastor |coypus |Molina, |Ճահճակուղբ | | | | | |
|dae | | |1782 |(նուտրիա) | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Sminthidae |Sicista |armenica |Sokolov et|Հայկական | | |+|+| |
| | | |Baskevich,|մկնիկ | | | | | |
| | | |1988 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Allactagi- |Allactaga |euphratica |Thomas, |Լեռնային | |+| | | |
|dae | | |1881 |ճագարամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Allactaga |elater |Lichtens- |Փոքր | |+| | | |
| | | |ten, 1825 |ճագարամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Spalacidae |Nannospa- |nehringi |Satunin, |Ներինգի | | | | | |
| |lax | |1898 |կուրամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Cricetidae |Cricetulus|migratorius |Pallas, |Գորշ | |+| | | |
| | | |1773 |համստերիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Mezocrice-|brandti |Nehring, |Փոքրասիական| |+| | | |
| |tus | |1898 |համստեր | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Ellobius |utescens |Thomas, |Անդրկովկա- | |+| | |լեռնա|
| | | |1897 |սյան | | | | |յին |
| | | | |կուրամկնիկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Ondatra |zibethicus |Linnaeus, |Օնդատրա | | | | |zibe-|
| | | |1766 |(Մուշկառ- | | | | |thica|
| | | | |նետ) | | | | |? |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Arvicola |terrestris |Linnaeus, |Ջրառնետ | |+| | | |
| | | |1758 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Chionomys |nivalis |Martins, |Ջնային | |+| | | |
| | | |1842 |դաշտամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Microtus |daghestani- |Shidlovsky|Դաղստանական| | | | | |
| | |cus |1919 |դաշտամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Microtus |nazarovi |Shidlovsky|Նազարովի | | | | | |
| | | |1938 |դաշտամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Microtus |majori |Thomas, |Թփուտային | |+| | | |
| | | |1906 |դաշտամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Microtus |socialis |Pallas, |Հասարակական| |+| | | |
| | | |1773 |դաշտամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Microtus |schidlovskii|Argyropulo|Շիդլովսկու | | | | | |
| | | |1937 |դաշտամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Microtus |arvalis |Pallas, |Սովորական | |+| | | |
| | | |1778 |դաշտամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Microtus |rossiaemeri-|Ognev, |Արևելաևրո | | | | | |
| | |dionalis |1924 |պական | | | | | |
| | | | |դաշտամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Gerbillidae|Meriones |persicus |Blanford, |Պարսկական | |+| | | |
| | | |1875 |ավազամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Meriones |tristrami |Thomas, |Փոքրասիական| |+| | | |
| | | |1892 |ավազամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Meriones |vinogradovi |Heptner, |Վինոգրադովի| |+| | | |
| | | |1931 |ավազամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Meriones |dahli |Shidlovsky|Դալի | |+|+| | |
| | | |1962 |ավազամուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
|Muridae |Sylvaemus |uralensis |Pallas, |Փոքր | |+| | | |
| | | |1811 |անտառային | | | | | |
| | | | |մուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Sylvaemus |ponticus |Sviridenko|Պոնթեական | |+| | | |
| | | |1936 |(անտառային)| | | | | |
| | | | |մուկ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Mus |macedonicus |Petrov et |Մակեդոնական| |+| | | |
| | | |Ruzic, |մուկ | | | | | |
| | | |1983 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Mus |abbott |Waterhouse|Աբբոտի մուկ| | | | | |
| | | |1837 | | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Rattus |norvegicus |Berkenhout|Մոխրագույն | |+| | | |
| | | |1769 |առնետ | | | | | |
|___________|__________|____________|__________|___________|__|_|_|_|_____|
| |Rattus |rattus |Linnaeus, |Սև առնետ | | | | | |
| | | |1758 | | | | | | |
._________________________________________________________________________.
ՑԱՆԿ 4. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԹՌՉՈՒՆՆԵՐԻ ՆԿԱՐԱԳՐԻ
._________________________________________________________________________.
|Ընտանիք |Ցեղ | Տեսակ |Հեղինակներ|Հայերեն |Ռ |Խ |Կար-|
| | | | |անվանումը |ու|ո |միր |
| | | | | |ս |ս |գիրք|
| | | | | |ե |ր | |
| | | | | |ր |ո | |
| | | | | |ե |վ | |
| | | | | |ն | | |
| | | | | | | | |
| | | | | |ա | | |
| | | | | |ն | | |
| | | | | |վ | | |
| | | | | |ա | | |
| | | | | |ն | | |
| | | | | |ու| | |
| | | | | |մ | | |
| | | | | |ը | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ANATIDAE |Anser |anser |(Linnaeus,|Մոխրագույն | |? |ՌԱ |
| | | |1758) |սագ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ANATIDAE |Tadorna |tadorna |(Linnaeus,|Խայտաբադ | |պ |ՌԱ |
| | | | 1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ANATIDAE |Anas |crecca |Linnaeus, |Սուլող մրտիմն| |պ | |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ANATIDAE |Anas |platyrhynchos|Linnaeus, |Կռնչան բադ | |պ | |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PHASIANIDAE |Tetraogal|caspius |(S. G. |Կասպիական | |օ |ՌԱ |
| |lus | |Gmelin, |ձնահավ * | | | |
| | | |1784) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PHASIANIDAE |Alectoris|chukar |(J. E. |Քարակաքավ | |օ | |
| | | |Gray, | | | | |
| | | |1830) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PHASIANIDAE |Perdix |perdix |(Linnaeus,|Մոխրագույն | |օ | |
| | | |1758) |կաքավ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PHASIANIDAE |Coturnix |coturnix |(Linnaeus,|Լոր | |գ | |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PODICIPEDIDAE|Tachybap-|ruficollis |(Pallas, |Փոքր սուզակ | |պ | |
| |tus | |1764) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ARDEIDAE |Ixobry- |minutus |(Linnaeus,|Փոքր ջրցուլ | |պ | |
| |chus | |1766) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ARDEIDAE |Egretta |garzetta |(Linnaeus,|Փոքր սպիտակ | |պ | |
| | | |1766) |տառեղ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ARDEIDAE |Ardea |cinerea |Linnaeus, |Մոխրագույն | |պ | |
| | | |1758 |տառեղ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CICONIIDAE |Ciconia |ciconia |(Linnaeus,|Սպիտակ արագիլ| |բ | |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Pernis |apivorus |(Linnaeus,|Կրետակեր | |գ,|^ |
| | | |1758) | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Milvus |migrans |(Boddaert,|Սև ցին | |գ,|^ |
| | | |1783) | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Gypaetus |barbatus |(Linnaeus,|Մորուքավոր | |պ |ՌԱ |
| | | |1758) |անգղ * | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Neophron |percnopterus |(Linnaeus |Գիշանգղ | |գ,|^ |
| | | |1758) | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Gyps |fulvus |(Hablizl, |Սպիտակագլուխ | |օ |ՌԱ |
| | | |1783) |անգղ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Aegypius |monachus |(Linnaeus,|Սև անգղ | |օ |ՌԱ, |
| | | |1766) | | | |ՄՍՕՊ|
| | | | | | | |/NT |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Circaetus|gallicus |(J. F. |Օձակեր արծիվ | |գ,|ՌԱ |
| | | |Gmelin, | | |պ | |
| | | |1788) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Circus |aeruginosus |(Linnaeus,|Ճահճային | |պ |^ |
| | | |1758) |մկնաճուռակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Circus |cyaneus |(Linnaeus,|Դաշտային | |պ,|ՌԱ |
| | | |1766) |մկնաճուռակ | |զ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Circus |macrourus |(S. G. |Տափաստանային | |պ |ՌԱ |
| | | |Gmelin, |մկնաճուռակ | | |ՄՍՕՊ|
| | | |1771) | | | |/NT |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Circus |pygargus |(Linnaeus,|Մարգագետնային| |պ |ՌԱ |
| | | |1758) |մկնաճուռակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Accipiter|gentilis |(Linnaeus,|Մեծ | |օ,|^ |
| | | |1758) |լորաճուռակ * | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Accipiter|nisus |(Linnaeus,|Լորաճուռակ | |օ,| |
| | | |1758) | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Accipiter|brevipes |(Severtzov|Տյուվիկ * | |գ,|ՌԱ |
| | | |1850) | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Buteo |buteo |(Linnaeus,|Սովորական | |գ,| |
| | | |1758) |ճուռակ * | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Buteo |rufinus |(Cretzschm|Տափաստանային | |օ,| |
| | | |ar, 1827) |ճուռակ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Aquila |pomarina |C. L. |Փոքր արծիվ * | |գ,|^ |
| | | |Brehm, | | |պ | |
| | | |1831 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Aquila |nipalensis |(Hodgson, |Տափաստանային | |պ |ՌԱ |
| | | |1833) |արծիվ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Aquila |chrysaetos |(Linnaeus,|Քարարծիվ | |օ,|ՌԱ |
| | | |1758) | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ACCIPITRIDAE |Hieraae- |pennatus |(J. F. |Գաճաճ արծիվ | |գ,|^ |
| |tus | |Gmelin, | | |պ | |
| | | |1788) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FALCONIDAE |Falco |naumanni |Fleischer,|Տափաստանային | |գ |ՌԱ, |
| | | |1818 |հողմավար բազե| |?,|ՄՍՕՊ|
| | | | | | |պ |/VU |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FALCONIDAE |Falco |tinnunculus |Linnaeus, |Սովորական | |գ,| |
| | | |1758 |հողմավար բազե| |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FALCONIDAE |Falco |subbuteo |Linnaeus, |Արտույտաբազե | |գ | |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FALCONIDAE |Falco |eleonorae |(Genռ, |Էլեոնորայի | |ս | |
| | | |1839) |բազե * | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FALCONIDAE |Falco |biarmicus |Temminck, |Միջերկրածո- | |օ |ՌԱ |
| | | |1825 |վյան բազե | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FALCONIDAE |Falco |cherrug |J.E. Gray,|Բալոբան | |? |ՌԱ, |
| | | |1834 | | | |ՄՍՕՊ|
| | | | | | | |/EN |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FALCONIDAE |Falco |peregrinus |Tunstall, |Սապսան | |օ |ՌԱ |
| | | |1771 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|RALLIDAE |Gallinula|chloropus |(Linnaeus,|Եղեգնահավ | |գ,| |
| | | |1758) | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|GRUIDAE |Grus |grus |(Linnaeus,|Մոխրագույն | |պ |ՌԱ |
| | | |1758) |կռունկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|GRUIDAE |Grus |virgo |(Linnaeus,|Գեղանի | |պ |^ |
| | | |1758) |կռունկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CHARADRIIDAE |Charadri-|dubius |Scopoli, |Փոքր քարադր | |գ | |
| |us | |1786 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SCOLOPACIDAE |Calidris |minuta |(Leisler, |Ճնճղուկ | |պ | |
| | | |1812) |ավազակտցար | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SCOLOPACIDAE |Gallinago|gallinago |(Linnaeus,|Մորակտցար | |բ,| |
| | | |1758) | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SCOLOPACIDAE |Scolopax |rusticola |Linnaeus, |Անտառակտցար | |պ | |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SCOLOPACIDAE |Tringa |ochropus |Linnaeus, |Սևուկ կտցար | |բ,| |
| | | |1758 | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SCOLOPACIDAE |Tringa |glareola |Linnaeus, |Ֆիֆի | |բ,| |
| | | |1758 | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SCOLOPACIDAE |Actitis |hypoleucos |(Linnaeus,|Սպիտակավիզ | |գ | |
| | | |1758) |կտցար | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|LARIDAE |Larus |armenicus |Buturlin, |Հայկական որոր| |բ |ՌԱ |
| | | |1934 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PTEROCLIDIDAE|Pterocles|orientalis |(Linnaeus,|Սևափոր դռլոն| |բ |^ |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PTEROCLIDIDAE|Pterocles|alchata |(Linnaeus,|Սպիտակափոր | |ս | |
| | | |1766) |դռլոն | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|COLUMBIDAE |Columba |livia |J. F. |Թխակապույտ | |օ | |
| | | |Gmelin, |աղավնի | | | |
| | | |1789 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|COLUMBIDAE |Columba |oenas |Linnaeus, |Հոբալ | |օ | |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|COLUMBIDAE |Columba |palumbus |Linnaeus, |Անտառային | |օ | |
| | | |1758 |աղավնի | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|COLUMBIDAE |Streptope|turtur |(Linnaeus,|Սովորական | |գ | |
| |lia | |1758) |տատրակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|COLUMBIDAE |Streptope|senegalensis |(Linnaeus,|Փոքր | |օ | |
| |lia | |1766) |տատրակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CUCULIDAE |Clamator |glandarius |(Linnaeus,|Փուփուլավոր | |ս | |
| | | |1758) |կկու | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CUCULIDAE |Cuculus |canorus |Linnaeus, |Սովորական | |գ | |
| | | |1758 |կկու | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|STRIGIDAE |Otus |scops |(Linnaeus,|Եվրոպական | |գ | |
| | | |1758) |բվիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|STRIGIDAE |Bubo |bubo |(Linnaeus,|Բվեճ | |օ |^ |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|STRIGIDAE |Athene |noctua |(Scopoli, |Տնային բվիկ | |օ | |
| | | |1769) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|STRIGIDAE |Strix |aluco |Linnaeus, |Անտառաբու | |? |^ |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|STRIGIDAE |Asio |otus |(Linnaeus,|Ականջավոր բու| |օ | |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|STRIGIDAE |Aegolius |funereus |(Linnaeus,|Թավշաոտ | |օ |ՌԱ |
| | | |1758) |բու | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CAPRIMULGIDAE|Caprimul-|europaeus |Linnaeus, |Սովորական | |գ | |
| |gus | |1758 |այծկիթ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|APODIDAE |Apus |melba |(Linnaeus,|Սպիտակափոր | |գ | |
| | | | 1758) |մանգաղաթև | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|APODIDAE |Apus |apus |(Linnaeus,|Սև | |գ,| |
| | | |1758) |մանգաղաթև | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ALCEDINIDAE |Alcedo |atthis |(Linnaeus,|Երկնագույն | |օ | |
| | | |1758) |ալկիոն | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MEROPIDAE |Merops |apiaster |Linnaeus, |Ոսկեգույն | |գ,| |
| | | |1758 | մեղվակեր | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CORACIIDAE |Coracias |garrulus |Linnaeus, |Ներկարար | |գ |ՄՍՕՊ|
| | | |1758 | | | |/NT |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|UPUPIDAE |Upupa |epops |Linnaeus, |Հոպոպ | |գ | |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PICIDAE |Jynx |torquilla |Linnaeus, |Վիզգցուկ | |պ | |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PICIDAE |Dendroco-|major |(Linnaeus,|Խայտաբղետ | |օ | |
| |pos | |1758) |փայտփոր | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PICIDAE |Dendroco-|syriacus |(Hemprich |Սիրիական | |օ | |
| |pos | |et |փայտփոր | | | |
| | | |Ehrenberg,| | | | |
| | | |1833) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PICIDAE |Dendroco-|medius |(Linnaeus,|Միջին | |օ | |
| |pos | |1758) |փայտփոր | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PICIDAE |Dendroco-|minor |(Linnaeus,|Փոքր | |օ | |
| |pos | |1758) |փայտփոր | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ALAUDIDAE |Melanoco-|bimaculata |(Menetries|Երկբծավոր | |գ | |
| |ryrypha | |1832) |արտույտ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ALAUDIDAE |Calandrel|brachydactyla|(Leisler, |Փոքր | |գ,| |
| |la | |1814) |արտույտ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ALAUDIDAE |Calandrel|rufescens |(Vieillot,|Մոխրագույն | |? | |
| | | |1820) |արտույտ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ALAUDIDAE |Galerida |cristata |(Linnaeus,|Փուփուլավոր | |օ | |
| | | |1758) |արտույտ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ALAUDIDAE |Lullula |arborea |(Linnaeus,|Անտառային | |գ | |
| | | |1758) |արտույտ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ALAUDIDAE |Alauda |arvensis |Linnaeus, |Դաշտային | |գ | |
| | | |1758 |արտույտ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ALAUDIDAE |Eremophi-|alpestris |(Linnaeus,|Եղջրավոր | |գ | |
| |la | |1758) |արտույտ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|HIRUNDINIDAE |Riparia |riparia |(Linnaeus,|Առափնյա | |գ | |
| | | |1758) |ծիծեռնակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|HIRUNDINIDAE |Ptyonop- |rupestris |(Scopoli, |Ժայռային | |գ,| |
| |rogne | |1769) |ծիծեռնակ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|HIRUNDINIDAE |Hirundo |rustica |Linnaeus, |Գյուղական | |գ,| |
| | | |1758 |ծիծեռնակ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|HIRUNDINIDAE |Hirundo |daurica |(Linnaeus,|Շիկագոտի | |ս | |
| | | |1771) |ծիծեռնակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|HIRUNDINIDAE |Delichon |urbicum |(Linnaeus,|Քաղաքային | |գ,| |
| | | |1758) |ծիծեռնակ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MOTACILLIDAE |Anthus |campestris |(Linnaeus,|Դաշտային | |գ,| |
| | | |1758) |ձիուկ * | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MOTACILLIDAE |Anthus |trivialis |(Linnaeus,|Անտառային | |գ,| |
| | | |1758) |ձիուկ * | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MOTACILLIDAE |Anthus |pratensis |(Linnaeus,|Մարգագետնային| |գ,| |
| | | |1758) |ձիուկ * | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MOTACILLIDAE |Anthus |spinoletta |(Linnaeus,|Լեռնային | |օ | |
| | | |1758) |ձիուկ * | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MOTACILLIDAE |Motacilla|flava |(Linnaeus,|Դեղին | |գ,| |
| | | |1758) |խաղտտնիկ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MOTACILLIDAE |Motacilla|citreola |(Pallas, |Դեղնագլուխ | |պ |^ |
| | | |1776) |խաղտտնիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MOTACILLIDAE |Motacilla|cinerea |(Tunstall,|Լեռնային | |օ | |
| | | |1771) |խաղտտնիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MOTACILLIDAE |Motacilla|alba |Linnaeus, |Սպիտակ | |օ | |
| | | |1758 |խաղտտնիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CINCLIDAE |Cinclus |cinclus |(Linnaeus,|Ջրաճնճղուկ | |օ | |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TROGLODYTIDAE|Troglody-|troglodytes |(Linnaeus,|Եղնջաթռչնակ | |օ | |
| |tes | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PRUNELLIDAE |Prunella |modularis |(Linnaeus,|Անտառային | |օ | |
| | | |1758) | նրբագեղիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PRUNELLIDAE |Prunella |ocularis |(Radde, |Խայտաբղետ | |գ | |
| | | |1884) |նրբագեղիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PRUNELLIDAE |Prunella |collaris |(Scopoli, |Ալպիական | |օ | |
| | | |1769) |նրբագեղիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Cercotri-|galactotes |(Temminck,|Շիկապոչ | |գ | |
| |chas | |1820) |սոխակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Erithacus|rubecula |(Linnaeus,|Արշալուսիկ | |օ | |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Luscinia |megarhynchos |C. L. |Հարավային | |գ | |
| | | |Brehm, |սոխակ | | | |
| | | |1831 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Luscinia |svecica |(Linnaeus,|Կապտափող | |գ,|ՌԱ |
| | | |1758) |սոխակ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Irania |gutturalis |(Guerin, |Սպիտակափող | |գ |ՌԱ |
| | | |1843) |սոխակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Phoenicu-|ochruros |(S. G. |Սևուկ | |գ,| |
| |rus | |Gmelin, |կարմրատուտ | |պ | |
| | | |1774) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Phoenicu-|phoenicurus |(Linnaeus,|Սովորական | |գ,| |
| |rus | |1758) |կարմրատուտ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Saxicola |rubetra |(Linnaeus,|Մարգագետնային| |գ,| |
| | | |1758) |չքչքան | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Saxicola |torquatus |(Linnaeus,|Սևագլուխ | |գ,| |
| | | |1766) |չքչքան | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Saxicola |maurus |Pallas, |Հայկական | |գ | |
| | | |1773 |չքչքան * | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Oenanthe |isabellina |(Temminck,|Պարող | |գ | |
| | | |1829) |քարաթռչնակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Oenanthe |oenanthe |(Linnaeus,|Սովորական | |գ,| |
| | | |1758) |քարաթռչնակ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Oenanthe |pleschanka |(Lepechin,|Սևաթիկունք | |պ | |
| | | |1770) |քարաթռչնակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Oenanthe |hispanica |(Linnaeus,|Սևախայտ | |գ,| |
| | | |1758) |քարաթռչնակ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Oenanthe |finschii |(Heuglin, |Սևավիզ | |գ |ՌԱ |
| | | |1869) |քարաթռչնակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Oenanthe |chrysopygia |(De |Շիկապոչ | |գ |ՌԱ |
| | | |Filippi, |քարաթռչնակ | | | |
| | | |1863) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Monticola|saxatilis |(Linnaeus,|Խայտաբղետ | |գ |ՌԱ |
| | | |1766) |քարակեռնեխ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Monticola|solitarius |(Linnaeus,|Կապույտ | |գ |ՌԱ |
| | | |1758) |քարակեռնեխ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Turdus |torquatus |Linnaeus, |Սպիտակախածի | |օ | |
| | | |1758 |կեռնեխ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Turdus |merula |Linnaeus, |Սև կեռնեխ | |օ | |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Turdus |ruficollis |Pallas, |Սևախածի | |ս | |
| | | |1776 |կեռնեխ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Turdus |pilaris |Linnaeus, |Սինակեռնեխ | |զ | |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Turdus |philomelos |C. L. |Երգող | |գ | |
| | | |Brehm, |կեռնեխ | | | |
| | | |1831 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TURDIDAE |Turdus |viscivorus |Linnaeus, |Սոսնձակեռնեխ | |օ | |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Cettia |cetti |(Temminck,|Լայնապոչ | |օ | |
| | | |1820) |եղեգնաթռչնակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Acrocepha|scirpaceus |(Hermann, |Եղեգնուտի | |պ | |
| |lus | |1804) |եղեգնաթռչնակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Acrocepha|palustris |(Bechstein|Ճահճային | |գ,| |
| |lus | |1798) |եղեգնաթռչնակ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Acrocepha|arundinaceus |(Linnaeus,|Կեռնեխանման | |գ,| |
| |lus | |1758) |եղեգնաթռչնակ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Hippolais|pallida |(Hemprich |Դալուկ | |գ | |
| | | |et |մորեհավ | | | |
| | | |Ehrenberg,| | | | |
| | | |1833) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Hippolais|languida |(Hemprich |Անապատային | |գ | |
| | | |et |մորեհավ | | | |
| | | |Ehrenberg,| | | | |
| | | |1833) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Sylvia |atricapilla |(Linnaeus,|Սևագլուխ | |գ,| |
| | | |1758) |շահրիկ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Sylvia |borin |(Boddaert,|Այգու շահրիկ | |գ,| |
| | | |1783) | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Sylvia |nisoria |(Bechstein|Ճուռականման | |գ,|ՌԱ |
| | | |1795) |շահրիկ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Sylvia |curruca |(Linnaeus,|Մորու շահրիկ | |գ,| |
| | | |1758) | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Sylvia |crassirostris|(Cretzsch-|Երգող շահրիկ | |գ |ՌԱ |
| | | |mar, 1826)| | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Sylvia |communis |(Latham, |Մոխրագույն | |գ,| |
| | | |1787) |շահրիկ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Sylvia |mystacea |(Menetries|Սպիտակաբեղ | |գ | |
| | | |1832) |շահրիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Phyllosco|trochiloides |(Sundevall|Դեղնափոր | |գ,| |
| |pus | |, |գեղգեղիկ | |պ | |
| | | |1837) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Phyllosco|sindianus |Brooks, |Կովկասյան | |պ | |
| |pus | |1879 |գեղգեղիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Phyllosco|collybita |(Vieillot,|Ծնկլտան | |գ,| |
| |pus | |1817) |գեղգեղիկ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Phyllosco|trochilus |(Linnaeus,|Գարնանային | |պ | |
| |pus | |1758) |գեղգեղիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SYLVIIDAE |Regulus |regulus |(Linnaeus,|Դեղնագլուխ | |զ | |
| | | |1758) |արքայիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MUSCICAPIDAE |Muscicapa|striata |(Pallas, |Մոխրագ | |գ,| |
| | | |1764) |ճանճորս | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MUSCICAPIDAE |Ficedula |parva |(Bechstein|Փոքր ճանճորս | |պ | |
| | | |1794) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|MUSCICAPIDAE |Ficedula |semitorquata |(Homeyer, |Կիսասպիտակա- | |գ,|^, |
| | | |1885) |վիզ ճանճորս | |պ |ՄՍՕՊ|
| | | | | | | |/NT |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|AEGITHALIDAE |Aegitha- |caudatus |(Linnaeus,|Երկարագի | |օ | |
| |los | |1758) |երաշտահավ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PARIDAE |Parus |ater |(Linnaeus,|Սև երաշտահավ| |օ | |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PARIDAE |Parus |caeruleus |(Linnaeus,|Երկնագույն | |օ | |
| | | |1758) |երաշտահավ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PARIDAE |Parus |major |Linnaeus, |Մեծ | |օ | |
| | | |1758 |երաշտահավ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SITTIDAE |Sitta |tephronota |Sharpe, |Մեծ ժայռային | |օ |ՌԱ |
| | | |1872 |սիտեղ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|SITTIDAE |Sitta |neumayer |Michahel- |Փոքր ժայռային| |օ | |
| | | |les, 1830 |սիտեղ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|TICHODROMADI-|Tichodro-|muraria |(Linnaeus,|Կարմրաթև | |օ |ՌԱ |
|DAE |ma | |1766) |սիտեղ * | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|REMIZIDAE |Remiz |pendulinus |(Linnaeus,|Ճոճահավ | |օ |ՌԱ |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|ORIOLIDAE |Oriolus |oriolus |(Linnaeus,|Պիրոլ | |գ | |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|LANIIDAE |Lanius |collurio |Linnaeus, |Ժուլան | |գ,| |
| | | |1758 | | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|LANIIDAE |Lanius |minor |J. F. |Սևաճակատ | |գ | |
| | | |Gmelin, |շամփրուկ | | | |
| | | |1788 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|LANIIDAE |Lanius |senator |Linnaeus, |Կարմրագլուխ | |գ |ՌԱ |
| | | |1758 |շամփրուկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CORVIDAE |Garrulus |glandarius |(Linnaeus,|Անտառային | |օ | |
| | | |1758) |կաչաղակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CORVIDAE |Pica |pica |(Linnaeus,|Սովորական | |օ | |
| | | | 1758) |կաչաղակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CORVIDAE |Pyrrhoco-|graculus |(Linnaeus,|Ալպիական | |բ |ՌԱ |
| |rax | |1766) | ճայ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CORVIDAE |Pyrrhoco-|pyrrhocorax |(Linnaeus,|Կարմրակտուց | |օ | |
| |rax | |1758) | ճայ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CORVIDAE |Corvus |monedula |(Linnaeus,|Սովորական | |բ | |
| | | |1758) |ճայ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CORVIDAE |Corvus |frugilegus |(Linnaeus,|Սերմնաքաղ | |բ | |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CORVIDAE |Corvus |corone |(Linnaeus,|Մոխրագույն | |օ | |
| | | |1758) |ագռավ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|CORVIDAE |Corvus |corax |Linnaeus, |Սև ագռավ | |օ |ՌԱ |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|STURNIDAE |Sturnus |vulgaris |Linnaeus, |Սովորական | |բ | |
| | | |1758 |սարյակ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|STURNIDAE |Sturnus |roseus |(Linnaeus,|Վարդագույն | |գ,| |
| | | |1758) |սարյակ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PASSERIDAE |Passer |domesticus |(Linnaeus,|Տնային | |օ | |
| | | |1758) |ճնճղուկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PASSERIDAE |Passer |montanus |(Linnaeus,|Դաշտային | |օ | |
| | | |1758) |ճնճղուկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PASSERIDAE |Carpospi-|brachydactyla|(Bonaparte|Կարճամատ | |գ |ՌԱ |
| |za | |1850) |ճնճղուկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PASSERIDAE |Petronia |petronia |(Linnaeus,|Ժայռային | |օ | |
| | | |1766) |ճնճղուկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|PASSERIDAE |Montifrin|nivalis |(Linnaeus,|Ձյան ճնճղուկ | |օ |ՌԱ |
| |gilla | |1766) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Fringilla|coelebs |Linnaeus, |Ամուրիկ | |գ,| |
| | | |1758 | | |պ | |
| | | | | | |զ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Fringilla|montifringil-|Linnaeus, |Սովորական | |պ,| |
| | |la |1758 |սերինոս | |զ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Serinus |pusillus |(Pallas, |Կարմրաճակատ | |օ | |
| | | |1811) |սերինոս | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Carduelis|chloris |(Linnaeus,|Կանաչ | |գ,| |
| | | |1758) |սերինոս | |պ | |
| | | | | | |զ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Carduelis|carduelis |(Linnaeus,|Կարմրակատար | |գ,| |
| | | |1758) | | |պ | |
| | | | | | |զ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Carduelis|spinus |(Linnaeus,|Ազնվասարեկ | |պ,| |
| | | |1758) | | |զ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Carduelis|cannabina |(Linnaeus |Կանեփնուկ | |օ | |
| | | |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Carduelis|flavirostris |(Linnaeus,|Լեռնային | |օ | |
| | | |1758) |վշասարեկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Rhodope- |sanguineus |(Gould, |Կարմրաթև | |գ |^ |
| |chys | |1838) |ոսպնուկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Bucanetes|mongolicus |(Swinhoe, |Մոնղոլական | |գ |^ |
| | | |1870) |խածկտիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Bucanetes|githagineus |(Lichtenst|Անապատային | |գ |ՌԱ |
| | | |ein, 1823)|խածկտիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Carpoda- |erythrinus |(Pallas, |Սովորական | |գ,| |
| |cus | |1770) |ոսպնուկ | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Pyrrhula |pyrrhula |(Linnaeus,|Սովորական | |օ | |
| | | |1758) |խածկտիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|FRINGILLIDAE |Coccothra|coccothraus- |(Linnaeus,|Հատբեկիչ | |օ | |
| |ustes |tes |1758) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|EMBERIZIDAE |Emberiza |citrinella |Linnaeus, |Սովորական | |պ,| |
| | | |1758 |դրախտապան | |զ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|EMBERIZIDAE |Emberiza |cia |Linnaeus, |Լեռնային | |օ | |
| | | |1766 |դրախտապան | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|EMBERIZIDAE |Emberiza |buchanani |(Blyth, |Ժայռային | |գ |ՌԱ |
| | | |1844) |դրախտապան | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|EMBERIZIDAE |Emberiza |hortulana |(Linnaeus,|Այգու | |գ,| |
| | | |1758) |դրախտապան | |պ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|EMBERIZIDAE |Emberiza |schoeniclus |(Linnaeus,|Եղեգնուտի | |պ,|^ |
| | | |1758) | դրախտապան | |զ | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|EMBERIZIDAE |Emberiza |melanocephala|(Scopoli, |Սևագլուխ | |գ | |
| | | |1769) |դրախտապան | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|EMBERIZIDAE |Emberiza |calandra |(Linnaeus,|Կորեկնուկ | |գ,| |
| | | |1758) | | |պ | |
| | | | | | |զ | |
._________________________________________________________________________.
Սօկռասչենիյա, Հապավում
ՌԱ - Կռասնայա Կնիգա Ռեսպուբլիկի Առմենիյա, ՀՀ Կարմիր գիրք
ՄՍՕՊ - Մեժդունառօդնայա Կռասնայա Կնիգա, Միջազգային Կարմիր գիրք
NT - Near Threatened, Սպառնացող վիճակին մոտ
VU - Vulnerable, Խոցելի
EN - Endangered, Վտանգի տակ գտնվող
* - Հայերեն առաջարկվող անվանումը
? - Չստուգված հրատարակված տվյալներ
գ - Արգելոցի տարածքում բնադրվող չվող տեսակներ
պ - Չուիի ընթացքում հանդիպող
օ - Նստակյաց
զ - Ձմեռող
բ - Թափառող տեսակներ, հարևան տարածքներից մուտք գործող
ց - Պատահաբար Հայաստան մուտք գործած
^ - ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցվելու առաջարկվող
ՑԱՆԿ 5. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԵՐԿԿԵՆՑԱՂՆԵՐԻ ԵՎ ՍՈՂՈՒՆՆԵՐԻ
._________________________________________________________________________.
|Ընտանիք |Ցեղ | Տեսակ |Հեղինակներ|Հայերեն |Ռ |Խ |Կար-|
| | | | |անվանումը |ու|ո |միր |
| | | | | |ս |ս |գիրք|
| | | | | |ե |ր | |
| | | | | |ր |ո | |
| | | | | |ե |վ | |
| | | | | |ն | | |
| | | | | | | | |
| | | | | |ա | | |
| | | | | |ն | | |
| | | | | |վ | | |
| | | | | |ա | | |
| | | | | |ն | | |
| | | | | |ու| | |
| | | | | |մ | | |
| | | | | |ը | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Salamandridae|Triturus |vittatus |(Gray, |Փոքրասիական | | | |
| | | |1835) |տրիտոն | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Pelobatidae |Pelobates|syriacus |Boettger, |Սիրիական | |+ |= |
| | | |1889 |սխտորագորտ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Bufonidae |Bufo |viridis |Laurenti, |Կանաչ | |+ | |
| | | |1768 |դոդոշ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Hylidae |Hyla |arborea schel|Cernov, |Սովորական | | |IUCN|
| | |kownikowi |1926 |ծառագորտ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Hylidae |Hyla |savigny |(Audouin, |Փոքրասիական | |+ | |
| | | |1827) |ծառագորտ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Ranidae |Rana |ridibunda |Pallas, |Լճագորտ | |+ | |
| | | |1771 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Ranidae |Rana |macrocnemis |Boulenger,|Փոքրասիական | |+ | |
| | | |1886 |գորտ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Emydidae |Emys |orbicularis |(Linnaeus,|Ճահճային | | |IUCN|
| | | |1758) |կրիա | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Geoemydidae |Mauremys |caspica |(Gmelin, |Կասպիական | |+ | |
| | | |1774) |կրիա | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Testudinidae |Testudo |graeca |(Linnaeus,|Միջերկրածովա-| |+ |IUCN|
| | | |1758) |յին կրիա | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Gekkonidae |Cyrtopodi|caspius |(Eichwald,|Կասպիական | | | |
| |on | |1831) |գեկոն | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Agamidae |Laudakia |caucasia |(Eichwald,|Կովկասյան | |+ | |
| | | |1831) |ագամա | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Agamidae |Phrynocep|persicus |De Filippi|Պարսկական | | | |
| |halus | |1863 |կլորագլուխ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Anguidae |Anguis |Fragilis |Linnaeus, |Իլիկամողես | | | |
| | | |1758 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Anguidae |Pseudopus|apodus |(Pallas, |Դեղնափորիկ | |+ | |
| | | |1775) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Scincidae |Ablepha- |bivittatus |(Menetries|Բծավոր | |+ | |
| |rus | |1832) |ներկաչք | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Scincidae |Ablepha- |chernovi |Darevsky, |Չեռնովի | | |+ |
| |rus | |1953 |ներկաչք | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Scincidae |Trachyle-|septemtaeni- |Reuss, |Առաջավորասիա-| |+ |+ |
| |pis |ata |1834 |կան մաբույա | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Scincidae |Eumeces |schneideri |(Daudin, |Երկարաոտ | |+ |+ |
| | | |1802) |սցինկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Eremias |arguta trans-|(Darevsky,|Անդրկովկասյան| | |+ |
| | |caucasica |1953) |բազմագույն | | | |
| | | | |մողեսիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Eremias |pleskei |Bedriaga, |Անդրկովկասյան| |+ | |
| | | |1907 |մողեսիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Eremias |strauchi |Kessler, |Շտրաուխի | |+ | |
| | | |1878 |մողեսիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Lacerta |agilis |Peters, |Ճարպիկ մողես | |+ | |
| | |brevicaudata |1958 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Lacerta |media |Cyren, |Միջին մողես | |+ | |
| | | |1920 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |acerta |strigata |Eichwald, |Բծավոր մողես | |+ | |
| | | |1831 | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |acerta |parva |Boulenger,|Փոքրասիական | | |+ |
| | | |1887 |մողես | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Ophisops |elegans |Menetries,|Բարեկազմ | | +| |
| | | |1832 |օձագլուխ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Darevskia|praticola |(Eversmann|Մարգագետնային| | | |
| | | |1834) |մողես | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Darevskia|armeniaca |([] hely, |Հայկական | | | |
| | | |1909) |մողես | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Darevskia|dahli |(Darevsky,|Դալի մողես | | | |
| | | |1957) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Darevskia|rostombekovi |(Darevsky,|Ռոստոմբեկովի | | | |
| | | |1957) |մողես | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Darevskia|unsexualis |(Darevsky,|Սպիտակափոր | | | |
| | | |1966) |մողես | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Darevskia|portschinskii|(Kessler, |Քուռի մողես | | | |
| | | |1678) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Darevskia|raddei |(Boettger,|Ադրբեջանական | |+ | |
| | | |1892) |մողես | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Darevskia|nairensis |(Darevsky,|Նաիրյան | |+ | |
| | | |1966) |մողես | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Lacertidae |Darevskia|valentini |(Boettger,|Վալենտինի | | | |
| | | | 1892) |մողես | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Typhlopidae |Typhlops |vermicularis |Merrem, |Որդանման | |+ | |
| | | |1820 |կույրոց | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Boidae |Eryx |jaculus |Linnaeus, |Արևմտյան | |+ | |
| | | |1758 |վիշապիկ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Coluber |najadum |(Eichwald,|Ձիթապտղագույն| |+ | |
| | | |1831) |սահնօձ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Coluber |nummifer |Reuss, |Կապարագույն | |+ | |
| | | |1834 |սահնօձ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Coluber |ravergieri |Menetries,|Բազմագույն | |+ | |
| | | |1832 |սահնօձ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Hidrophis|schmidti |(Nikolskij|Կարմրափոր | |+ | |
| | | |1909) |սահնօձ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Elaphe |hohenackeri |(Strauch, |Անդրկովկասյան| |+ |+ |
| | | |1873) |սահնօձ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Elaphe |sauromates |(Pallas, |Քառաշերտ | |+ | |
| | | |1814) |սահնօձ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Coronella|austriaca |(Laurenti,|Սովորական | |+ | |
| | | |1768) |պղնձօձ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Eirenis |collaris |(Menetries|Վզնոցավոր | |+ | |
| | | |1832) |էյրենիս | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|olubridae |irenis |modestus |(Martin, |Հանգիստ | |+ | |
| | | |1838) |էյրենիս | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Eirenis |punctatoline-|(Boettger,|Հայկական | |+ | |
| | |atus |1892) |էյրենիս | | | |
| | |punctatoline-| | | | | |
| | |atus | | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Pseudocyc|persicus |(Anderson,|Պարսկական | | | |
| |lophis | |1872) |պսեվդոցիկլո- | | | |
| | | | |ֆիս | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Rhynchoca|ibis |(Linnaeus,|Սևագլուխ | |+ | |
| |lamus | |1758) |ռինխոկալամուս| | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Malpolon |monspessu- |(Linnaeus,|Մողեսաօձ | |+ | |
| | |lanus |1766) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Telesco- |fallax |(Flesch |Կովկասյան | |+ |+ |
| |pus | |mann, |կատվաօձ | | | |
| | | |1831) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Psammo- |lineolatus |(Brandt, |Նետօձ | | | |
| |phis | |1838) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Natrix |natrix |(Linnaeus,|Սովորական | |+ | |
| | | |1758) |լորտու | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Colubridae |Natrix |tesselata |(Laurenti,|Ջրային լորտու| |+ | |
| | | |1768) | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|iperidae |ipera |darevskii |Vedmederja|Դարևսկու իժ | | |IUCN|
| (|elias) | |Orlov et | | | | |
| | | |Tun. | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Viperidae |Vipera |eriwanensis |(Reuss, |Լեռնատափաս- | |+ | |
| |Pelias) | |1933) |տանային իժ | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Viperidae E |Vipera |leucorodia |Boettger, |Հայկական իժ | |+ |IUCN|
| |(Montivi-| |1890 | | | | |
| |pera) r | | | | | | |
|_____________|_________|_____________|__________|_____________|__|__|____|
|Viperidae |Macrovi- |roseus |(Linnaeus,|Գյուրզա | |+ | |
| |pera | |1758) | | | | |
| |(Vipera) | | | | | | |
| |le | | | | | | |
._________________________________________________________________________.
ՑԱՆԿ 6. «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱՐԳԵԼՈՑԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ
._____________________________________________________________________.
| 1. Ալիմարդան գյուղատեղի 17-19-րդ դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Ալիմարդան գյուղատեղի 17-19-րդ դդ |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, Արտաշատի շրջանի արլ |
| | |լեռնային մասում, Բայբուրդ գյուղի |
| | |մոտակայքում: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Պատմական տեղեկություններ հայտնի չեն: |
| | |Ըստ ճարտարապետական-ոճական |
| | |առանձնահատկությունների կարելի է |
| | |թվագրել 17-19-դդ.: Գյուղը լքվել է |
| | |1948-1949 թթ.: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Գյուղատեղիում պահպանվել են բազմաթիվ |
| |նկարագրությունը |ավերակ շինություններ, որոնց |
| | |ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս որ,|
| | |նրանք ունեն բնակելի շենքերի բնույթ: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Գյուղատեղիում պահպանվել են միակ |
| | |ավերակ բնակարանների պատերը, ծածկված |
| | |փլատակներով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |ՈՒշ միջնադարյան բնակավայրի բնորոշ |
| | |նմուշներից է: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չկա |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Կարելի է մոտենալ Բայբուրդ և Գողթ |
| |ուղությունները |գյուղերի կողմից: |
|_____________________________________________________________________|
| 2. Աղասիբեկլու գյուղատեղի 12-17 դդ., 19-20 դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Աղասիբեկլու գյուղատեղի 12-17 դդ., |
| | |19-20 դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, Վեդի գետի աջ վտակ |
| | |Խոսրով գետակի միջին հոսանքի աջ ափին: |
| | |Վեդիից 15 կմ հվ-աե |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Գյուղատեղիի մասին պատմական |
| | |տեղեկություններ չեն պահպանվել: Ըստ |
| | |տարածքում պահպանված գերեզմանոցի |
| | |տապանաքարերի ուսումնասիրության գյուղը|
| | |հիմնադրվել է 12 մլրդ դ. և հարատևել |
| | |մինչև 17-րդ դ.: Հետագայում 19-20-րդ |
| | |դդ. այստեղ կյանքը նորից վերահաստատվել|
| | |է: 1930-ական թթ.` բնակավայրի |
| | |խոշորացման հետևանքով գյուղը լքվել է |
| | |և բնակիչները տեղափոխվել են |
| | |դաշտավայր: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Գյուղատեղիի տարածքում պահպանված |
| |նկարագրությունը |փլատակների և արլ կողմում պահպանված |
| | |գերեզմանոցի տապանաքարերի և խաչքարերի|
| | |ուսումնասիրության գերեզմանոցում |
| | |թաղումները կատարվել են 12-17-րդ դդ. |
| | |ընթացքում, այդ է վկայում կոտրատված |
| | |խաչքարերի բեկորները որոնք պահպանվել |
| | |են շրջակայքում: Գյուղը մինչ այս |
| | |ժամանակամիջոցը բնակեցված է եղել այդ է|
| | |վկայում քանդված բնակարանների |
| | |փլատակները գյուղի եզրին: Հետագայում |
| | |վերաբնակեցվածները վերակառուցել են |
| | |կենտրոնում պահպանված փլատակները: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Կիսավեր վիճակում է: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Տիպիկ միջնադարյան գյուղատեղի է, որը |
| | |կարող է լրացնել Խոսրովի արգելոցի |
| | |պատմությունը: է: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չկա: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Խոսրով գետի կողմից և տարածաշրջանից: |
| |ուղղությունները | |
|_____________________________________________________________________|
| 3.»Սպիտակ վանք» գյուղատեղի, «Սպիտակ վանք» 12-13-րդ դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |«Սպիտակ վանք» գյուղատեղի, Եկեղեցի |
| | |«Սպիտակ վանք» 12-13-րդ դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, Սակռաբերդից 4-5 կմ, |
| | |հս-արլ Խոսրով գետի աջ ափին |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |«Սպիտակ վանք» գյուղատեղին գտնվում է |
| | |Վեդիից 42 կմ. հս.արլ. Խոսրով գետի |
| | |աջ կողմում, գետի վերին հոսանքում, |
| | |Սակռաբերդից 4 կմ. հս-արլ: Եկեղեցին |
| | |գտնվում է Սակռաբերդից 4-5 կմ հս-արլ.,|
| | |Խոսրով գետակի աջ ափից 0,5 կմ |
| | |հեռավորության վրա: «Խոսրով» |
| | |գյուղատեղիի հիմնադրման վերաբերյալ |
| | |տեղեկություններ չեն պահպանվել: Ըստ |
| | |տեղում պահպանված նյութական մշակույթի |
| | |հուշարձանների թվագրության (եկեղեցի |
| | |12-13-րդ դդ գերեզմանոց 11-14-րդ դդ, |
| | |խաչքար 1283 թ. և այլն): Եկեղեցու |
| | |հիմնադրման տեղեկություններ չեն |
| | |պահպանվել: Ըստ ոճական, հորինվածքային,|
| | |կառուցողական արվեստի |
| | |առանձնահատկությունների, ինչպես նաև |
| | |որմերին գտնված արձանագրությունների |
| | |հնագիտական տվյալների, այն կարելի է |
| | |թվագրել 12-13-րդ դդ.: արտաքուստ արլ. |
| | |ճակատում երեսպատի սրբատաշ քարերից |
| | |մեկի վրա պահպանվել է արձանագրություն |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |«Խոսրով» գյուղատեղիում պահպանվել են |
| |նկարագրությունը |եկեղեցու, գերեզմանոցի և բազմաթիվ |
| | |շինությունների ավերակներ: Այն |
| | |զբաղեցնում է 500x300 մ. մակերես: |
| | |Գյուղի կենտրոնում պահպանվել է միանավ|
| | |թաղածածկ բազիլիկ եկեղեցի, որի միակ |
| | |մուտքը բացվում է հարավային ճակատից: |
| | |Արլ. մասում կիսաշրջան հատվածով ավագ |
| | |խորանն է, որից բացվում են |
| | |որմնախորշեր: Պատերի պահպանված |
| | |հատվածներում նկատվում են երկու դեպի |
| | |ներս լայնացող լուսամուտներ: Շենքն |
| | |ամբողջապես կառուցված է կոպտատաշ և |
| | |սրբատաշ քարերով, կրաշաղախով |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Գյուղատեղին պահպանվել է խիստ ավերված |
| | |վիճակում: Նկատվում են միայն տնափոսեր|
| | |(50-ից ավել) լցված հողով ու ծածկված |
| | |փարթամ բուսականությամբ: Եկեղեցին |
| | |պահպանվել է կիսավեր վիճակում: |
| | |Ամբողջապես փլված է ծածկը և հվ. հս. |
| | |պատերի մեծ մասը: Պահպանված հատվածները|
| | |քայքայված են և գտնվում են վթարային |
| | |վիճակում |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Գյուղատեղին ունի պատմական մեծ արժեք: |
| | |Այն կարևոր է պատմական ՈՒրծ գավառի |
| | |պատմության լրացման համար: Եկեղեցին |
| | |ունի պատմաճարտարապետական և |
| | |գեղարվեստական մեծ արժեք: Զարգացած |
| | |միջնադարի հարուստ եկեղեցիներից է: |
| | |Այն կարևոր է նաև հնավայրի և ողջ |
| | |գավառի պատմության ամբողջական |
| | |ուսումնասիրության առումով |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Պահպանվել է ՀՍՍՀ-ն կողմից 1983 թ. |
| | |դրված ցուցատախտակը` եկեղեցու |
| | |տվյալներով |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է միայն մոտակայքից և գետափից|
| |ուղղությունները | |
|_____________________________________________________________________|
| 4. ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ԱՎԱՆԻԿ» («ՓՈՔՐ ՇԵՆ»), 5-17 դդ. 18-20 դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Գյուղատեղի «Ավանիկ» 5-17 դդ. |
| | |18-20 դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց Արտաշատի շրջ. արլ. |
| | |լեռնային մասում, Բայբուրդ գյուղից |
| | |հարավ-արևելք |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Ըստ պատմական տեղեկությունների |
| | |գյուղատեղին տեղակայված է եղել Ազատ |
| | |գետի աջակողմյան թեք սարալանջին: |
| | |Արարատյան թեմի գրառումների հիման վրա |
| | |գյուղատեղի «Ավանիկ»-ը պատկանել է |
| | |Հավուց թառին, իսկ 18 դ.` Խոր վիրապին |
| | |նկարագրությունը |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Գյուղատեղիում պահպանվել են բազմաթիվ |
| | |ավերակ շինություններ, որոնց |
| | |ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, |
| | |որ նրանք ունեն բնակելի շենքերի |
| | |բնույթ: Մեծ քառակուսի հատակագծով |
| | |սենյակները, որոնց շուրջը դասավորվել |
| | |են ուղղանկյուն հատակագծով գոմերը և |
| | |ուրիշ կից շինությունները: Գյուղատեղիի|
| | |հյուսիս արևելյան կողմում կառուցվել է|
| | |աղբյուր 12-րդ-16 դդ. հարավային |
| | |կողմում ձորաբերանի բարձրադիր |
| | |սարահարթին տեղադրված է գյուղի |
| | |գերեզմանոցը: Եկեղեցին գտնվում է |
| | |ավերակ վիճակում ըստ |
| | |պատմաճարտարապետական վերլուծության այն|
| | |կառուցվել է 4-5 դդ., միանավ բազիլիկ |
| | |եկեղեցի է, արևմտյան կողմում |
| | |պահպանվել է կոթող 6-7 դդ., իսկ |
| | |եկեղեցու հարավային պատի տակ պահպանվել|
| | |է կոտրված խաչքար 9-10-րդ դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Գյուղատեղին և եկեղեցին ավերված են |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Գյուղատեղին և եկեղեցին վաղ |
| | |միջնադարյան բնորոշ նմուշներից են և |
| | |կարևոր են Խոսրովի արգելոցի |
| | |պատմության ուսումնասիրման համար |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չի պահպանվել |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում են բոլոր կողմերից |
| |ուղղությունները | |
|_____________________________________________________________________|
| 5. Գեղմահովիտ (Բայբուրդ) գյուղի եկեղեցի 5-7-րդ դ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Գեղմահովիտ գյուղատեղի (Բայբուրդ) |
| | |Եկեղեցի 5-7-րդ դ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, գյուղատեղի |
| | |Գեղմահովիտ: (Բայբուրդ) |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Գյուղի հիմնադրման մասին պատմական ոչ |
| | |մի տեղեկություն չի պահպանվել: |
| | |Պահպանված բնակարանների |
| | |պատմաճարտարապետական |
| | |ուսումնասիրությունների հիման վրա |
| | |գյուղատեղին հավանական է կառուցված |
| | |լինի ավելի շուտ քանի վոր տարածքում |
| | |հայտնաբերվել է հին բնակատեղիի հետքեր:|
| | |Եկեղեցու մասին պատմական ոչ մի |
| | |տեղեկություն չի պահպանվել: Ըստ |
| | |պատմաճարտարապետական վերլուծության |
| | |հուշարձանը կառուցված է 5-րդ դ.: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Գյուղատեղիի տները կառուցված են |
| |նկարագրությունը |կոպտատաշ անմշակ քարից: Պահպանվել են |
| | |տների կիսաքանդ պատերը, հիմքերը: |
| | |Տարածքում պահպանվել են նաև մի քանի |
| | |գլխատներ: Հուշարձանը գտնվում է |
| | |գյուղի կենտրոնական մասում: Եկեղեցին |
| | |ունի միանավ բազիլիկ հորինվածք: |
| | |Պայտաձև ավագ խորանը դուրս է եկեղեցու|
| | |ուղղանկյուն ծավալից: Այն դրսից |
| | |հնգանիստ է: Միակ մուտքը բացվում է հվ.|
| | |ճակատից: Աղոթասրահը և ավագ խորանը |
| | |լուսավորվում են արևելյան միակ |
| | |լուսամուտով: Խոյակները և որմնակամարը|
| | |քանդակազարդ են: Մուտքի բարավորի և |
| | |որմնանկարի կենտրոնական քարի վրա |
| | |քանդակված են հավասարաթև խաչեր: |
| | |Եկեղեցին թաղածածկ է: Պահպանվել են |
| | |քիվի առանձին մասեր: Կառուցված է |
| | |սրբատաշ գորշ բազալտից: Արտաքին չափերն|
| | |են 12,29 x 6,15 սմ: Համարվում է վաղ |
| | |միջնադարյան ճարտարապետության |
| | |լավագույն նմուշներից է: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Գյուղատեղին և եկեղեցի կիսավեր են: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Գյուղատեղին և եկեղեցին համարվում են |
| | |վաղ միջնադարյան ճարտարապետության |
| | |լավագույն նմուշներից: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Պահպանվել է ՀՍՍՀ-ն կողմից 1983 թ. |
| | |դրված ցուցատախտակը` եկեղեցու |
| | |տվյալներով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Գտնվում է գյուղի մեջ և դիտվում է |
| |ուղղությունները |ճանապարհից, կամրջի մոտից: |
|_____________________________________________________________________|
| 6. ԱՄՐՈՑ «ԿԱՔԱՎԱԲԵՐԴ» («ԹԱԹՈՒԼԻ ԲԵՐԴ») մթա. 2 հզմ.10-14 դդ. |
| ԲԵՐԴԱՏԱԿ (ԿԱԼԱԴԻԲԻ) ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ 17-18 դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Ամրոց «Կաքավաբերդ» (Թաթուլի բերդ), |
| | |մթա 2 հզմ. 10-14 դդ., Բերդատակ |
| | |(Կալադիբի) գյուղատեղի 17-18 դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Նախկին Արտաշատի շրջ., Գառնիից 12 կմ |
| | |հվ-աե, «Բերդատակ» գյուղատեղիից |
| | |2 կմ հս. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Միջնադարյան բերդ դղյակ Մեծ Հայքի |
| | |Այրարատ նահանգի Մազազ գավառում, Ազատ |
| | |գետի աջ ափին, «Իմիրզեկ» գյուղատեղից |
| | |արլ.: Առաջին անգամ հիշատակում է |
| | |Հովհաննես Դրասխանակերտցին 9-10-րդ դդ,|
| | |որպես Բագրատունիների տոհմական |
| | |տիրույթ: 11-րդ դ անցել է |
| | |Պահլավունիներին, 12-13-րդ դդ. այն |
| | |տիրել են Պռոշյանները: |
| | |Դրասխանակերտցին հաղորդում է, որ |
| | |924 թ. Գեղի բերդի վրա հարձակվել են |
| | |արաբ զորավար Բեշրի զորքերը և պարտվել|
| | |Գևորգ Մարզպետունուց: Բերդը վերջին |
| | |անգամ հիշատակվում է 1224 թ-ին, երբ |
| | |Գառնիի մոտ մարտում պարտված Իվանե |
| | |Զաքարյանը պատսպարվել է այնտեղ: |
| | |Նույնանուն բերդ պահպանվել է նաև |
| | |Սյունիքում, այժմյան Գեղի գյուղի |
| | |տեղում: Գեղիի բերդը հիշատակում է նաև |
| | |Մուրացանը իր «Գևորգ Մարզպետունի» |
| | |պատմավեպում: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Այն կառուցված է բարձր լեռան գագաթին, |
| |նկարագրությունը |որ երեք կողմից անմատչելի է: Դեպի |
| | |հս-արլ ձգվում են պարիսպները, |
| | |որոնք ունեն 2-2,5 մ հաստություն, |
| | |8-10 մ բարձրություն և աշտարակներ: |
| | |Բերդի ներսում պահպանվել են |
| | |եկեղեցին, այլ շենքերի ավերակներ: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Ամրոցն այժմ կանգուն է, լավ պահպանված:|
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Կաքավաբերդը ունի պատմական չափազանց |
| | |մեծ արժեք: Այն պատմության մեջ դարեր |
| | |շարունակ կատարած իր դերով ու |
| | |նշանակությամբ խիստ կարևոր է ինչպես |
| | |Մազազ գավառի այնպես էլ ողջ երկրամասի |
| | |(Այրարատի) պատմության ամբողջական |
| | |ուսումնասիրության համար: Այն նաև |
| | |արժեքավոր նմուշ է հայկական |
| | |ամրոցաշինության շարքում: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Պահպանվել է ՀՍՍՀ-ն կողմից 1983 թ. |
| | |դրված ցուցատախտակը` եկեղեցու |
| | |տվյալներով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Ամրոցի հարթակից դիտվում է ամբողջ |
| |ուղղությունները |տարածաշրջանը, մինչև Ազատ գետի |
| | |հովիտը և հս. Գառնի գյուղը: |
|_____________________________________________________________________|
| 7. Գյուղատեղի «Գլան» (Գիլանլար) 17-րդ դ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Գյուղատեղի «Գլան» (Գիլանլար) 17-րդ |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, գյուղատեղի «Գլան» |
| | |17-րդ դ.Գտնվում է Աղջոց վանական |
| | |համալիրից մոտ 1 կմ հս-արլ. ընդարձակ, |
| | |Գիլանլար կոչվող բլրահարթակի, թեք |
| | |լեռնալանջին: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Գյուղատեղիի բնակչությունը 1679թ. մեծ |
| | |երկրաշարժից հետո այստեղ է եկել մոտակա|
| | |Աղջոց գյուղատեղիից, հիմնադրելով |
| | |Գիլանլար գյուղը, բարենպաստ, սակայն |
| | |վատ պաշտպանված վայրում: Վիճակի |
| | |հաշվացուցակում մեծ երկրաշարժից հետո |
| | |հիշատակվում են Աղջոց վանքի Մեծ Գլան |
| | |և Փոքր Գիլան գյուղերը: Ենթադրվում |
| | |է, որ գյուղը հիմնադրվել է վանքի |
| | |շուրջը և ստացել իր անունը նրանից: |
| | |Այստեղ է ծնվել 16-րդ դ. Մելիքսեթ |
| | |Կաթողիկոսը: 60-ական թթ. Խոսրովի |
| | |արգելոցի սահմանների հաստատումից հետո |
| | |տեղի բնակիչները տեղափոխվել են |
| | |Արարատյան դաշտավայրը, բնակվել |
| | |ներկայիս Արտաշատի Բաջազլու և |
| | |Բարձրաշեն գյուղերում: 1980 թ. հետո |
| | |որոշվել է վերականգնել Գիլանլար |
| | |գյուղը` Գեղմահովիտ սովխոզի անվան տակ:|
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Պարզորոշ կերպով արտահայտված են |
| |նկարագրությունը |շինարարական երկու շերտերը` զարգացած |
| | |միջնադարի և նորագույն շրջանի, որն |
| | |ըստ ամենայնի ավարտվել է 17-րդ դ. մեծ |
| | |երկրաշարժի ժամանակ, վանքի ավերման հետ|
| | |միասին: Զարգացած միջնադարի շերտը |
| | |համընկնում է վանքի կառուցման ժամանակ:|
| | |Ողջ գյուղատեղիի տարածքում սփռված առատ|
| | |մակերեսային խեցեղենը դրա վկայությունն|
| | |է: Զարգացած միջնադարի կառուցապատումն |
| | |աչքի է ընկնում գետնի մեջ ավելի խոր |
| | |տեղադրված անտաշ կտորներից կառուցված |
| | |հիմքերով ու հիմնահետքերով իսկ |
| | |նորագույն գյուղատեղին կոպտատաշ |
| | |բազալտից ուղղանկյուն կամ քառակուսի |
| | |տներ ունի: Փողոցները նեղ են ու |
| | |ծուռումուռ, կապված լանդշաֆտի խիստ |
| | |լեռնային բնույթից: Նորագույն ժամանակի|
| | |տները փայտից են: Ենթադրվում է, որ |
| | |17-րդ դ. մեծ երկրաշարժից հետո այստեղ |
| | |են տեղափոխվել ավերված Աղջոց գյուղի |
| | |բնակիչները նույնպես: Տներն ունեն |
| | |քառակուսի կամ ուղղանկյուն հատակագիծ, |
| | |կառուցված են տեղական կոպտատաշ |
| | |թերթաքարից ու գորշ բազալտից: Տարածքը |
| | |մոտ 5 հա է: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Ժամանակի ընթացքում վերակառուցումներ |
| | |չեն եղել: Տները կառուցված են եղել |
| | |կոպտատաշ քարից, գետնի մեջ ավելի խոր |
| | |տեղադրված անտաշ կտորներից կառուցված |
| | |հիմքերով ու հիմնահետքերով, որոնց |
| | |պատերը կիսով չափ այժմ պահպանված են: |
| | |Այժմ փողոցներին մեծ մասամբ փոխարինում|
| | |են լայն արահետները: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Միջնադարյան և նորագույն շրջանի տիպիկ|
| | |գյուղատեղիներից է: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չկա: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |ՈՒնի գեղեցիկ դիրք և դիտվում է |
| |ուղղությունները |շրջակայքից: |
|__|____________________________|_____________________________________|
| 8. Գյոլասոր գյուղատեղի |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |«Գյոլասոր» գյուղատեղի 9-17 դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Արտաշատի շրջ. արլ. լեռնային մասում, |
| | |Ազատ գետի ձախ կողմում, Միլլի գետի |
| | |վերին հոսանքի ձախափնյա լանջին, |
| | |Բայբուրդ գյուղից հարավ-արևելք: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Գյուղատեղիի մասին պատմական |
| | |տեղեկություններ համարյա թե չեն |
| | |պահպանվել: Տարածքում պահպանված |
| | |կառույցների ուսումնասիրությունից և |
| | |պահպանված որոշակի տեղեկություններից |
| | |այս տարածաշրջանում բնակվել են |
| | |հիմնականում ասորիներ և հայեր: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Ըստ պատմաճարտարապետական վերլուծության|
| |նկարագրությունը |և տարածքում պահպանված 10 տողանոց |
| | |արձանագրության, որը գրվել է 1029 թ. |
| | |գյուղը հիմնադրված է եղել 9-րդ դ և |
| | |բարգավաճել է: Պահպանված տների պատերը |
| | |շարված են տեղական կոպտատաշ քարից: |
| | |Գյուղատեղիի կնտրոնում պահպանվել է մեծ|
| | |գերեզմանոց, որի պատմաճարտարապետական |
| | |ուսումնասիրությունից և պահպանված |
| | |խաչքարերի ու տապանաքարերի |
| | |վերլուծությունից այստեղ թաղումներ են |
| | |կատարվել 10-14 դդ. ընթացքում: Այս |
| | |տարածաշրջանը մի որոշ ժամանակ |
| | |դատարկվել է բնակչությունից և կյանքը |
| | |վերականգնվել է մինչև մեծ երկրաշարժը:|
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Գյուղը կիսավեր է: Գերեզմանոցի |
| | |խաչքարերի մեծ մասը տեղահանված են: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Զարգացած միջնադարի հարուստ գյուղատեղի|
| | |է: Բացի այդ, գյուղատեղիի տարածքում |
| | |արտահայտված են միջնադարի և ուշ |
| | |միջնադարի շրջանի նմուշներ և կարևոր |
| | |է միջնադարյան բնակավայրերի |
| | |պատմաճարտարապետական |
| | |ուսումնասիրությունների համար: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չկա |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Գյուղատեղիի տարածքը մեծ և տեղակայված|
| |ուղղությունները |լինելով բլրալանջի թեքության վրա |
| | |դիտվում է ամբողջ շրջակայքից: |
|_____________________________________________________________________|
| 9. Զիմի գյուղատեղի 10-16 դդ., 19-20 դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Զիմի գյուղատեղի 10-16 դդ., 19-20 դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Արարատի շրջ. արլ մասում, Վեդի գետի |
| | |վերին հոսանքի շրջանում, Մանկուկ գետի |
| | |հովտի բարձրադիր աջ լանջին |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Գյուղատեղիի մասին պատմական |
| | |տեղեկություններ չեն պահպանվել: Տեղում|
| | |կատարված պատմաճարտարապետական |
| | |ուսումնասիրություններից և գյուղը |
| | |հիմնադրվել և բնակեցված է եղել |
| | |10-16 դդ.: Դատարկվել է հավանաբար մեծ |
| | |երկրաշարժի ժամանակ, որից հետո |
| | |բնակեցվել է 19-20-րդ դդ ընթացքում |
| | |ադրբեջանցիներով: Գյուղը դատարկվել է |
| | |1940 թ. բնակչության տեղափոխումից |
| | |հետո: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Գյուղատեղի տարածքում պահպանվել են մի |
| |նկարագրությունը |քանի կիսաքանդ կառույցներ, որոնք |
| | |պատկանում են 19-20-րդ դդ. Ավելի վաղ |
| | |կառույցները (10-16-րդ դդ) պահպանվել |
| | |են գյուղի կենտրոնում, որոնք համարյա |
| | |թե հիմնահատակ քանդված են: |
| | |Գյուղատեղիի հյուսիսային մասում, |
| | |սարալանջին, տեղահանված, երկատված |
| | |թեթևակի հողմնահարված պահպանվել |
| | |պահպանվել է մի խաչքար, որը թվարկվում |
| | |է 12-13-րդ դդ.: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Կիսաքանդված վիճակում է: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Հետաքրքիր է միջնադարյան |
| | |գյուղատեղիների պատմության լրացման |
| | |համար: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չկա: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է մոտակայքից: |
| |ուղղությունները | |
|_____________________________________________________________________|
| 10. Իմիրզեկի վանական համալիր 12-13-րդ դ., Իմիրզեկ գյուղատեղի |
| 12-18-րդ դդ. (Վանստան) |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Իմիրզեկի վանական համալիր 12-13-րդ դ.,|
| | |Իմիրզեկի գյուղատեղի 12-18-րդ դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, գյուղատեղի Իմիրզեկ: |
| | |Տեղադրված է Ազատ գետի վերին հոսանքի |
| | |շրջանում, կիրճի փակուղու մոտ, աջ |
| | |ափին, հարթ դարավանդի վրա, Բայբուրդ |
| | |գյուղից 3 կմ. արլ, լեռան հվ. լանջին: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Իմիրզեկի գյուղի և վանական համալիրի |
| | |մասին պատմական տեղեկություններ հայտնի|
| | |չեն: Գյուղատեղիում պահպանված |
| | |շինությունների ճարտարապետական-ոճական |
| | |առանձնահատկությունների կարելի է |
| | |թվագրել 12-18-րդ դդ.: Եկեղեցու |
| | |ճարտարապետական ձևերի վերլուծությունը|
| | |մատնանշում է 12-13-րդ դդ.: Տեղանքում |
| | |եղած այլ կոնստրուկտիվ մասերը ավելի |
| | |վաղ ժամանակն են նշում (10- 11 դդ) |
| | |հվ-արլ. հատվածում, ավանդատան եղած |
| | |ստորգետնյա դամբարանը վաղագույն |
| | |ժամանակների վկայությունն է: |
| | |Պատմագրության մեջ Քեղվա բերդի մոտ |
| | |հիշատակված Գեղի վանքը հաստատապես |
| | |Իմիրզեկն է: Տեղում եղած վիշապների |
| | |քննությամբ զբաղվել է Մանուկ Աբեղյանը:|
| | |Երվանդ Շահազիզի հին Երևանում 1679 թ.|
| | |մեծ երկրաշարժից տուժած վանական |
| | |համալիրների թվում հիշատակվում է |
| | |«հիմնիվեր» կործանված Իմիրզեկ վանական |
| | |համալիրը: Բազմաթիվ |
| | |արձանագրությունները նվիրատվական |
| | |բնույթի են: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Գյուղատեղի Իմիրզեկում պահպանվել են |
| |նկարագրությունը |բազմաթիվ բնակելի և տնտեսական շենքեր,|
| | |գերեզմանոց և ավերակ միջնադարյան |
| | |եկեղեցի, որը գտնվում է գյուղի հս. |
| | |եզրին: Բնակելի տների |
| | |ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս որ |
| | |դրանք պատկանում են ուշ միջնադարին: |
| | |Պատերը անտաշ և կոպտատաշ քարից են: |
| | |Ենթադրվում է, որ շենքերի |
| | |մեծամասնությունը ունեցել է փայտե հարթ|
| | |ծածկ: Կան նաև մի քանի գլխատների |
| | |հետքեր: Գյուղատեղին գրավել է մոտ 3 |
| | |հա. տարածություն: Իմիրզեկի եկեղեցին |
| | |պատկանում է կենտրոնագմբեթ |
| | |կառույցների տիպին, այն ավերակ է, հվ. |
| | |արլ. կողմի ավանդատան տակ հվ. մուտքով |
| | |գետնափոր դամբարան է: Այն կառուցված է |
| | |սրբատաշ քարից հարթակի վրա, արլ. |
| | |կողմից ձորաբերանին, բարձր պատի վրա: |
| | |Եկեղեցուց հս. արմ. ուղղանկյուն |
| | |հատակագծով օժանդակ շինության հետքերն |
| | |են, նույնպես սրբատաշ բազալտից: Դեպի |
| | |արմ. տարածվում է գերեզմանոցը հայկական|
| | |տապանաքարերով: Տարածքում կան բազմաթիվ|
| | |խաչքարեր, թե բազալտից, թե բորված |
| | |ավազաքարե ժայռերի մեջ: Իմիրզեկի վանքի|
| | |շրջակայքում կան վիշապաքարեր: |
| | |Ընդհանուր տարածքը մոտ 500 մ2 է: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |1679 թ. երկրաշարժի ժամանակ ավերվել է |
| | |հիմնահատակ Իմիրզեկի վանական համալիրը,|
| | |գյուղատեղին: Շինությունների մեծ մասը |
| | |գտնվում են փլատակների տակ: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Զարգացած միջնադարի հարուստ վանական |
| | |համալիրներից է: Բացի այդ, գյուղատեղիի|
| | |տարածքում արտահայտված են նախնադարի և |
| | |նորագույն շրջանի հիշատակներ և |
| | |կարևոր է միջնադարյան բնակավայրերի |
| | |պատմաճարտարապետական |
| | |ուսումնասիրությունների համար: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Պահպանվել է ՀՍՍՀ-ն կողմից 1983թ. |
| | |դրված ցուցատախտակը` վանական համալիրի |
| | |տվյալներով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է գետի ձախ ափից և |
| |ուղղությունները |շրջակայքից: |
|_____________________________________________________________________|
| 11. «Միրզիկի խուց» ժայռափոր կացարան 10-13-րդ դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |«Միրզիկի խուց» ժայռափոր կացարան |
| | |10-13-րդ դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, գյուղատեղի Իմիրզեկ: |
| | |ժայռապատ լեռնագծի տակ, ոչ մեծ |
| | |տափարակի ծայրին: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Մատենագրական և վիմական |
| | |հիշատակություններ չեն պահպանվել: Ըստ |
| | |ոճական, հորինվածքային, շրջակայքում |
| | |նմանատիպ այլ կառույցների |
| | |համեմատական ուսումնասիրության այն |
| | |կարելի է թվագրե 10-13-րդ դդ.: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |«Միրզիկի խուց»ժայռափոր կացարանը |
| |նկարագրությունը |գտնվում է Խոսրովի արգելոցում, Վանստան|
| | |(Իմիրզեկ) գյուղատեղիից շուրջ 5 կմ |
| | |հս-արլ, ժայռապատ լեռնագծի տակ, ոչ մեծ|
| | |տափարակի ծայրին: Հուշարձանը գետնից |
| | |մոտ 3 մ. բարձրության վրա միակտոր |
| | |ժայռի մեջ փորված, 2,5.4,5 մ. մակերես |
| | |և 2,5 մ. բարձրություն ունեցող |
| | |ուղղանկյունաձև սենյակ է,որի միակ |
| | |մուտքը բացվում է արլ. կողմից: |
| | |(լուսամուտ չունի): |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Պահպանվել է սկզբնական տեսքով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Ժայռափոր կացարանը կարևոր է հնավայրի |
| | |և ձորահովտի ամբողջական |
| | |ուսումնասիրության առումով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չկա: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է միայն ժայռի տակից: |
| |ուղղությունները | |
|_____________________________________________________________________|
| 12. «Խոսրով» գյուղատեղի և եկեղեցի 13-րդ դ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |«Խոսրով» գյուղատեղի և եկեղեցի |
| | |13-րդ դ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, «Խոսրով» գյուղատեղի:|
| | |Գյուղատեղին և եկեղեցին տեղադրված են |
| | |սարալանջին |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |«Խոսրով» գյուղատեղիի և եկեղեցու |
| | |հիմնադրման վերաբերյալ տեղեկություններ|
| | |հայտնի չեն: Հավանաբար գյուղը |
| | |հիմնադրվել է եկեղեցու կառուցումից |
| | |հետո: Ըստ տեղանքի |
| | |ուսումնասիրությունների արդյունքի և |
| | |պահպանված տների պատմաճարտարապետական |
| | |վերլուծության գյուղը հիմնադրվել է |
| | |13-րդ դ.: Եկեղեցին ըստ ոճական, |
| | |ճարտարապետական |
| | |առանձնահատկությունների, ինչպես նաև |
| | |պահպանված նվիրատվական |
| | |արձանագրությունների գրչության, այն |
| | |կարելի է թվագրել 13-րդ դ.: Եկեղեցու |
| | |փլատակներում պահպանվել են նվիրատվական|
| | |մի քանի արձանագրություններ: Եկեղեցու |
| | |արտաքին չափերն են 14,60x17,90 մ.: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Պահպանվել են խոր հողի մեջ տեղադրված |
| |նկարագրությունը |տների հիմքեր և հիմնատակեր: Եկեղեցին |
| | |գտնվում է «Խոսրով» գյուղատեղիի |
| | |կենտրոնում, սարալանջին: Այն պատկանում|
| | |է ներքուստ խաչաձև չորս անկյուններում|
| | |ավանդատներով կենտրոնագմբեթ |
| | |եկեղեցիների տիպին: Պահպանված միակ |
| | |մուտքը բացվում է եկեղեցու հս. |
| | |ճակատից /հավանական է, որ արմ. և հվ. |
| | |ճակատից ևս ունեցել է մուտքեր/ : |
| | |Եկեղեցին կառուցված է սրբատաշ քարերով:|
| | |պատերի մեջ ագուցված են մի քանի |
| | |վեղաքանդակ խաչեր: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Գյուղատեղին գտնվում է ավերված |
| | |վիճակում, պահպանվել են տների հետքերը:|
| | |Եկեղեցին ավերված է, պահպանվել է հս. |
| | |հատվածի պատերը 1-1,5 մ բարձրությամբ: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Գյուղատեղին ունի պատմական մեծ արժեք: |
| | |Այն կարևոր է Խոսրովի արգելոցի |
| | |պատմության լրացման համար: Եկեղեցին |
| | |ունի պատմական և ճարտարապետական մեծ |
| | |արժեք: Այն կարևոր է «Խոսրով» |
| | |գյուղատեղիի և ողջ գավառի պատմության |
| | |ամբողջական ուսումնասիրության առումով:|
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չկա: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Գտնվելով սարալանջին գյուղատեղին և |
| |ուղղությունները |եկեղեցին դիտվում են շրջակայքից: |
|_____________________________________________________________________|
| 13. «Խուց» գյուղատեղի 10-13 դդ., 17 դ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |«Խուց» գյուղատեղի 10-13 դդ., 17 դ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Արտաշատից 34 կմ հս-աե Ազատ գետի աջ |
| | |կողմում, սարալանջին |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Ըստ պատմական տվյալների Խուց |
| | |գյուղատեղին հիմնադրվել է 10-րդ դ. և |
| | |պահպանվել մինչև 13 դդ.,որից հետո |
| | |դատարկվել է և վերաբնակեցվել 17 դ.,: |
| | |Վերջին անգամ դատարկվել 1679թ |
| | |երկրաշարժից հետո և այլևս չի |
| | |վերականգնվել: Եղել է Էջմիածնի |
| | |հարկատուն: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Գյուղատեղին հայտնի է իր ժայռափոր |
| |նկարագրությունը |եկեղեցական համալիրով,որը կազմված |
| | |է եկեղեցուց, 2 մատուռից և |
| | |տապանատնից: Վանական համալիրը |
| | |կառուցվել է 11-13-րդ դդ., այսինքն |
| | |գյուղատեղին հիմնադրելուց հետո: |
| | |Տարածքում պահպանվել են երկրաշարժից |
| | |քանդված բնակարանները, որոնք այժմ |
| | |համարյա թե ծածկվել են հողով: Եկեղեցին|
| | |և մատուռը ժայռափոր են, իսկ մատուռը |
| | |և տապանատունը կիսաժայռափոր և մինչև |
| | |այժմ պահպանվել են: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Գյուղատեղին ավերված վիճակում է, իսկ |
| | |«Խուց» վանական համալիրը վնասվել է |
| | |դարերի ընթացքում տեղի ունեցած բնական |
| | |արհավիրքներից: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Հուշարձանը հետաքրքիր է իր կառուցման |
| | |և ժամանակի հատվածով, լրացնում է |
| | |Խոսրովի արգելոցի պատմությունը ու |
| | |ժայռափոր եկեղեցիների կառուցման ոճով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Ժամանակին եղել է հուշատախտակ վանական |
| | |համալիրի տվյալներով,պահպանվել է միայն|
| | |երկաթե ձողը: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Գտնվելով Ազատ գետի աջ ափին, |
| |ուղղությունները |սարալանջին, դիտվում է 3 կողմից, իսկ 4|
| | |կողմը փակված է ժայռերով: |
|_____________________________________________________________________|
| 14. Գյուղատեղի Սակռաբերդ (Մանկունք), ամրոց 4-16 դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Գյուղատեղի Սակռաբերդ 4-16 դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, գյուղատեղի |
| | |Սակռաբերդ: Սակռաբերդը գտնվում է |
| | |շրջկենտրոնից 38 կմ հս.արլ., Խոսրով |
| | |գետի ձախ ափին, բարձր ժայռոտ սարի |
| | |գագաթին: Սակռաբերդ (Մանկուք) |
| | |գյուղատեղին գտնվում է Վեդիից 38 կմ |
| | |հս.արլ.Խոսրով գետի ձախ բարձրադիր |
| | |ափին, համանուն բերդի ստորոտում: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Գյուղատեղիի հիմնադրման վերաբերյալ |
| | |տեղեկություններ չեն պահպանվել: Սակայն|
| | |տեղի գերեզմանոցում պահպանված |
| | |խաչքարերի ուսումնասիրությունը, ինչպես|
| | |և մոտակայքում գտնվող Սակռաբերդի |
| | |գոյությունը հիշատակվում է սկսած 5-րդ |
| | |դարից` թույլ է տալիս ենթադրելու, որ |
| | |այս գյուղատեղին ունի հին պատմություն |
| | |և շեն էր առնվազն 4-դ.: Այն շեն է |
| | |եղել առանց ընդհատումների մինչև |
| | |16-րդ դ.: Հետագայում ընդմիշտ ամայացել|
| | |(16-րդ դ.) է քանի որ հետո ստեղծված |
| | |հուշարձաններ տարածքում չկան: |
| | |Սակռաբերդի հիմնադրման վերաբերյալ |
| | |տեղեկություններ չեն պահպանվել: |
| | |Հիշատակվում է սկսած 5-րդ դ. «ՈՒրծային|
| | |մի սեպուհ, որի անունն էր Վարագներսեհ,|
| | |որդի ՈՒրծա իշխան Կողթեկի, որ Հայոց |
| | |նախարարների հետ երդման մեջ էր, |
| | |նենգելով սուրբ ուխտին, գնաց ավերեց |
| | |Բռնավիժի շահաստանը և շահաստանի |
| | |ամբողջ ունեցվածքն առնելով, անցավ |
| | |Սագրա կոչված բերդը, որը իրենց |
| | |իշխանության ամրոցն էր, և այնտեղ |
| | |պարսպապատվեց, ամրացավ»: Այս դեպքերը |
| | |տեղի են ունեցել 481 թ.: Խիստ կարևոր |
| | |է նաև բերդի ստորոտում պահպանված |
| | |ընդարձակ արձանագրությամբ խաչքարը, ուր|
| | |բերդը հիշվում է որպես «Սակռաբերդ»: |
| | |Խաչքարը անթվակիր է, սակայն բնորոշ է |
| | |13-րդ դ.: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Գյուղատեղին զբաղեցնում է շուրջ 200.80|
| |նկարագրությունը |մ մակերես, ուր պահպանվում են ավելի |
| | |քան 60 շինությունների մնացորդները: |
| | |Ավերակների մեջ կան նաև խաչքարեր ու |
| | |տապանաքարեր: Գյուղատեղիի արլ. |
| | |ծայրամասում` բլրի գագաթին տարածվում է|
| | |խաչքարերով հարուստ ընդարձակ |
| | |գերեզմանոցը: Բերդը զբաղեցնում է մի |
| | |փոքր հարթ մակերես, որի շուրջը |
| | |անմատչելի գահավեժ ժայռեր են: Միայն |
| | |արլ կողմից բերդն ունի մի դժվար անց |
| | |(մեծ թեքությամբ) ճանապարհ, որով բերդը|
| | |հաղորդակցվում է արտաքին աշխարհի հետ |
| | |(այդ ուղղությամբ Սակռաբերդ Մանկունք) |
| | |գյուղն է: Բարձրադիր հատվածում |
| | |նկատվում են ավերակների և շաղախի |
| | |հետքեր: Բոլոր հայտնաբերված |
| | |կառույցները հինմավոր վիճակում են: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Գյուղատեղին պահպանվել է խիստ ավերված |
| | |վիճակում: նշմարվում են միայն |
| | |շինությունների ու պատերի հետքերը: |
| | |Տարածքը ծածկված է ավերակներով և |
| | |փարթամ բուսականությամբ: Սակռաբերդը |
| | |պահպանվել է հիմնավեր վիճակում: |
| | |Անմատչելի հսկա ժայռի գագաթին միայն |
| | |տեղ տեղ շաղախի հետքեր ու փլված քարեր |
| | |են պահպանվում: Գյուղատեղին և |
| | |Սակռաբերդը ունեն պատմական մեծ արժեք: |
| | |Այն կարևոր է ՈՒրծ գավառի և |
| | |ընդհանրապես ողջ Հայաստանի պատմության |
| | |ամբողջ ուսումնասիրության առումով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Գյուղատեղին և ամրոցը ունեն պատմական|
| | |մեծ արժեք: Կարևոր են ընդհանրապես |
| | |ողջ Հայաստանի պատմության (առաջին |
| | |հերթին Այրարատ նահանգի) ամբողջական |
| | |ուսումնասիրության առումով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Պահպանվել է ՀՍՍՀ-ն կողմից 1983թ. |
| | |դրված ցուցատախտակը` ամրոցի |
| | |տվյալներով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է շրջակայքից: |
| |ուղղությունները | |
|_____________________________________________________________________|
| 15. Աղջոց սբ. Ստեփանոս վանական համալիր 4-13-րդ դ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Աղջոց սբ. Ստեփանոս վանական համալիր |
| | |4-13-րդ դ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, գյուղ Աղջոց: Վանական|
| | |համալիրը գտնվում է Ազատ գետի ձորում |
| | |Գիլանջար գյուղից մոտ մեկ կմ հս. թեք |
| | |լեռնալանջի վրա: Զբաղեցնում է 0,23 հա |
| | |տարածություն: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Ըստ վանական համալիրի վիմական |
| | |արձանագրությունների գլխավոր եկեղեցին |
| | |կառուցվել է Աթաբեկ Իվանե Զաքարյանի, |
| | |Գրիգոր Խաղբակյանի և վերջինիս կնոջ |
| | |Զազա իշխանուհու պատվերով: |
| | |Հայ-վրացական զորահրամանատարներ Իվանե |
| | |և Զաքարե Զաքարյանները 12-րդ դ. |
| | |վերջին սելջուկներից ազատագրել են նաև |
| | |Արարատյան միջնաշխարհը, այս տարածքը |
| | |(պատմական ՈՒրծ գավառը) անցել է Իվանեի|
| | |իրավասության տակ, դեռևս 4-րդ դ. |
| | |գոյություն ունեցող Աղջոց վանքը և դրա|
| | |շրջակայքը: 13-րդ դ. Իվանեն զիջել է |
| | |ազատագրական պատերազմների ականավոր |
| | |զորահրամանատար Գրիգոր Խաղբակյանին: |
| | |Վերջինիս և իր կնոջ` Զազա իշխանուհու |
| | |և այլ մեկենասների ջանքերով, Աբել |
| | |վարդապետի առաջնորդության ժամանակ, |
| | |ավարտվել է գլխավոր եկեղեցու |
| | |կառուցումը: Աղջոց սբ.Ստեփանոս վանքի |
| | |տեղում, 4-րդ դարի սկզբին Գրիգոր |
| | |Լուսավորիչը կառուցել է սրբատեղի` |
| | |Բյուզանդիայից 3-րդ դ. վերջին |
| | |հալածված և Հայաստանում ապաստանած |
| | |քրիստոնյաներից մեկի` Ստեփանոս |
| | |քահանայի շիրիմի վրա: 12-րդ վերջին |
| | |հայ-վրացական զորահրամանատարներ |
| | |Զաքարյանները սելջուկներից ազատագրել |
| | |են Հայաստանը, Այրարատյան նահանգի Արծն|
| | |գավառի Քեղվա ձորն անցել է Իվանե |
| | |Զաքարյանը: Ըստ պահպանվող |
| | |արձանագրությունների 1197-ին վանքը |
| | |գործում էր և ուներ միաբանություն: |
| | |13-րդ դ. խկզբին Իվանե Զաքարյանն Աղջոց|
| | |վանքը և նրա շրջապատի տարածքը զիջել է|
| | |սելջուկների դեմ պատերազմներում աչքի |
| | |ընկած զորավար Գրիգոր Խաղբակյանին: |
| | |Նաև այլ մեկենասներ օգտագործելով |
| | |նախկին կառույցների առանձին բեկորները,|
| | |հիմնովին վերաշինել են Աղջոց վանքը, |
| | |13-րդ դ. կեսերին համալիրն ստացել է իր|
| | |վերջնական տեսքը: Վանքի միաբանությունն|
| | |իր գործունեությունը շարունակել է |
| | |մինչև 18-րդ դարը: Ըստ եկեղեցու արմ.|
| | |ճակատի հայ քարագործ վարպետների երկու |
| | |շինարարական արձանագրությունների |
| | |Վանական համալիրի պատվիրատուները եղել |
| | |են Խաչենից: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Վանական համալիրը 4-րդ դ. կառույցներից|
| |նկարագրությունը |պահպանվել են միայն առանձին բեկորներ |
| | |և նրա սկզբնական տեսքը վերականգնել |
| | |հնարավոր չէ: Համալիրը բաղկացած է 2 |
| | |եկեղեցիներից` սբ. Ստեփանոս և սբ. |
| | |Պողոս Պետրոս և գավթից: Վանքը |
| | |շրջափակվել է կապտավուն բազալտից |
| | |շրջապարսպով, իսկ նրան կից կառուցվել |
| | |են բնակելի և կոմունալ շենքեր: |
| | |Կառուցվել է ձիթհան, հյուրատուն: |
| | |Վանական համալիրից մոտ մոտ 100 մ |
| | |հս.-արմ. տարածվում է գերեզմանոցը` |
| | |բազմաթիվ խաչքարերով: Սբ. Ստեփանոս |
| | |եկեղեցին պատկանում է խաչաձև |
| | |հատակագծով, կենտրոնագմբեթ |
| | |կառույցների շարքին արտաքինից` |
| | |ուղղանկյուն, ներսից չորս |
| | |ավանդատներով: Գլխավոր խորանին կից |
| | |վերին խորանների մուտքերը հանդիպակաց |
| | |են, երկրորդ հարկ են տանում |
| | |աստիճանները: Բոլոր խորանները թաղակապ|
| | |են: Եկեղեցու միակ մուտքն արմ. |
| | |ճակատից է: Խաչաթևերի մեջ բացվում են |
| | |երկուական նեղ, կամարակապ, իսկ |
| | |խորանների մեջ` ուղղանկյուն |
| | |լուսամուտներ: Անկյուններից ձգվող |
| | |սլաքաձև կամարները և դրանց միջև |
| | |առաջացող առագաստները կրում են գմբեթը:|
| | |Պահպանվում են արտաքին չորս պատերը, |
| | |թմբուկի ստորին շարքը, թմբուկատակ |
| | |քառանկյուն եզրերի տումբաներով: |
| | |Ոչնչացած են ծածկասալերը: Հարուստ է |
| | |արտաքին հարդարանքը: Դուռը շրջանակված |
| | |է կիսաշրջան կամարով և գնդաձև |
| | |խարիսխներով ավարտվող զույգ |
| | |կիսասյուներով: Ճակատակալ քարին |
| | |խորհրդավոր ընթրիքի վերարտադրությունն |
| | |է, երկրաչափական, մարդկային զանազան |
| | |քանդակներ: Հարավային պատին արևի |
| | |ժամացույցն է: Ներսը սալարկված է |
| | |սրբատաշ քարով: Եկեղեցին ճոխ զարդարված|
| | |է և ունի բազմաթիվ |
| | |արձանագրություններ: Գլխավոր եկեղեցուն|
| | |արմ-ից կից է ավելի ուշ կառուցված |
| | |գավիթը, որից պահպանվել են հս. և հվ. |
| | |պատերը: Գավթի ծածկն իրականացված է |
| | |եղել խաչվող կամարների սիստեմով: |
| | |Սբ. Պողոս Պետրոս եկեղեցին կից է |
| | |գլխավոր` սբ. Ստեփանոս եկեղեցուն |
| | |հս-ից: Եկեղեցին պատկանում է |
| | |կենտրոնագմբեթ երեք ավանդատներով |
| | |եկեղեցիների տիպին: Միանավ թաղածածկ |
| | |բազիլիկ հորինվածք է, որի հվ. կողմում |
| | |դեպի իրար կից երեք ավանդատները տանող |
| | |մուտքերն են: Կիսաշրջանաձև ավագ |
| | |խորանի հս. կողմում բացվում է ևս մեկ |
| | |մուտք, որը տանում է դեպի նույն կողմի |
| | |չորրորդ ավանդատունը: Բոլոր 4 |
| | |ավանդատներն էլ հատակագծում ունեն |
| | |ուղղանկյուն ձև: Արլ կողմի |
| | |ավանդատները նույն կողմից ունեն |
| | |կիսաշրջան խորան, որից բացվում են |
| | |մեկական դեպի ներս լայնացող |
| | |լուսամուտները: Առանձնապես շքեղ է |
| | |լուծված եկեղեցու արմ ճակատը: Մուտքի |
| | |երկու կողմերում քանդակված են Պողոս և |
| | |Պետրոս առաքյալների բարձրաքանդակները` |
| | |համապատասխան հակիրճ |
| | |մակագրություններով: Բարձրաքանդակները |
| | |կերտված են գրեթե բնական մեծությամբ: |
| | |Համալիրը կառուցված է սրբատաշ գորշ |
| | |բազալտից, կրաշաղախով: Վանքի տարածքում|
| | |կան բազմաթիվ խաչքարեր: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Վանական համալիրի կառույցները և |
| | |պարիսպները ավերվել են 1679-ի |
| | |երկրաշարժից: Պողոս Պետրոս եկեղեցին |
| | |Խիստ ավերված է: Եկեղեցիներից հս. և |
| | |արլ. կան օժանդակ շինություններ` |
| | |ավերված վիճակում, որոնք ներկայացված |
| | |են թաղածածկ սենյակների տեսքով: Փլված |
| | |են թաղն ու պատերի վերին մասերը: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Գյուղատեղին նշանավոր է որպես հայ |
| | |կաթողիկոսներից Մելիքսեթի ծննդավայր: |
| | |Վանքի համալիրն իր հանդիսավոր դիրքով, |
| | |արտաքին` գեղազարդման, յուրատեսակ |
| | |քանդակներով և մշակութային |
| | |ժառանգությամբ, իբրև քրիստոնեության |
| | |վաղագույն շրջանի օջախներից մեկը ունի |
| | |առանձնահատուկ արժեք: ՈՒշագրավ է իր |
| | |արմ ճակատի բարձրաքանդակներով, այն |
| | |վկայություն է Արցախի հայ քարագործ |
| | |վարպետների եկեղեցու շինարարության |
| | |մասնակցությանը:Վանքի պատվիրատուները |
| | |Խաչենից են: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Պահպանվել է ՀՍՍՀ-ն կողմից 1983 թ. |
| | |դրված ցուցատախտակը` եկեղեցու |
| | |տվյալներով |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Իշխում է տարածաշրջանի վրա և դիտվում |
| |ուղղությունները |չորս բոլորից |
|_____________________________________________________________________|
| 16. «Արջանոց» գյուղատեղի 8-17-րդ դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |«Արջանոց» գյուղատեղի 8-17րդ դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |ՈՒրցաձորից 35 կմ աե ալպիական |
| | |մարգագետինների հատվածում |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Գյուղատեղիի վերաբերյալ մատենագիտական |
| | |տվյալներ չեն պահպանվել: Ըստ տարածքում|
| | |պահպանված գերեզմանոցի, տապանաքարերի |
| | |և խաչքարերի վրա արված |
| | |արձանագրությունների գյուղը բնակեցվել |
| | |է 8-րդ դ. և կյանքը այնտեղ հարատևել |
| | |է մինչև մեծ` 1679 թ. երկրաշարժը: |
| | | |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Գյուղատեղիի կառույցներից պահպանվել են|
| |նկարագրությունը |միայն փլատակներ, որոնք ծածկված են |
| | |կանաչով և հողով: Գյուղի կենտրոնում |
| | |բլրի վրա պահպանվել է գերեզմանոց, |
| | |որտեղ թաղումները կատարվել են 9-16-րդ |
| | |դդ ընթացքում: Գերեզմանոցի և գյուղի |
| | |փլատակների մեջ պահպանվել են 5 հատ |
| | |տեղահանված, կոտրատված խաչքարեր |
| | |14-15-րդ դդ աշխատանքներ, մի քանի |
| | |տապանաքարեր 9-րդ դ մինչև 17-րդ դ.: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Ավերված է: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Գյուղատեղին և նրա տարածքում |
| | |հայտնաբերված պատմաճարտարապետական |
| | |նշանակության հուշարձանները ունեն |
| | |պատմական մեծ արժեք: Կարևոր է |
| | |երկրամասի (Այրարատի) պատմության |
| | |ամբողջական ուսումնասիրության համար: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չկա |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է շրջակայքից: |
| |ուղղությունները | |
|_____________________________________________________________________|
| 17. Ելիջա գյուղատեղի 18-19-րդ դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Ելիջա գյուղատեղի 18-19-րդ դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Ազատ գետի կիրճի աջ ափին, Միլլիի |
| | |ձորում Գառնիից 7-8 կմ աե: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Պատմական և մատենագիտական |
| | |տեղեկություններ չեն պահպանվել: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Ըստ պատմաճարտարապետական վերլուծության|
| |նկարագրությունը |գյուղատեղին հիմնադրվել է 18-րդ դ. և |
| | |բնակեցված է եղել մինչև 19-րդ դ. |
| | |վերջը: 1950թ. գյուղատեղին լքվել է և |
| | |դատարկվել: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Կիսավեր վիճակում է: Պահպանվել են |
| | |միայն շինությունների պատերը: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |ՈՒշ ժամանակաշրջանի կառույց է և |
| | |առանձնապես պատմաճարտարապետական արժեք |
| | |չունի |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չկա |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է մոտակայքից |
| |ուղղությունները | |
|_____________________________________________________________________|
| 18. Հավուց Թառի վանական համալիր 10-13-րդ դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Հավուց Թառի վանական համալիր |
| | |10-13-րդ դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, գյուղատեղի Հավուց |
| | |Թառ: Գտնվում է Գառնի գյուղից արլ, |
| | |Ազատ գետի ձախ ափի լեռան գագաթին: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Վանքն իր անունը ստացել է նրա շուրջը |
| | |տարածվող նույնանուն գյուղից, որի |
| | |ավերակների մնացորդները մնացել են |
| | |մինչև այսօր: Մատենագիտական |
| | |աղբյուրներում հիշվում է Հայոց Թառ, |
| | |Հավուց Թառ, Հավուց Թառ անուններով |
| | |(ամենից գործածականը Հավուց Թառն է/: |
| | |Հիմնադրման ստույգ թվականը հայտնի չէ: |
| | |Հիմնադրումը ավանդաբար վերագրվում է |
| | |ս. Գրիգոր Լուսավորչին և Սահակ |
| | |Պարթևին, սակայն ավանդության պատմական|
| | |հիմքերը չեն հաստատվում: Մխիթար |
| | |Այրիվանեցու վկայությամբ Հավուց Թառ |
| | |վանքը կառուցել է Քեղո Գևորգ իշխանը |
| | |«Շինի և Հաւուց թառն ի Գէորգեայ |
| | |իշխանէն Քեղույ» 1001-1011 թթ. : |
| | |Վանքում եղած մի արձանագրության |
| | |համաձայն Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին|
| | |1013-թին կառուցում է ս. Ամենափրկիչ |
| | |եկեղեցին: Ըստ հնագիտական |
| | |ուսումնասիրությունների տվյալների, |
| | |վանքի գավիթը, ս. Կարապետ եկեղեցին, |
| | |դամբարան զանգակատունը պետք է |
| | |կառուցված լինեն XII-XIII դդ.: XIV դ. |
| | |վերաբերվող Հավուց թառի վանքի մասին ոչ|
| | |մի հիշատակություն չի պահպանվել: Ըստ |
| | |պահպանված պատմական տեղեկությունների |
| | |1407 թ-ին Հավուց Թառի վանք է այցելել |
| | |Թովմա Մեծոփնացին, 1434-35-ին` Աբրահամ|
| | |կաթողիկոս Կրետացին: XVIII դ. II կեսին|
| | |հյուսիսային լեռնցիների կրկնվող |
| | |արշավանքների պատճառով, Հավուց Թառի |
| | |վանքը լքվում է և ամայանում: 1813-ին |
| | |անգլիացի ճանապարհորդ Ջեյմս Մորիեն |
| | |Հավուց Փառիը գտել է ամայի վիճակում: |
| | |Հավուց թառի վանքը Արևելյան Հայաստանի|
| | |նշանավոր կրոնական կենտրոններից է |
| | |եղել: Այն եղել է եպիսկոպոստանիստ |
| | |վայր, ունեցել է իր հատուկ թեմը, որի |
| | |կազմի մեջ մտել է նաև Երևան քաղաքը: |
| | |ՈՒստի Հավուց Թառի առաջնորդը |
| | |միաժամանակ Երևան քաղաքի առաջնորդն |
| | |էր: Հավուց Թառը նշանավոր է եղել իր |
| | |հատուկ դպրոցով, ուր գործել են |
| | |նշանավոր գրիչներ և ուսուցիչներ Դավիթ|
| | |Քահանան, Մխիթար ուսուցիչը, Վարդը, |
| | |Պողոսը, Սիմեոն փիլիսոփա վարդապետը և |
| | |ուրիշներ: Հավուց Թառը ավերվել է 1679 |
| | |թվականի մեծ երկրաշարժից: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Վաղ միջնադարից հիշատակվող այս |
| |նկարագրությունը |համալիրում 1013-ին Գրիգոր Մագիստրոսը |
| | |կառուցել է Ս.Ամենափրկիչ եկեղեցին: |
| | |Հավուց Թառը վերելք է ապրել XII- |
| | |XIV դդ.: XVIII դ. վանքը վերանորոգել |
| | |է Աստվածատուր կաթողիկոսը: Վանական |
| | |համալիրը բաղկացած է երկու |
| | |հուշարձանախմբերից: Արմ |
| | |հուշարձանախմբի գլխավոր եկեղեցին |
| | |կառուցվել է XIII դ.: Ներքուստ |
| | |խաչաձև, արտաքուստ ուղղանկյուն, չորս |
| | |անկյուններում ավանդատներով հորինվածք |
| | |է: Կառուցված է սրբատաշ կարմրավուն |
| | |տուֆից: Բազմագունության սկզբունքով |
| | |շարված պատերը հարուստ են |
| | |արձանագրություններով: Քանդված են |
| | |եկեղեցու գմբեթը և ծածկը: Նրան |
| | |հարավից կից են երկու միանավ |
| | |մատուռներ` (այժմ կիսավեր): Արևելյան |
| | |հուշարձանախումբը հիմնովին |
| | |վերակառուցվել է XVIII դ. I-ին կեսում,|
| | |օգտագործվել են Գրիգոր Մագիստրոսի |
| | |կառուցած եկեղեցու և վանքի քառամույթ |
| | |գավթի քարերը: Վերջինիս քառամույթ |
| | |գավթի քարերը: Վերջինիս ավերակի հս. |
| | |մասի վրա 1721-ին Աստվածատուր |
| | |կաթողիկոսը հիմնել է Ս. Կարապետ |
| | |եկեղեցին /գմբեթավոր դահլիճ, որն |
| | |անավարտ է մնացել/: Պարիսպներին հս-ից |
| | |կից են բնակելի սենյակներ, իսկ |
| | |հվ-արմ-ից` թաղածածկ հյուրատունը: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Գտնվում է ավերված վիճակում: Պահպանվել|
| | |է մուտքի հաղթակամարը, պատերը կիսաքանդ|
| | |են: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր |
| | |կրոնական և մշակութային կենտրոն է: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Պահպանվել է ՀՍՍՀ-ն կողմից 1983 թ. |
| | |դրված ցուցատախտակը` եկեղեցու |
| | |տվյալներով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է բոլոր ուղղություններից: |
| |ուղղությունները | |
|__|____________________________|_____________________________________|
| 19. «Վանք» վանական համալիր 14-15-րդ դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |«Վանք» վանական համալիր 14-15-րդ դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց: Վանական համալիրը |
| | |գտնվում է ՈՒրցաձոր գյուղից 7 կմ հս. |
| | |արլ. ՈՒրծ քաղաքատեղիի տարածքում, |
| | |քաղաքի հս. կողմի բարձրունքի վրա: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Վանական համալիրի հիմնադրության |
| | |վերաբերյալ մատենագիտական |
| | |տեղեկություններ չեն պահպանվել: Հին |
| | |կամ փոքր եկեղեցու մասին վիմագրերում |
| | |թվակիր ամենահին արձանագրությունը |
| | |1319թ-ից է: Հաշվի առնելով եկեղեցու |
| | |վիմագրերում նվիրատու պատմական անձանց |
| | |անունները, ինչպես նաև եկեղեցու |
| | |հորինվածքային և ճարտարապետական |
| | |առանձնահատկությունները, որ եկեղեցին |
| | |կառուցվել է 14-րդ դ. սկզբներին, |
| | |ընդհուպ մինչև 1319թ.: Նոր կամ մեծ |
| | |եկեղեցին կառուցվել է ավելի ուշ և |
| | |կցվել նախորդին` հս. կողմից: |
| | |Հատակագծային և ճարտարապետական |
| | |առանձնահատկությունների |
| | |ուսումնասիրությունը, որ ՈՒրծ քաղաքը |
| | |15-րդ դ. ապրում էր իր 3-րդ ու վերջին |
| | |ծաղկուն շրջանը (այդ ժամանակաշրջանից |
| | |ՈՒրծի վանքերում գրվել են բազմաթիվ |
| | |ձեռագրեր) թույլ է տալիս ենթադրելու, |
| | |որ այն վերակառուցվել է 15-րդ դ.: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Համալիրը բաղկացած է 2 եկեղեցուց և |
| |նկարագրությունը |գերեզմանոցից: Վերջինիցս պահպանվել են |
| | |միայն առանձին տապանաքարեր (տեղափոխված|
| | |եկեղեցիների ներսը): Երկու եկեղեցիներն|
| | |էլ ունեն միանավ, թաղածածկ բազիլիկի |
| | |հորինվածք: Փոքր եկեղեցին կառուցված է |
| | |միայն սրբատաշ դեղնասպիտակավուն |
| | |կրաքարից (արտաքին չափերն են` |
| | |5,80x3,80), իսկ մեծի միայն |
| | |անկյունաքարերն են սրբատաշ (արտաքին |
| | |չափերն են` 18,70x10,40) մնացած մասերը|
| | |գլխավորապես իրականացված են կոպտատաշ |
| | |քարերով: Մեծ եկեղեցին ավագ ղորանի |
| | |երկու կողմերում ունի ավանդատներ: |
| | |Երկու եկեղեցիներն էլ ունեն մեկական |
| | |մուտք, մեծինը հվ, ճակատից, իսկ |
| | |փոքրինը` արմ-ից: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Վանական համալիրը պահպանվել է կիսավեր |
| | |վիճակում: Մեծ եկեղեցուց համեմատաբար |
| | |լավ վիճակում է արմ. ճակատը: Մնացած |
| | |մասերը պահպանվել են մինչև 1 մետր |
| | |բարձրությամբ: Հին եկեղեցին ավելի |
| | |անվնաս է: Փլված են միայն փաղը և արմ.|
| | |ճակատը: Մնացած մասերից մեծ մասամբ |
| | |պոկված են երեսապատի սրբատաշ (մի մասը |
| | |արձանագիր) քարերը: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Վանական համալիրն ունի ճարտարապետական |
| | |և պատմական մեծ արժեք: Այն որմերի |
| | |պահպանված հարուստ |
| | |արձանագրություններով կարևոր աղբյուր |
| | |է ՈՒրծ գավառի պատմության |
| | |ուսումնասիրության համար: Վանքը |
| | |կարևոր է նաև ՈՒրծ քաղաքատեղիի |
| | |պատմության և քաղաքաշինական հարցերի |
| | |հետազոտության տեսանկյունից: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Պահպանվել է ՀՍՍՀ-ն կողմից 1983 թ. |
| | |դրված ցուցատախտակը` Վանական համալիրի |
| | |տվյալներով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Վանական համալիրը դիտվում է ՈՒրծ |
| |ուղղությունները |քաղաքատեղիի տարածքից: |
| | | |
|_____________________________________________________________________|
| 20. Արմոքի վանական համալիր 13-14-րդ դդ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Արմոքի վանական համալիր 13-14-րդ դդ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց: Արմոքի վանքը գտնվում|
| | |է ՈՒրցաձորից 24 կմ հս-արլ, Վեդի գետի |
| | |աջ վտակ Արմոքի աջ ափին, համանուն |
| | |գյուղատեղիի տարածքում: Զբաղեցնում է |
| | |ոչ մեծ բլրի գագաթը` շուրջ 30.20 մ. |
| | |մակերեսով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Արմոքի վանական համալիրի հիմնադրման |
| | |վերաբերյալ ստույգ տեղեկություններ |
| | |հայտնի չեն: Սակայն հուշարձանախմբում |
| | |պահպանված եկեղեցին և մատուռը |
| | |13-14-րդ դդ շինություններ են: |
| | |Շրջակայքում պահպանված թվակիր |
| | |խաչքարերը ևս նույն ժամանակաշրջանից |
| | |են: Ելնելով այս հանգամանքից, Արմոքի |
| | |վանքը ևս կարելի է համարել |
| | |13-14-րդ դդ. կառույց: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Արմոքի վանքը բաղկացած է մեկ |
| |նկարագրությունը |եկեղեցուց, մատուռից, խաչքարերով |
| | |հարուստ գերեզմանոցից: Արմոքի վանքը |
| | |առանձնապես հարուստ է զարդաքանդակներով|
| | |ու պատկերաքանդակներով: Հարուստ է նաև |
| | |վիմագիր արձանագրություններով (շուրջ 8|
| | |միավոր): Հուշարձանախումբը կառուցված է|
| | |համակ սրբատաշ բազալտ քարերով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Խիստ ավերված է: Եկեղեցիներից |
| | |պահպանվել էին պատերի մնացորդները` |
| | |մինչև 2 մետր բարձրությամբ: |
| | |Շրջակայքում կան բազմաթիվ խաչքարեր և |
| | |շինությունների ճարտարապետական |
| | |բեկորներ: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Արմոքի վանքը ունի պատմական |
| | |գեղարվեստական և ճարտարապետական մեծ |
| | |արժեք: Շնորհիվ հարուստ վիմագրության` |
| | |այն կարևոր է ողջ գավառի պատմության |
| | |ամբողջական ուսումնասիրության առումով:|
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Պահպանվել է ՀՍՍՀ-ն կողմից 1983 թ. |
| | |դրված ցուցատախտակը` եկեղեցու |
| | |տվյալներով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է գետի կողմից: |
| |ուղղությունները | |
|_____________________________________________________________________|
| 21. Գյուղատեղի ՈՒրցաձոր, ՈՒրցաձոր ամրոց 10-րդ դ, եկեղեցի |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Գյուղատեղի ՈՒրցաձոր, ամրոց ՈՒրցաձոր |
| | |10-րդ դ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց: ՈՒրծ գյուղատեղին |
| | |գտնվում է Վեդի շրջկենտրոնից 32 կմ |
| | |հս.արլ. համանուն գետի աջ կողմում |
| | |մեղմաթեք (հարավհայաց) բլրալանջերին: |
| | |Այն տարածվում է ավելի քան 1200 մ. |
| | |երկարությամբ և շուրջ 500 մ |
| | |լայնությամբ: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Ըստ գյուղի տարածքում պահպանված |
| | |պատմահնագիտական ու ճարտարապետական |
| | |հուշարձանների առկայության` գյուղը |
| | |գոյություն է ունեցել 9-րդ դ. ուր |
| | |կյանքը շարունակվել է մինչև 1605 թ. |
| | |բռնագաղթը: Արդեն 18-րդ դ կեսերին |
| | |գյուղը վերստին բնակելի է դարձել ի |
| | |հաշիվ թուրքական Կարակոյին կոչված |
| | |ցեղի, որի անունով էլ գյուղը |
| | |վերանվանվել է «Կարակոյին» (մինչև |
| | |այդ, գյուղի հին պատմական անունը արդեն|
| | |մոռացության էր տրվել): Հայտնի է, որ |
| | |18-րդ դարի կեսերին գյուղը Էջմիածնի |
| | |վանքին հարկատու էր և կոչվում էր նաև |
| | |«Յոլքյասան» (ճամփակտրող): Հետագայում |
| | |գյուղի բնակիչները տեղփոխվել են |
| | |Արարատյան դաշտավայր` հիմնադրելով նոր |
| | |գյուղեր: Պատմական տեղեկություններ |
| | |այս ամրոցի մասին չեն պահպանվել: |
| | |Ժողովուրդը ավանդաբար ամրոցը վերագրում|
| | |է 10-րդ դ. հայտնի զորավար Գևորգ |
| | |Մարզպետունուն: Ըստ պահպանված |
| | |կառույցների պատմահամեմատական |
| | |վերլուծության հիման վրա` թվագրվում է |
| | |10-13-րդ դդ: ամրոցը հսկել է ներկայիս |
| | |Ղարաբաղլար ձորի վրա, պաշտպանել Խոսրով|
| | |անտառի մուտքը: |
| | |Ամրոցի կենտրոնում պահպանվել է միանավ |
| | |բազիլիկ եկեղեցու հետքեր, կիսավեր |
| | |պատեր: Ըստ պատմական վերլուծության |
| | |եկեղեցին կառուցվել է ամրոցի կառուցման|
| | |հետ զուգահեռ: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |ՈՒրծ գյուղատեղի ընդարձակ տարածքում |
| |նկարագրությունը |պահպանվել են մեծաթիվ ավերակ տներ, 4 |
| | |տեղերում /առանձին առանձին |
| | |գերեզմանոցներ, աղբյուր, ձիթհան, |
| | |եկեղեցու մնացորդներ և այլն: |
| | |Առանձնապես ուշագրավ է պահպանված քարե |
| | |մի սյուն (մի ավերակի մոտ), որն |
| | |ամենայն հավանականությամբ տեղում |
| | |գոյություն ունեցած քարե սյուներով |
| | |հազարաշեն տիպի բնակելի տների ապացույց|
| | |է: Ամրոցը գտնվում է ՈՒրցաձոր գյուղից |
| | |6 կմ հյուսիս-արևմուտք, Խոսրովի |
| | |արգելավայրի մուտքից ձախ, ձորահովտի |
| | |վրա իշխող բլուրին, ՈՒրծ քաղաքատեղիի |
| | |արմ. ծայրամասում: Ամրոցը ունի |
| | |ուղղանկյուն հատակագիծ, պահպանվել են |
| | |չորս անկյուններում գտնվող աշտարակաձև |
| | |բուրգերով, կլոր հատակագծով, տեղական |
| | |ճեղքված քարով և կավահողի շաղախով |
| | |շարված հաստ պատերով: Մուտքերը |
| | |արևմուտքից և արևելքից են, գտնվում |
| | |են պարսպապատերի ուղիղ կենտրոնում: |
| | |Ներքուստ պարսպապատերին կից կառուցված |
| | |են օժանդակ կառույցներ, տարբեր չափերի |
| | |սենյակներ: բերդի արտաքին չափերն են |
| | |100x80 մ: Ամրոցի գրեթե կենտրոնում |
| | |պահպանվել են սպիտակ, սրբատաշ քարով |
| | |շարված եկեղեցու ավերակները: Եկեղեցին |
| | |ունի ուղղանկյուն հատակագիծ, բազիլիկ |
| | |կառույց է: Պահպանվել են պատերի |
| | |հետքերը, պարզ նշմարվում է ավագ խորանը|
| | |և միակ մուտքը արմ. կողմից: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Խիստ ավերված վիճակում է: Ընդարձակ |
| | |տարածքում նկատվում են բազմաթիվ |
| | |պատերի, տնատեղերի մնացորդներ: |
| | |Ավերակների մեջ պահպանվում են |
| | |խաչքարերի, տապանաքարերի ու այլ |
| | |հուշարձանների մեծաթիվ արձանագրված ու |
| | |անարձանագիր բեկորներ: Ամրոցը |
| | |կիսաավերված վիճակում է, պահպանվել են |
| | |ամրոցի պարսպապատերը, որոնք ունեն |
| | |2-2,5 մ. բարձրություն: Պարսպապատերը |
| | |եղել են երկհարկանի, որից պահպանվել է |
| | |հիմնականում արմ. պարսպապատի |
| | |կենտրոնական մասի մի փոքր հատված: |
| | |Պատերը գտնվում են քայքայված, ճաքճքված|
| | |վիճակում: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |ՈՒրծ գյուղատեղին ունի պատմական մեծ |
| | |արժեք: Խիստ կարևոր է պատմական ՈՒրծ |
| | |գավառի պատմության ամբողջական |
| | |ուսումնասիրության առումով: Առանձնակի |
| | |կարևորություն են գյուղի պատմական` |
| | |հետևաբար հայկական անվանման հետ |
| | |կապված հետագա ուսումնասիրությունները,|
| | |որոնց շնորհիվ ՈՒրծի այս ամենախոշոր |
| | |գյուղատեղին կարելի է կոչել իր |
| | |սկզբնական հինավուրց անունով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Պահպանվել է ՀՍՍՀ-ն կողմից 1983 թ. |
| | |դրված ցուցատախտակը` ամրոցի |
| | |տվյալներով: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է շրջակայքից: |
| |ուղղությունները | |
|_____________________________________________________________________|
| 22. ՈՒրծի բերդ 4-13-րդ դ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |ՈՒրծի բերդ 4-13 -րդ դ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, ՈՒրցաձոր գյուղ |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |ՈՒրծի բերդի հիմնադրության վերաբերյալ |
| | |մատենագիտական կամ վիմագրական |
| | |տեղեկություններ չեն պահպանվել: Արդեն |
| | |4-5-րդ դդ. Բերդը հիշվում է որպես |
| | |ՈՒրծեաց նախարարական տոհմի կալվածք ու |
| | |նստավայր և հետևաբար առնվազն 4-րդ դ.|
| | |բերդն արդեն գոյություն ուներ: Բերդի |
| | |հիմքերի ուսումնասիրությունը թույլ է |
| | |տալիս ենթադրելու որ 4-5-րդ դդ. այն |
| | |ամրացվել է, նորոգվել է գոյություն |
| | |ունեցած ավելի հին հայկական բերդի |
| | |տեղում: Ամենայն հավանականությամբ, |
| | |բերդը շեն է մնացել մինչև 13-րդ դ. |
| | |վերջերը, որից հետո ամայացել է ու |
| | |հետզհետև ավերվել: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |ՈՒրծի բերդը գտնվում է Ուրցաձոր |
| |նկարագրությունը |գյուղից 6 կմ հս.արլ.Վեդի (ՈՒրծ) գետի |
| | |ձախ կողմի բարձր սարի գագաթին: Այն իր |
| | |դիրքով իշխում է ողջ ՈՒրծ քաղաքատեղիի |
| | |վրա և ունի խիստ ընդարձակ տեսարան: |
| | |Բերդի օղակաձև ձգված պարսպապատերը, որ|
| | |գոտևորում են սարի գագաթի ընդարձակ |
| | |տափարակը (շուրջ 100x80 մ.) հիմնավեր |
| | |են և մեծ մասամբ հետքեր են նշմարվում:|
| | |Առավել անաղարտ վիճակում է հվ.արմ. |
| | |կողմի պարսպապատի մի հատվածը, ուր պարզ|
| | |նկատվում է հիմքի մեծաչափ քարերով |
| | |շարված մասը և նրա վրա համեմատաբար |
| | |մանր քարերով իրականացված կանոնավոր |
| | |շարքերը: Պահպանվում է նաև պարսպին |
| | |կից քառակուսի որմնահեծը (կոնտրֆորս): |
| | |Միջնաբերդի կամ այլ շինությունների |
| | |հետքեր չեն պահպանվել: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Բերդը պահպանվել է խիստ ավերված |
| | |վիճակում: Հվ. արմ., կողմի առավել |
| | |նկատելի պարսպապատերը (1,5-2 մետր) ևս |
| | |քայքայված վիճակում են: Մնացած մասերը |
| | |նկատվում են գրեթե հողին հավասարեցված |
| | |վիճակում: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |ՈՒրծի բերդն ունի պատմական մեծ արժեք: |
| | |Այն պատմության մեջ դարեր շարունակ |
| | |կատարած իր դերով ու նշանակությամբ |
| | |խիստ կարևոր է ինչպես ՈՒրծ գավառի |
| | |այնպես էլ ողջ երկրամասի (Այրարատի) |
| | |պատմության ամբողջական |
| | |ուսումնասիրության համար: Այն նաև |
| | |արժեքավոր նմուշ է հայկական վաղ |
| | |միջնադարյան բերդերի շարքում: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չկա: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է քաղաքատեղիի տարածքից |
| |ուղղությունները | |
|_____________________________________________________________________|
| 23. Ամրոց «Քսուս» գյուղում 10-13-րդ դ. |
|_____________________________________________________________________|
|1.|Հուշարձանի անվանումը |Ամրոց «Քսուս» գյուղում 10-13-րդ դ. |
|__|____________________________|_____________________________________|
|2.|Հուշարձանի տեղադիրքը |Խոսրովի արգելոց, գյուղատեղի Քսուս: |
| | |Ամրոցը գտնվում է Վեդի ավանից 25 կմ |
| | |հյուսիս-արևելք, Քսուս գյուղատեղիում,|
| | |հարավ-արևմուտքում բարձրացող ժայռերի |
| | |ծերպերի վրա: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|3.|Պատմական տեղեկություններ |Հուշարձանի մասին պատմական |
| | |տեղեկություններ չեն պահպանվել: |
| | |Նյութական մնացորդների |
| | |պատմահամեմատական վերլուծության հիման |
| | |վրա թվագրվում է 10-13-րդ դ,: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|4.|Պատմաճարտարապետական |Ամրոցը շրջապատված է եղել պարսպապատով,|
| |նկարագրությունը |ունեցել է ամրացված աշտարակ, շենքեր: |
| | |Բնականից անառիկ ժայռերը և |
| | |քարանձավները ամրացված են ճեղքված |
| | |տեղական քարով շարված պատերով: |
| | |Շրջակայքում տարածվում է նույնանուն |
| | |գյուղատեղին: Խաչքարերով գերեզմանոցը |
| | |տարածվում է հարավային սարալանջին: |
| | |Ամրոցը զբաղեցնում է 2,0 հա տարածք: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|5.|Հուշարձանի վիճակը |Հիմնովին ավերված է: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|6.|Հուշարձանի նշանակությունը |Նշանակալի է միջնադարյան Հայաստանի |
| | |ամրոցաշինությունը ուսումնասիրելու |
| | |համար: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|7.|Հուշատախտակի առկայությունը |Հուշատախտակ չկա: |
|__|____________________________|_____________________________________|
|8.|Հուշարձանի մոտեցման |Դիտվում է շրջակայքից: |
| |ուղղությունները | |
._____________________________________________________________________.
ՔԱՐՏԵԶՆԵՐ ________________________________
ԻՐՏԵԿ - քարտեզները չեն բերվում
Հավելված N 2
ՀՀ կառավարության
2009 թվականի ապրիլի 23-ի
N 500-Ն որոշման
«ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԻ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ
ՀՀ ԱՐԱՐԱՏԻ ԵՎ ԿՈՏԱՅՔԻ ՄԱՐԶԵՐԻ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻՑ ԴՈՒՐՍ ԳՏՆՎՈՂ` «ԽՈՍՐՈՎԻ ԱՆՏԱՌ» ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑԻ ՀՈՂԵՐԻ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԻ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
Խոսրովի արգելոցը կազմակերպվել է Հայկական ԽՍՀ Մին. Խորհրդի 1958 թ. սեպտեմբերի 13-ի նո կ-341 որոշման համաձայն, ի կատարումն Հայկ. ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի 1958 թ. մայիսի 14-ի IV գումարման ընդունած բնության պահպանության օրենքի:
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցը գտնվում է Երևան քաղաքից դեպի արևելք` Կոտայք և Արարատ մարզերի վարչական տարածքում:
Արգելոցի ընդհանուր տարածությունը` 23095.5 հա:
Պետական արգելոցի նշված տարածքը «Ա»-»Բ» հատվածով սահմանակից է Արարատի մարզի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող հողերին և «Բ»-»Ա» հատվածով` Կոտայքի մարզի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող հողերին:
ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑ-ԱՐԱՐԱՏԻ ՄԱՐԶԻ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԻՑ ԴՈՒՐՍ ԳՏՆՎՈՂ ՀՈՂԵՐ ՍԱՀՄԱՆԱԳԻԾԸ` «Ա»-»Բ»
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տարածքի, Կոտայքի և Արարատի մարզերի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող հողերի բաժանման «Ա» հանգուցային սահմանակետից, որը գտնվում է Կարմիր գետի ափին, սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, անցնում 269.25 մ, հասնում ժայռի եզրին գտնվող թիվ 1 սահմանակետը, որտեղից 2135.6 մ բարձրության լեռնագագաթից դեպի արևմուտք գտնվող ժայռերի եզրով, հատելով Գողթ գետը, անցնում է 419.12 մ, հասնում թիվ 2 սահմանակետը: Թիվ 2 սահմանակետից սահմանագիծը դարձյալ ժայռերի եզրով թեքվում է արևմուտք, ապա հարավ-արևելք, անցնում 214.02 մ, հատում ժամանակավոր գործող առուն, և հասնում է թիվ 3 սահմանակետը: Այնուհետև թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, լանջով անցնում 204.8 մ, հասնում թիվ 4 սահմանակետը, որտեղից էլ թեքվում է դեպի հարավ, թիվ 5 սահմանակետով անցնում 240.63 մ, հասնում է թիվ 6 սահմանակետը: Թիվ 6 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, լանջով անցնում 291.85 մ, հասնում է ժայռի եզրին գտնվող թիվ 7 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ` 1961.0 մ բարձրություն ունեցող լեռնագագաթից դեպի արևելք գտնվող ժայռերի եզրով անցնում 517.99 մ, հասնում է թիվ 8 սահմանակետը: Թիվ 8 սահմանակետից սահմանագիծը դարձյալ ժայռերի եզրով թեքվում է հարավ-արևելք, անցնում 146.64 մ, հասնում է առվի և դաշտային ճանապարհի հատման կետում գտնվող թիվ 9 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, ժայռերի եզրով անցնում 381.24 մ, հասնում է թիվ 10 սահմանակետը: Թիվ 10 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, լանջով անցնում 962.45 մ, հասնում լեռան ստորոտի թիվ 11 սահմանակետը, ապա թեքվում է դեպի հարավ, ժայռերի եզրով և 2122.0 մ բարձրություն ունեցող լեռնագագաթով անցնելով 443.25 մ, հասնում է թիվ 12 սահմանակետը: Թիվ 12 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, ապա հարավ-արևմուտք, հատում դաշտային ճանապարհը և անտառի եզրագծով անցնելով 600.29 մ, հասնում դաշտային ճանապարհի եզրին գտնվող թիվ 13 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը հատում է առուն, անտառի եզրի դաշտային ճանապարհով, կրկին հատելով առուներ և դաշտային ճանապարհներ, անցնում է 870.78 մ, հասնում ժայռագլխի թիվ 14 սահմանակետը: Թիվ 14 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, ժայռերով անցնում է 682.12 մ, հասնում է ժայռի եզրի թիվ 15 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի հարավ, սարի լանջով` հատելով ժայռը, անցնում է 572.36 մ, հասնում առվի ափին գտնվող թիվ 16 սահմանակետը: Այնուհետև այդ առվով թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, ապա հարավ, թիվ 17-18 սահմանակետերով անցնում 1195.23 մ, հասնում առվի ափին գտնվող թիվ 19 սահմանակետը: Թիվ 19 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է հարավ-արևելք, սարալանջով անցնում է 467.89 մ, դեպի թիվ 20 սահմանակետը, որտեղից լանջով է թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, բարձրանում դեպի գագաթը, անցնում 382.83 մ, հասնում գագաթին գտնվող թիվ 21 սահմանակետը: Թիվ 21 սահմանակետից սահմանագիծը լանջով թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, հատում առուն, թիվ 22 սահմանակետով անցնում 956.97 մ, հասնում ձորի եզրին գտնվող թիվ 23 սահմանակետը, որտեղից Գիլանլար գետով թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, գետով, թիվ 24,25 սահմանակետերով, 1660.0 մ բարձրություն ունեցող կետով անցնում 2675.58 մ, հասնում է գետի ափին գտնվող թիվ 26 սահմանակետը: Թիվ 26 սահմանակետից սահմանագիծը ժայռերով թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, անցնում 218.97 մ, հասնում ժայռի եզրին գտնվող թիվ 27 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ, սարալանջով, 2087.5 մ բարձրության եռանկյունաչափական կետի մոտով անցնում 882.34 մ, հասնում է 2031.0 մ բարձրությամբ նիշի գագաթին գտնվող թիվ 28 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, հատում ձորակներ, ժայռերով, թիվ 29 սահմանակետով անցնում 1113.51 մ, հասնում է ժայռերից թափվող ջրվեժի և գետակի հատման տեղում գտնվող թիվ 30 սահմանակետը: Թիվ 30 սահմանակետից սահմանագիծը ժայռերով թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, թիվ 31 սահմանակետով անցնում 575.54 մ, հասնում ժայռի եզրի թիվ 32 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, սարալանջով, թիվ 33,34 սահմանակետերով անցնում 499.17 մ, հասնում է դաշտային ճանապարհի եզրին գտնվող թիվ 35 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի հարավ, անցնում 2032 մ բարձրություն ունեցող կետի արևմտյան կողքով` 333.94 մ, հասնում է լանջին գտնվող թիվ 36 սահմանակետը: Այստեղից թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, հատելով առուներ և դաշտային ճանապարհներ, ժայռերով, թիվ 37,38 սահմանակետերով անցնելով 2083.88 մ, հասնում է թիվ 39 սահմանակետը, որը գտնվում է 2068.9 մ բարձրությամբ նիշից 75 մ դեպի հարավ: Թիվ 39 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի արևելք, հատում դաշտային ճանապարհը, անցնում 482.14 մ, հասնում սարալանջի թիվ 40 սահմանակետը, ապա թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, ժայռերով անցնում 488.34 մ, հասնոււմ ժայռի գլխին գտնվող թիվ 41 սահմանակետը, ապա ժայռագագաթներով թեքվում է դեպի արևելք, հարավ-արևելք, ապա կրկին արևելք, թիվ 42-45 սահմանակետերով անցնում 1266.85 մ, հասնում է թիվ 46 սահմանակետը: Թիվ 46 սահմանակետից թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, դարձյալ ժայռերի և բլուրների գագաթներով, հատելով առու և դաշտային ճանապարհ և 100 մ դեպի արևելք գտնվող 2263.0 մ բարձրության նիշի կողքով անցնելով 1420.55 մ, հասնում է ժայռի գագաթի թիվ 47 սահմանակետը, որտեղից ժայռերի կատարներով, թեքվում է դեպի հարավ, թիվ 48-51 սահմանակետերով անցնում 1553.16 մ, հասնում է թիվ 52 սահմանակետը, որը գտնվում է առվի ափին, ապա հատելով առուն, թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, սարալանջով անցնում 225.17 մ, հասնում թիվ 53 սահմանակետը: Թիվ 53 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, Շողոր լեռնաշղթայով, ժայռով, 2329.5 մ բարձրության նիշով և թիվ 54-56 սահմանակետերով անցնելով 2586.2 մ, հասնում է բլրի վրա գտնվող թիվ 57 սահմանակետը: Թիվ 57 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, լանջով իջնում, թիվ 58-61 սահմանակետերով անցնում 2049.3 մ, հասնում է Ազատ գետի ափին գտնվող թիվ 62 սահմանակետը, որտեղից Ազատ գետով` հոսանքին հակառակ, թեքվում է դեպի հյուսիս, թիվ 63-66 սահմանակետերով անցնում 973.91 մ, հասնում է գետի ափին գտնվող թիվ 67 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ, թիվ 68-69 սահմանակետերով անցնում 736.32 մ, հասնում 2336.4 մ բարձրություն ունեցող նիշի մոտ գտնվող թիվ 70 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի արևելք, անտառաշերտի եզրով անցնում 1000.95 մ, հասնում է ժայռի կատարին գտնվող թիվ 71 սահմանակետը, ապա ժայռի եզրով, թիվ 72 սահմանակետով անցնում է 172.01 մ, հասնում թիվ 73 սահմանակետը: Թիվ 73 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, հատում առուներ, ձորակներ, լեռնալանջերով անցնում 2322.87 մ, հասնում է թիվ 74 սահմանակետը, ապա թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, հատում առուներ, դաշտային ճանապարհ, անցնում է 921.46 մ, հասնում Դարբանդ գետի և բնական աղբյուրից սկիզբ առնող առվի հատման կետում գտնվող թիվ 75 սահմանակետը: Թիվ 75 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, լեռնալանջերով, հատելով ձորակներ, առուներ, ճանապարհ, Խոսրով գետը, թիվ 76 սահմանակետով անցնում է 3460.46 մ, հասնում 2543.2 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 77 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի հարավ, անցնում 430.82 մ, հասնում Խոսրով գետի ափին գտնվող թիվ 78 սահմանակետը: Թիվ 78 սահմանակետից սահմանագիծը նշված գետով թեքվում է դեպի արևելք, անցնում 936.67 մ, հասնում բնական աղբյուրի մոտ` 2524.6 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 79 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը թեքվում է հարավ-արևելք, լանջով բարձրանում, անցնում 772.92 մ, հասնում է 2850.5 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 80 սահմանակետը: Թիվ 80 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, լեռնալանջով, թիվ 81 սահմանակետով դեպի հարավ-արևմուտք անցնում 940.3 մ, հասնում թիվ 82 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է հարավ-արևելք, անցնում 952.5 մ հասնում է թիվ 83 սահմանակետը, թեքվում է արևելք, անցնում է 415.98 մ և հասնում գետի ափին գտնվող 84 սահմանակետը: Թիվ 84 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի արևելք, լանջով, հատելով առու և դաշտային ճանապարհ, անցնում է 719.43 մ, հասնում 2655.3 մ բարձրություն ունեցող նիշի թիվ 85 սահմանակետը: Թիվ 85 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, 2558.0 մ և 2533.0 մ բարձրություն ունեցող նիշերով և թիվ 86-87 սահմանակետերով անցնում է 1717.88 մ, հասնում թիվ 88 սահմանակետը, որը գտնվում է Կյուսուզդուղ լեռան լանջին: Այս կետից թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, լանջով անցնում 1089.15 մ, հասնում թիվ 89 սահմանակետը, որտեղից ջրբաժանով, թիվ 90 սահմանակետով անցնում 777.2 մ, հասնում է թիվ 91 սահմանակետը: Թիվ 91 սահմանակետից սահմանագիծը լեռնալանջով, գագաթներով թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, հատում Կյուսուզ գետի վտակը, թիվ 92-94 սահմանակետերով անցնում 3072.15 մ, հասնում է բարձրունքի թիվ 95 սահմանակետը: Այս կետից կրկին թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, լեռնալանջերով անցնում 1009.17 մ, հասնում է 2655.5 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 96 սահմանակետը: Թիվ 96 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, լանջով անցնում 1032.96 մ, հասնում է բարձրունքի վրա գտնվող թիվ 97 սահմանակետը, որտեղից ջրբաժանով թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, անցնում 1276.18 մ, հասնում ձորի եզրի 2280.2 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 98 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը ձորով հոսող Կյուսուզ գետով թեքվում է դեպի հյուսիս, անցնում 285.59 մ, հասնում գետի ափին գտնվող թիվ 99 սահմանակետը, որտեղից ձորով թեքվում է հյուսիս-արևմուտք, հատելով ձորակներ, թիվ 100 սահմանակետով անցնում է 1749.72 մ, հասնում է բլրագագաթին գտնվող թիվ 101 սահմանակետը: Թիվ 101 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, ապա հարավ-արևելք, լեռնագագաթներով, թիվ 102-107 սահմանակետերով անցնում 2168.69 մ, հասնում է 2877.9 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 108 սահմանակետը: Այստեղից թեքվում է դեպի հարավ, դարձյալ գագաթներով, թիվ 109 սահմանակետով անցնում 728.24 մ, հասնում է գագաթին գտնվող թիվ 110 սահմանակետը: Թիվ 110 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ, անցնում 436.88 մ, հասնում է գագաթին գտնվող թիվ 111 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, լեռնագագաթների թիվ 112-114 սահմանակետերով անցնում 1451.1 մ, հասնում է 2875.6 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 115 սահմանակետը:
Այս կետից սահմանագիծը կրկին թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, լեռնագագաթի թիվ 116 սահմանակետով անցնում 776.7 մ, հասնում է 2765.0 մ բարձրություն ունեցող նիշի և դաշտային ճանապարհի հատման կետում գտնվող թիվ 117 սահմանակետը: Թիվ 117 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, ապա հարավ, լեռնագագաթներով` 2832.7 մ, 2952.0 մ, 2873.5 մ, 2947.0 մ, 2876.0 մ, 2900.1 մ բարձրություն ունեցող նիշերով, թիվ 118-130 սահմանակետերով անցնում է 4718.74 մ, հասնում 2757.0 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 131 սահմանակետը: Այնուհետև սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ, ապա հարավ-արևմուտք, հատում դաշտային ճանապարհը, ջրբաժանով, թիվ 132 սահմանակետով անցնում է 2380.36 մ, հասնում 2534.0 մ բաձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 133 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, ջրբաժանով անցնում 612.88 մ, հասնում է գագաթին գտնվող թիվ 134 սահմանակետը: Այստեղից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, անցնում 742.27 մ, հասնում է ձորի եզրի թիվ 135 սահմանակետը; Թիվ 135 սահմանակետից սահմանագիծը բարձրունքներով թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, ապա ջրբաժանով թեքվում է հյուսիս-արևմուտք և հարավ, հատում ճանապարհ և թիվ 136-138 սահմանակետերով անցնելով 2920.33 մ, հասնում է բարձրունքի գագաթին գտնվող թիվ 139 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, ապա հյուսիս-արևելք, բլրագագաթների թիվ 140-142 սահմանակետերով անցնում 1270.36 մ, հասնում է բարձրունքի վրա գտնվող թիվ 143 սահմանակետը, այնուհետև թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, հատում ձորը, անցնում 345.57 մ, հասնում թիվ 144 սահմանակետը: Թիվ 144 սահմանակետից սահմանագիծը բնական աղբյուրի մոտով թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, հատում դաշտային ճանապարհներ և լանջով` թիվ 145-146 սահմանակետերով անցնելով 1233.05 մ, հասնում է թիվ 147 սահմանակետը: Այստեղից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, լանջով անցնում 1163.54 մ, հասնում ձորի մոտ գտնվող թիվ 148 սահմանակետը, հատում է ձորը, թիվ 149 սահմանակետով անցնում 540.98 մ, հասնում է Կյուսուզ գետի ափին գտնվող թիվ 150 սահմանակետը: Թիվ 150 սահմանակետից սահմանագիծը Կյուսուզ գետով թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, անցնում 882.49 մ, հասնում է գետի և ճանապարհի հատման կետում գտնվող թիվ 151 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը լանջով թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, անցնում 590.22 մ, հասնում թիվ 152 սահմանակետը, որտեղից ջրբաժանով թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, հատում դաշտային ճանապարհ և առու, թիվ 153 սահմանակետով անցնելով 1381.61 մ, հասնում է թիվ 154 սահմանակետը: Թիվ 154 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, սարալանջով, թիվ 155-156 սահմանակետերով անցնում է 1696.59 մ, հասնում Ախսու գետի ափին գտնվող թիվ 157 սահմանակետը, որտեղից նշված գետով թեքվում է դեպի հարավ, անցնում 1190.82 մ, հասնում է գետափին գտնվող թիվ 158 սահմանակետը: Թիվ 158 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, ապա հյուսիս, հատում Վեդի գետը և ճանապարհը, սարալանջերով, թիվ 159-162 սահմանակետերով, անցնում 2535.71 մ, հասնում է գետի ափին գտնվող թիվ 163 սահմանակետը: Այս կետից գետով թեքվում է դեպի արևելք, անցնում 157.89 մ, հասնում է 164 սահմանակետը, ապա թեքվում է դեպի հարավ, ապա հյուսիս-արևելք, գետով և ճանապարհով անցնում 577.72 մ, հասնում է թիվ 165 սահմանակետը: Այստեղից թեքվում է հարավ-արևելք, անցնում 220.89 մ, հասնում է թիվ 170 սահմանակետը: Թիվ 166 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, սարալանջով, ապա ջրբաժանով, լեռնագագաթների թիվ 167-169 սահմանակետերով, հատելով ձորակը և ճանապարհների խաչմերուկը, անցնում է 3884.54 մ, լանջով հասնում 2291.5 մ բարձրության եռանկյունաչափական նիշի վրա գտնվող թիվ 170 սահմանակետը: Թիվ 170 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, ջրբաժանով, թիվ 171 սահմանակետում հատվելով ժայռերի հետ, լանջով շարունակվում է և անցնելով 2702.25 մ, հասնում է Վեդի գետի ափին գտնվող թիվ 172 սահմանակետը, ապա գետով թեքվում է հարավ-արևմուտք, անցնում 213.39 մ, հասնում թիվ 173 սահմանակետը: Այս կետից հատելով գետը և ճանապարհը, սահմանագիծը թեքվում է արևելք, թիվ 174-175 սահմանակետերով անցնում 771.18 մ, հասնում է թիվ 176 սահմանակետը: Թիվ 176 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, ջրբաժանով արևմուտքից շրջանցելով Խոսրովասար լեռան 1988.3 մ բարձրության նիշով գագաթը, լեռնագագաթներով, 1581.0 մ բարձրություն ունեցող նիշով և թիվ 177-180 սահմանակետերով անցնելով 3786.42 մ, հասնում է Խոսրով գետի ափին գտնվող թիվ 181 սահմանակետը, որտեղից գետով թեքվում է հարավ, անցնում 329.45 մ, հասնում ձորի եզրի թիվ 182 սահմանակետը: Թիվ 182 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, հատելով ձորը, թիվ 183 սահմանակետով, լանջով անցնում է 807.11 մ, հասնում թիվ 184 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, հատում ճանապարհը, ձորակներ և լանջով անցնելով 1750.07 մ, հասնում է թիվ 185 սահմանակետը: Թիվ 185 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, հատում ձորակներ, շրջանցում «Կոտուցսար» կոչվող 2061.5 մ բարձրություն ունեցող նիշով եռանկյունաչափական կետը, և սարալանջերով, թիվ 186-194 սահմանակետերով անցնում է 3114.82 մ, հասնում թիվ 195 սահմանակետը: Թիվ 195 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս, հատում ճանապարհը, բնական աղբյուրներից սկիզբ առնող առուն, լանջով անցնում 448.82 մ, հասնում է 1586.0 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 196 սահմանակետը: Այստեղից թեքվում է հյուսիս, հատում ճանապարհի և ձորի հատման խաչմերուկը, առուն, թիվ 197, 198 սահմանակետերով անցնում 1331.43 մ, հասնում է ձորի եզրին գտնվող թիվ 199 սահմանակետը: Թիվ 199 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է արևմուտք, անցնում 1587.0 մ (թիվ 200 սահմանակետը) և 1467.0 մ (թիվ 201 սահմանակետը) բարձրության բլրագագաթներով, հատում է առուն, ձորակներ, և անցնելով 2324.18 մ, լանջով հասնում է դաշտային ճանապարհների հատման խաչմերուկում գտնվող թիվ 202 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, դաշտային ճանապարհի թիվ 203-205 սահմանակետերով, բնական աղբյուրի մոտով, անցնում է 1567.89 մ, հասնում սարալանջի թիվ 206 սահմանակետը: Թիվ 206 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, անցնում 191.44 մ, հասնում 1502.0 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 207 սահմանակետը: Այստեղից կրկին թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, լեռնագագաթներով, հատելով ժայռեր, թիվ 208 սահմանակետով անցնում 2930.11 մ, հասնում սարալանջի թիվ 209 սահմանակետը: Թիվ 209 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ, հատում դաշտային ճանապարհը, անցնում 396.49 մ, հասնում է թիվ 210 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի արևելք, բլրագագաթներով անցնում 1083.93 մ, հասնում է թիվ 211 սահմանակետը, ապա թեքվում է հյուսիս-արևելք, ջրբաժանով, 1700.0 մ բարձրություն ունեցող նիշով անցնում է 670.3 մ, հասնում թիվ 212 սահմանակետը: Թիվ 212 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, հատում դաշտային ճանապարհ և ժայռեր, անցնում 422.58 մ, հասնում բլրի վրա գտնվող թիվ 213 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է հյուսիս-արևելք, իջվածքով անցնում 718.56, հասնում բլրագագաթի թիվ 214 սահմանակետը, ապա կրկին թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, հատելով ձորակներ, անցնում է 592.27 մ, հասնում բլրագագաթի թիվ 215 սահմանակետը: Թիվ 215 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, լեռնալանջերով ու լեռնագագաթներով, հատելով ձորը, թիվ 216-219 սահմանակետերով անցնում է 2308.72 մ, հասնում 2292.8 մ բարձրության «Անդասար» կոչվող եռանկյունաչափական թիվ 220 սահմանակետին: Այս կետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, սարալանջերով, թիվ 221-226 սահմանակետերով անցնում է 1597.05 մ, հասնում դաշտային ճանապարհի հետ հատման թիվ 227 սահմանակետը: Թիվ 227 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, լանջով իջնում դեպի ստորոտը, անցնում 652.62 մ, հասնում թիվ 228 սահմանակետը, այնուհետև թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, սարալանջերով, հատելով ձորակը, թիվ 229-231 սահմանակետերով անցնում է 938.33 մ, հասնում թիվ 232 սահմանակետը: Շրջանցելով լեռը սահմանագիծը թիվ 232 սահմանակետից թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, լանջով, անցնում 221.47 մ, հասնում է 2281.0 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 233 սահմանակետով, ապա կրկին թեքվում է հյուսիս-արևմուտք, հատում դաշտային ճանապարհը, թիվ 234 սահմանակետով անցնում 622.28 մ, հասնում է անտառի եզրին գտնվող թիվ 235 սահմանակետը, որտեղից անտառի եզրով թեքվում է հյուսիս-արևմուտք, հատում ձորը, և թիվ 236 սահմանակետով անցնելով 1467.33 մ, լանջով հասնում է անտառեզրի թիվ 237 սահմանակետը: Թիվ 237 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, լեռնալանջերով և լեռնագագաթներով, թիվ 238-241 սահմանակետերով անցնում 1385.28 մ, հասնում է 2272.3 մ բարձրություն ունեցող նիշով եռանկյունաչափական թիվ 242 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը դարձյալ թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, լեռնալանջերով և թմբերով, հատելով դաշտային ճանապարհը, թիվ 243-247 սահմանակետերով անցնում է 1126.12 մ, հասնում բլրագագաթի թիվ 248 սահմանակետը: Թիվ 248 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, թիվ 249 սահմանակետով և թփուտների կողքով անցնում է 963.25 մ, հասնում բլրագագաթի թիվ 250 սահմանակետը: Այստեղից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ, թիվ 251-252 սահմանակետերով, անցնում 559.5 մ, հասնում իջվածքում գտնվող թիվ 253 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, լանջով անցնում 403.44 մ, հասնում 2116.0 մ բարձրություն ունեցող նիշի վրա գտնվող թիվ 254 սահմանակետը: Թիվ 254 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, բլրագագաթներով, թիվ 255-256 սահմանակետերով, հատելով դաշտային ճանապարհը, անցնում է 1281.63 մ, հասնում թիվ 257 սահմանակետը: Այստեղից սահմանագիծը թեքվում է դեպի արևմուտք, հատում ձորակը, դաշտային ճանապարհը, անցնում 456.64 մ, հասնում է թիվ 258 սահմանակետը, ապա թեքվում է հարավ, հետո հարավ-արևմուտք և արևմուտք, անցնում բլրալանջերով, հատում ձորակը և ճանապարհը և թիվ 259, 260 սահմանակետերով անցնելով 763.51 մ, հասնում է ճանապարհի եզրին գտնվող թիվ 261 սահմանակետը: Թիվ 261 սահմանակետից սահմանագիծը շրջանցելով Գելայսար բնակավայրը, թեքվում է դեպի հյուսիս - արևմուտք, ապա հյուսիս, հատելով ժայռերը, թիվ 262 սահմանակետով անցնում է 844.83 մ, հասնում բնակավայրից դուրս եկող ճանապարհի եզրին գտնվող թիվ 263 սահմանակետը: Այստեղից թեքվում է հյուսիս-արևելք, ժայռերով անցնում 400.68 մ, հասնում է դաշտային ճանապարհի եզրին գտնվող թիվ 264 սահմանակետը: Թիվ 264 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, բլրալանջով, թիվ 265 սահմանակետով անցնում 692.82 մ, հասնում է բլրագագաթի թիվ 266 սահմանակետը: Թիվ 266 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, հատելով դաշտային ճանապարհներ, բարձրունքների գագաթների թիվ 267-280 սահմանակետերով անցնում է 2432.32 մ, հասնում թիվ 281 սահմանակետը, որտեղից հատելով դաշտային ճանապարհներ, թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, հատում ձորակը, թիվ 282 սահմանակետով անցնում է 420.6 մ, հասնում է լանջի վրա գտնվող թիվ 283 սահմանակետը: Այս կետից թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, բլրալանջերով և բլրագագաթների թիվ 284-287 սահմանակետերով անցնում է 2651.71 մ, հասնում թիվ 288 սահմանակետը, ապա թեքվում է հարավ-արևմուտք, հատում դաշտային ճանապարհը, անցնում 648.13 մ, հասնում է բլրի վրա գտնվող թիվ 287 սահմանակետը: Թիվ 287 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում դեպի հարավ-արևմուտք, անցնում 404.47 մ, հասնում 1885.0 մ, բարձրության նիշի եռանկյունաչափական թիվ 290 սահմանակետը, ապա թեքվում է հարավ-արևմուտք, հատում դաշտային ճանապարհներ, բլրալանջերով և գագաթներով անցնում 1300.94 մ, հասնում 1782.0 մ բարձրության նիշի վրա գտնվող թիվ 291 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի արևմուտք, բլրագագաթների թիվ 292-293 սահմանակետերով անցնում 1234.33 մ, հասնում թիվ 294 սահմանակետը: Թիվ 294 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, հատում դաշտային ճանապարհներ, բլրագագաթներով, 1818.6 մ բարձրության նիշով, թիվ 295-299 սահմանակետերով անցնում 3828.77 մ, հասնում է բլրագագաթի թիվ 300 սահմանակետը: Այս կետից սահմանագիծը թեքվում է հարավ-արևմուտք, հատում Ազատ գետի վտակը, գագաթով, լեռնալանջով, թիվ 301 սահմանակետով անցնում 2618.57 մ, հասնում է Երանոս սարի 1823.7 մ բարձրության նիշի վրա գտնվող թիվ 302 սահմանակետը: Թիվ 302 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի արևմուտք, անցնում 364.54 մ, հասնում է ժայռի եզրին գտնվող թիվ 303 սահմանակետը: Այստեղից սահմանագիծը ժայռերով թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, անցնում 962.75 մ, հասնում թիվ 304 սահմանակետը: Թիվ 304 սահմանակետից սահմանագիծը թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, լեռնալանջերով, հատելով ժայռերը, թիվ 305-307 սահմանակետերով անցնում 2648.07 մ, հասնում է 1214.0 մ բարձրության նիշի վրա գտնվող թիվ 308 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք, լանջով անցնում 522.5 մ, հասնում «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի հողերի, Արարատի և Կոտայքի մարզերի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող հողերի բաժանման «Բ» հանգուցային սահմանակետը:
«Ա»-»Բ» սահմանագծի ընդհանուր երկարությունը` 112825.41 մ է:
ՊԵՏԱԿԱՆ ԱՐԳԵԼՈՑ-ԿՈՏԱՅՔԻ ՄԱՐԶԻ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԻՑ ԴՈՒՐՍ ԳՏՆՎՈՂ ՀՈՂԵՐ ՍԱՀՄԱՆԱԳԻԾԸ` «Բ»-»Ա»
«Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տարածքի, Կոտայքի և Արարատի մարզերի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող հողերի բաժանման «Ա» հանգուցային սահմանակետից, որը գտնվում է Կարմիր գետի ափին, սահմանագիծը այդ գետով թեքվում է դեպի դեպի հարավ-արևմուտք, ընթացքում միանում Գողթ գետին, նրանով շարունակվում դեպի հարավ-արևմուտք, հատելով դաշտային ճանապարհը, անցնում է 3430.71 մ, հասնում ձորի եզրի 1498.0 մ բարձրության նիշի վրա գտնվող թիվ 1 սահմանակետը, որտեղից թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, սարալանջով, հատելով դաշտային ճանապարհը և առուներ, թիվ 2,3 սահմանակետերով անցնում է 1207.77 մ, հասնում սարալանջի թիվ 4 սահմանակետը, ապա թեքվում է հյուսիս-արևմուտք, հատում դաշտային ճանապարհը, թիվ 5 սահմանակետով անցնում 458.69 մ, հասնում է Գողթ գետի ափին գտնվող թիվ 6 սահմանակետը: Թիվ 6 սահմանակետից սահմանագիծը Գողթ գետով թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք, հատում այդ գետի վտակը, դաշտային ճանապարհը, ընթացքում միանում Ազատ գետին, նրանով շարունակվում դեպի հարավ-արևմուտք, հատում վտակներ,դաշտային ճանապարհ և անցնելով 15021.87 մ, հասնում է «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի տարածքի, Կոտայքի և Արարատի մարզերի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող հողերի բաժանման «Բ» հանգուցային սահմանակետը:
«Բ»-»Ա» սահմանագծի ընդհանուր երկարությունը` 20118.94 մ է:
(1-ին հավելվածը փոփ. 23.06.11 թիվ 866-Ն որոշում)